Dorilar farmakokinetikasining klinik ahamiyati - Tibbiyot - Referatlar

Dorilar farmakokinetikasining klinik ahamiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

389.5 KB

Ko'chirib olish

Dorilar farmakokinetikasining klinik ahamiyati Reja: 1. Dorilarning farmakokinetik ko‘rsatkichlari 2. Dorilarning surilishi 3. Dori moddalarining bolalarda va qariyalarda 4. Surilishining uziga xosligi 5. Dori vositalarining tarqalishi 6. Dorilarning oqsillar bilan borlanishi 7. Dorilar tarqalishining bolalarda va 8. Qariyalarda o‘ziga xosligi 9. Dorilarning chiqib ketishi (eliminatsiya)

Farmakokinetika — dorilarning so‘rilishini, oqsillar bilan bog‘lanishini, tarqalishini, biotransformatsiyasi va organizmdan chiqib ketish jarayonlarini o‘rganadi va dorining organizmda miqdoriy dinamikasi xaqida ma’lumot beradi. Dorilarning farmakologik samarasi dori moddalarining retseptor qurilmalaridagi miqdoriga bogliq bo‘lib, bu miqdorni organizmda aniqlash murakkab Jarayondir, amalda uni aniqlab bo‘lmaydi. Shu sababli amalda dorining miqdorini biosuyuqliklar (qon, qon plazmasi, zardobi, so‘lak, siydik) da aniqlanadi, chunki dorining kiritilayotgan miqdoriga nisbatan uning qondagi miqdori va dorining farmakologik samarasi orasida korrelyativ bog‘liqlik borligi aniqlangan. Dorilarning qondagi mikdori ko‘proq ularning organizmda tarqalishi va chiqib ketishiga bog‘liq jarayondir. Dorilarni biosuyuqliklarda aniqlash dorining qonga tushishi va chiqib ketishi haqida ma’lumot beradi. Dorilarning qon plazmasidagi miqdori suyuqlik va gazsuyuqlik, xromatografiya, radioimmun yoki fermentkimyoviy, polyarografik, spektrofotometrik yo‘llar bilan aniqlanadi. Yuqoridagi usullar bilan olingan ma’lumotlarga asoslanib dori dinamikasi grafigini qurish mumkin: abssissa o‘qiga dori yuborilgandan keyingi o‘tgan vaqt birligi, ordinata o‘qiga esa dorining qon plazmasidagi miqdori (tegishli birliklarda) joylashtiriladi. Dorining qon plazmasidagi miqdori amaliy ahamiyatga ega, dori tomirgayoki og‘izorqaliyuborilganda ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi. Olingan ma’lumotlarga asoslanib matematik modellar yordamida quyidagi ko‘rsatkichlar: yarim chiqib ketish vaqti (t5o), dor>ilar klirensi

1rasm, a. Vedaga yuborilgan doriaing tarqayaish yoa chiqib ke^ysh modellari (chizmasi) keltyrilgan (cl), tarqalish hajmi (vd), bir me’yordagi miqdor (css), biologik o‘zlashtirilishi (f) aniqlanadi. Dorilarning organizmdagi dinamikasini matematik yo‘l bilan ifodalashda organizm bitta yoki bir necha kamera (kompartament) lardan tashkil topgan deb (pa pas qilinadi. Yuborilgan dori kameralarga dori yuborilgan joydan to‘g‘ridanto‘g‘ri tushish yo‘li bilan yoki bir kameradan ikkinchisiga o‘tish yo‘li bilan tarqaladi. Dori moddasi qonga tushadi, qon oqsillari bilan butunlay birikadi, metabolizm (biotransformatsiya) ga uchramaydi va chiqib ketmaydi. Bu sharoitda dorining qondagi miqdori tezlikda yuqori darajaga ko‘tariladi va uzoq vaqt bir xilda saqlanib qoladi (1rasm, a). 1rasm, b. Chizma yuborilgan dori birorta yo‘l bilan chiqarila boshlaydi (eliminatsiya)

Chizmadan (1rasm, b) ko‘rinishicha, kiritilgan faol moddaning miqdori astasekin kamaya boradi. Eliminatsiya — organizmdagi metabolitik va ekskretor jarayonlar yig‘indisi natijasida kiritilgan. Faol modda (dori)ning tanadan chiqib ketishiga aytiladi. 1rasm, v. Chizmada qonga tutgan dori moddasi ikki kamera (chizma) oraligida tarqaladi, uning tuqima va qon orasidagi miqdori tenglashadi (afaza), chiqib ketish jarayoni mavjudligi tufayli dorining qondagi miqdori astasekin kamaya boradi (rfaza). 1rasm, g. Dori moddasi ikky kamera orasyda tarqaladi va chyqarila boshlaydi. Avvaliga dorining qondagi miqdori eng yuqori darajaga ko‘tariladi, so‘ngra esa qondagi va qon tomirlari tashqarisidagi suyuqlik va to‘qimalarda tenglashadi(afaza), keyin esa oyekinlik bilan (rfaza) chiqarila boshlaydi. 2rasmda dorilar venaga (diazepam 25 mg/kg) bir marta yuborilganda kinetikasining yarimlogarifmik shakli keltirilgan. Umumiy klirens (cl) — vaqt ichida jigar, buyraklar, o‘pkalar yoki biotransformatsiya yo‘li bilan tozalanadigan plazma yoki qon hajmi bo‘lib, ml/daq. Da ifoda

2rasm. Venaga (diazepam 25 mg/kg) yubornlganda dorylarning qon plazmasidagi miqdoriy o‘zgarishi Dorilarning chiqariladigan asosiy yo‘li buyraklar va jigar bo‘lganligi sababli umumiy klirens shu ikki a’zo klirenslari yig‘indisidan iborat bo‘ladi. Jigar klirensi jigardagi metabolitik klirens va safro bilan chiqadigan miqdorga teng bo‘ladi. Masalan, simetidinning buyrak klirensi600 ml/daq, metabolitik klirensi 200 ml/daq, safro klirensi10 ml/daqiqaga, umumiy klirensi — 810 ml/daqiqaga teng. Qlirensni aniqlovchi asosiy fiziologik omillar a’zodagi qon hajmi va qon aylanish tezligi hisoblanadi. Jigar klirensi jigardagi qon aylanish tezligi yoki dorilar metabolizmida qatnashadigan fermentlarning fiziologik faoliyatiga bog‘liq. Masalan, jigar fermentlari ishtirokida metabolizmga uchraydigan lidokain uchun jigardan o‘tayotgan qon hajmi, ya’ni qon o‘tish tezligiga bog‘liq. Shu sababli jigarda qon aylanish buzilganda (yurak yetishmovchiligi sharoitida) lidokain metabolizmi pasayadi, uning qondagi miqdori ortib ketishi mumkin. Fenotiazinlar klirensi jigardagi fermentlar faoliyatiga bog‘liq bo‘lib, gepatotsitlar zararlangan sharoitda bu jarayon buzilishi sababli qonda fenotiazinlar miqdori ortib ketadi. Dorilar klirensi quyidagi tenglama bo‘yicha ifodalanadi: Cl = vdk^ = Aug = vd

0,693 Vd — tarqalish hajmi, d — dori miqdori, auc • konsentratsiya ostidagi maydonvaqt, t' /a — dorshshng yarim chiqarylish davri. Qlinik sharoitda klirens erishilgan samarani saqlab turuvchi miqdor (osaq)ni topish uchun kerak bo‘ladi. (d saq) =clxgss Css — bir me’yordagi miqdor. D saq. Turuvchi miqdor. Cl — umumiy klirens Dorilarning tarqalish hajmi (vd) dorilarnin? Kon plazmasida teng miqdorda tarqalishi uchun kerak bo‘ladigan suyuqlikning taxminiy hajmiga teng. Dorilarning tarqalish hajmi quyidagi omillarga bog‘liq. Dorilarning fizik, kimyoviy xossalari (molekular og‘irligi, ionlanish va polyarlanish (qutblanish xususiyati, suv va moylarda erish qobshshyati) membranalardan o‘tishiga, ya’ni ularning tarqalishiga ta’sir qiladi. Bundan tashqari, bemorning yoshi, jinsi, tanadagi yog‘lar miqdoriga ham bog‘liq. Masalan, qariyalarda va bolalarda dorining tarqalish tezligikamayadi, bundan tashqari, jigar, buyraklar va yurakqon tomirlar tizimi kasalliklarida ham dorilarning tarqalish hajmi o‘zgaradi. Dorilarning organizmda tarqalish hajmi quiidagi tenglama yordamida topiladi: Vdkel . D auc Dorilarning organizmdan chiqib ketishi haqida dorilarning yarim chiqib ketish davri ko‘rsatkichi yordamida fikr yuritish mumkin. Yarim chiqarilish ^davri vaqt davomida yuborilgan miqdorning 50% kamayishi (tvs) bilan ifodalanadi. Yarim chiqarilish davri tarqalish hajmi va klirens vazifasi bo‘lib, quyidagi tenglama bilan topiladi. T’/2 = 0,693xvd cl T ! /2 — yarim chiqarilish davri; vd — tarqalish hajmi; cl — umumiy klirens. Masalan, yurak yotishmovchylygyda lydokainning to‘qimalarga kirishi buzilishi sababli uning tarqalish hajmi kamayadi, buyraklarda qon aylanishi

buzilishi sababli ularning klirensi ham kamayadi. Bu sharoitda uning yarim chiqib ketish vaqti kam o‘zgaradi. Shu sababli lidokainni miqdorlash rejasini shu ko‘rsatkich asosida aniqlash, uning qondagi miqdorining ko‘payib ketishiga va zaharlanishga sabab bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ham dorining chiqib ketish ko‘rsatkichi klirens hisoblanadi. Yarim chiqish vaqti, asosan dorilarni yuborish rejimini (oralig‘i), qonda saqlanib turadigan miqdorini hosil qilish vaqtini aniqlashda qo‘l keladi va bu vaqt ko‘proq 5—7 yarim chiqish davriga teng bo‘ladi. Dorining bir me’yordagi miqdori bu vaqtda so‘rilayotgan va chiqarilayotgan miqdor birbiriga teng bo‘ladi. Bu vaqtda organizmda dori bir xil o‘rtacha kattalikda bo‘ladi. Dori bir me’yordagi kattalikda bo‘lgan vaqt ichida uning klinik samarasi sezilarli darajada namoyon bo‘ladi. Dorining yarim chiqib ketish davri qancha qisqa bo‘lsa, uning bir me’yordagi miqdori tezroq yuzaga keladi va katta ko‘rsatkichlarda o‘zgaruvchan bo‘ladi. Shu sababli keyingi paytlarda amaliyotda katta ko‘rsatkichlardagi bir me’yordagi miqdorning tez va katta ko‘rsatkichlarda o‘zgarishining oldini olish uchun sekinlik bilan ajraladigan dori shakllari keng ishlatilmoqda. Amaliyotda dorining «bir me’yor»dagi miqdorini (gss) — bir marta yuborilganda (quyidagi tenglama bilan ifodalash mumkin: Css = Fd Kel.vdt Konstanta eliminatsiya (kel.) O‘rniga dorining yarim chiqish vaqti (t’/2) olinganda tenglama quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: Css = L,44f.p.t'/ 2 vdt Bu yerda f — biologik o‘zlashtirilishi, t —vaqt oralig‘i. Dorining biologik o‘zlashtirilishi og‘iz orqali dorining (f) — yuborilgan miqdoriga nisbatan qonga tushgan foizlardagi qismi.

Venaga yuborilganda dorining yoiologik o‘zlashtyrnlishi 100 foiz bo‘lsa, boshqa yo‘llar bilan yuborilganda turli sabablarga ko‘ra bu ko‘rsatkich 100 foizdan kam bo‘ladi. Shu sababli amaliyotda dorining biologik o‘z^ lashtirilishi quyidagi tenglama bilan aniqlanadi; Auc (mushakka yuborilgapda) u d (vbnaga) Aug (vonaga) d (mushakka) (turli miqdorlarda yuborilganda) Biologik o‘zlashtirilish va bioekvivalentlik tushunchalari tafovut qilinadi. Bioekvivalentlik — solishtirma biologik o‘zlashtirilish. Masalan, turli dori shakllari (tabletkalar, kapsulalar, eritmalar) ko‘rinishida chiqarilgan bir xil dori turli. Biologik o‘zlashtirilishga ega, ya’ni biologik ekvivalent emas. Dorining biologik o‘zlashtirilishi va so‘rilishi bir xil tushuncha emas. Ichishga tavsiya etilgan dori yaxshi so‘rilsada uning biologik o‘zlashtirilishi rast bo‘lishi mumkin. Buning sababi dori so‘rilish jarayonida ichakda metabolizmga uchrashi yoki jigardan birlamchi o‘tish jarayonida ham dori metabolizmga uchrashi natijasida dori qonga kam miqdorda tushadi. Masalan, diprazin (pipolfen) oshqozonichak tizilmasida yaxshi (80%) so‘rilsada, uning biologik o‘zlashtiriladigan qismi 25%ni tashkil qiladi. Dorilarning surilishi Dorining so‘rilishi yuborish yo‘liga borliq. Enteral (og‘iz orqali, til ostiga, yo‘g‘on ichak orqali) va parenteral (vena, arteriya qon tomiriga, mushakka, teri ostiga), nafas a’zolari orqali yuborish yo‘llari mavjud bo‘lib, dori vena va arteriya qon tomiriga yuborilganda to‘g‘ridanto‘g‘ri qonga tushadi va tez orada qonda dorining yuqori miqdori paydo bo‘ladi, bu esa dori samarasining tez yuzaga kelishini ta’minlaydi. Dori venaga ko‘proq tez samara olish talab qilinadigan vaziyatlarda yuboriladi, ayniqsa chaqaloq bolalarda. Dori venaga tezlikda (bolyus), sekinlik bilan (bir necha

Daqiqa davomida), yeki tomchilab yuborilishi mumkin. Amaliyotda bolyusyuborish va sekinlik (tomchilab) bilan yuborish bir vaqtda tavsiya etilishi mumkin. Dori vena va arteriya qon tomiriga yuborilganda og‘iz orqali yuborilgandagidan farqli o‘laroq biotransformatsiyaga kam uchraydi, shu sababli venaga, arteriya qon tomiriga yuborilganda dorining yuboriladigan miqdori biroz kamroq olinadi. Dori enteral va boshqa yo‘llar bilan yuborilganda so‘rilgandan keyin jigardan o‘tgach katta qon aylanish tizilmasiga tushadi. Dorining qon va limfa tizilmalariga tushishi so‘rilish (adsorbsiya) deb nomlanadi. Dori yuborilgan joydan passiv diffuziya, filtratsiya, aktiv (tashilish) transport, yengil transport, pinotsitoz jarayonlari yordamida so‘riladi. Dori so‘rilishida yuqorida sanab o‘tilgan jarayonlar hammasi qatnashsada, bulardan bittasi ustunlik qiladi. Bu o‘z navbatida dori yuborilgan joyga va dorining fizikkimyoviy xossalariga bog‘liq. Dori oshqozonichak tizilmasi orqali yuborilganda dorilarning so‘rilishida passiv diffuziya, qisman filtratsiya jarayonlari yuqori bo‘ladi. Teri orqali so‘rilishida ham yuqoridagi so‘rilish mexanizmlari asosiy o‘rin tutadi. Dorining so‘rilish tezligi yuborilgan a’zo morfologik tuzilishiga, ayniqsa so‘rilish maydoniga bog‘liq. Eng katta so‘rilish yuzasiga ega bo‘lgan oshqozonichak tizilmasi (uning so‘rilish yuzasi 120 m2 ga yaqin), o‘pka (70—100 m2), teri esa 1,73 m2 so‘rilish maydoniga ega. Terining o‘ziga xos anatomogistologik tuzilishi dorilarning so‘rilishini qiyinlashtiradi. Mushakka yuborilgan dorining so‘rilishi uning rn va eruvchanligiga bog‘liq bo‘ladi. Suvda, osh tuzining, izotonik eritmasida yaxshi eruvchi dorilar tezlikda to‘qimalararo suyuqlikka, so‘ngra esa qonga o‘tadi. Bundan tashqari, dorining so‘rilishi dori yuborilgan a’zo (joyning) mahalliy qon aylanish tezligiga bog‘liq, bu esa sistem qon aylanishi va dori yuborilgan joyning skelet mushaklari funksional faolligi bilan belgilanadi. Masalan, deltasmon mushakka yuborilgan lidokain dumba mushagiga yuborilgandagiga nisbatan tez so‘riladi. Suvda eriydigan dorilar mushakka yuborilganda bioo‘zlashtirish qobiliyati oz ekanligini ko‘zda tutish

kerak. Mushakka yuborilgan difenin, digitoksin, diazepam yoki xlordiazepoksid (elenium) sekinlik bilan so‘riladi va individuallik xususiyatiga ega. Dorilarning bu xususiyatidan amaliyotda ularning ta’sirini uzoq saqlab turish (masalan, retabolil) uchun foydalaniladi. Bu dorilar mushakka yuborilganda depo hosil qilinadi va dori uzoq vaqt davomida qonga tushib turadi. Suvda eriydigan dorilar teri ostiga yuborilganda tez so‘riladi, moyda eriydiganlari esa sekinlik bilan so‘riladi va mahalliy og‘riq sezgisi bilan davom etadi. Upka orqali hidlatish yo‘li bilan kiritilgan dorilar tez va yaxshi passiv diffuziya yo‘li bilan so‘riladi. Bu yo‘l bilan gaz (umumiy og‘riq qoldiruvchi dorilar) va aerozsl (beta adrenoqo‘zg‘atuvchi, atropinta o‘xshash va glyukortikoidlar) holida kiritiladi. Aerozol bo‘lakchalarining o‘lchami 20 mkm dan katta bo‘lmasligi kerak, aks holda dori bronxlar shilliq pardasida o‘tirib qolib yo‘talish jarayonida chiqarilib tashlanadi. Miqdorlangan ingalatorlarda aerozol bo‘lakchalari 2 mkm ga yaqin kattalikda bo‘lganligi sababli ular mayda bronxlar va bronxiolalarga yaxshi o‘tib boradi, tez va yaxshi samara beradi. Dorilar teri, konyunktiva, shilliq pardalar orqali ham kiritilishi mumkin. Teri orqali kiritiladigan dorilar asosan mahalliy ta’sir ko‘rsatish maqsadida ishlatilsada, dorilarning qonga tushishiii ta’minlash maqsadida teri orqali dori kiritish keng ishlatiladi. Masalan, stenokardiya xurujining oldini olish maqsadida ishlatiladigan nitroglitserin malhami, plastiri. Terining derma qismi moyda va suvda eruvchi dorilar uchun yaxshi o‘tkazuvchi bo‘lib, epidermis orqali moyda eruvchi dorilar yaxshi so‘riladi, moyda eriydigan ionlar esa moy bezlari va soch piyozchalari orqali sekinlik bilan so‘riladi. Nitroglitserin va nitrosorbid maxsus dori shakllari ko‘rinishida og‘iz shilliq pardasi orqali yaxshi so‘riladi va qonda samarali miqdorda to‘planadi. Konyunktiva orqali kiritiladigan dorilar mahalliy ta’sir qilish maqsadida ishlatiladi.

Og‘iz orqali dori yuborish keng tarqalgan, xavfsiz va iqtisodiy jihatdan tejamli yo‘l bo‘lib, amaliyotda keng qo‘llaniladi. Dori so‘rilishining to‘liqligi va tezligi turli omillarga bog‘liq bo‘lib, ko‘proq individual xarakterga ega bo‘ladi. Og‘iz orqali kiritilgan dori og‘iz bo‘shlig‘i shilliq pardasi orqali, uning asosiy qismi esa ichak shilliq pardalari orqali so‘rilib, jigardan o‘tgach katta qon Aylanish tizilmasiga tushadi. Ogiz orqali ichilgap dori so‘lak bilan namlanib qizilo‘ngach va oshqozonga tushadi. Qo‘pgina dori shakllari maxsus qoplama (yoki kapsula) ko‘rinishida bo‘ladi va bu dorini so‘lak tarkibidagi fermentlar (masalan, amilaza, lipaza) ta’siridan saqlash maqsadida tayyorlanadi. Oshqozon sutka davomida 2—2,5 litr oshqozon shirasi ajratadi, u 0,3—0,5% vodorod xlorid va oqsillarni parchalovchi pepsin fermentini saqlaydi. Oshqozon shirasi lipolitik xususiyatiga ham ega. Ishqoriy muhitga ega bo‘lgan dorilar ichilganda oshqozon shirasi muhitini (rn) ko‘zda tutish kerak, chunki bu dorilar kislotali muhitda ionlanadi. Masalan, eritromitsin, xinidin, teofillin kam ishqoriy muhitli bo‘ladi, shuning uchun bu dorilarni och qoringa yoki kuchsiz ishqoriy (mineral) suvla,r bilan ichgan ma’qul. Oshqozon shirasi kuchli kislotali muhitga ega bo‘lgan x,ollarda pilorus spazmi natijasida dorining oshqozondan ichakka o‘tishi sekinlashadi. Shu sababli dori ichishdan oldin ortiqcha oshqozon shirasi kislotali muhitini neytrallagan ma’qul. Bu maqsadlarda sut, mineral suvlar, sodali ichimliklar yoki oddiy suv ichish tavsiya etiladi. Dori ichishdan oldin va ichilgandan keyin sutli kisel tavsiya qilish kerak, bu oshqozon shirasini neytrallash bilan birga ichilgan dorining oshqozon shilliq pardasiga zararli (qitiqlovchi) ta’sirini susaytiradi. Kam kislotali muhitga ega bo‘lgan vositalar (tetrasiklinlar) soda suyuqligi bilan ichilganda uning so‘rilishi 50 foizga kamayishini ham ko‘zda tutish kerak. Gipoatsid holatlarda oshqozonning bo‘shalish (evakuatsiyasi) kuchli bo‘lgan bemorlarda ichilgan dori tezda ichakka o‘tadi va bunday bemorlarda dori samarasi tezroq kuzatiladi. Ko‘p dorilar oshqozonda kam so‘riladi, dorilarning asosiy qismi ingichka ichakda (yuqori qismida) so‘riladi. Oshqozon harakati (evakuatsiyasi) natijasida

pilorik jom ochilib, ichilgan dori o‘n ikki barmoq ichakka tushadi va bu yerdagi safro (o‘t) suyuqligi (1,5—1 l aralashmasi rn=8) va oqsil polipeptid tabiatli dori moddalar, gormonlar (vazopressin, kortikotropin, insulin, progesteron, testosteron) faolligini butunlay yo‘qotadi. Safro (o‘t) suyuqligi tarkibidagi moddalar moyda eruvchan dori moddalarini, dori qobig‘ini (kapsulalarii), ichakda eriydigan tabletka qobig‘ini eritadi. Dori moddalari ichakda qo‘shimcha moddalardan Ozod bo‘ladi. Dori moddasi ichak shirasida buzilsa, dorining faol qismi qo‘shimcha qismidan sekin ajraladi, bu dorining qonga tez va batamom so‘rilishini Kamaytiradi. Dori qo‘shimchalarining (napolnitel) turlitumanligi bemor qonida dori miqdorining katta ko‘rsatkichlarda farqlanishiga sabab bo‘ladi. Sof holda ajralib chiqqan dori moddasi ichak shirasi bilan o‘zaro ta’sir qiladi. Safro (o‘t) suyuqligi komponentlari ba’zi dori moddalari bilan birikib, erimaydigan aralashma (kompleks) hosil qiladi, bu esa o‘z navbatida dorining biologik o‘zlashtirishini kamaytiradi (tubokurarin, nistatin, polimiksin). Safro (o‘t) kislotalari moyda eriydigan dori moddalarining erishiga olib keladi va ular passiv diffuziya yo‘li bilan qonga so‘riladi. Bunda dori moddalari ichak shirasida erib, faol transport jarayoni natijasida qonga so‘riladi. Bu jarayon energiya sarfi Bilan kechadi. Ichak harakatining ortishi dori so‘rilishini sekinlashtirsa, uning sekinlashuvi esa bu jarayonni kuchaytiradi. Dorining so‘rilishi dori shakliga bog‘liq. Dori moddasi eritmadan yaxshi so‘riladi, undan keyingi o‘rinni suspenziya ko‘rinishidagi dorilar, kapsulalar, oddiy tabletkalar, qobiqli tabletkalar egallaydi va sekinlik bilan so‘riladigan dori shakllari oxirgi o‘rin Da turadi. Dori shaklining ko‘rinishidan qat’i nazar, uni ovqatdan 2—3 soat keyin 200—250 ml suv bilan ichilsa yaxshi so‘riladi. Jigarda birlamchi biotransformatsiyaga uchraydigan dorilar (anaprilin, apressin, verapamil, etmozin)ni ovqatdan keyin ichgan ma’qul, chunki bu x,olda ular jigarda kamroq

birlamchi biotransformatsiyaga uchraydi, shuning hisobiga ularning biologik o‘zlashtirilishi ortadi. Dori moddalarining so‘rilishiga ovqat ham ta’sir qiladi. Ovqat qabul qilishda oshqozon harakati buzilishi hisobiga izoniazid, levodopa, eritromitsin va boshqa dorilar so‘rilishi kamayadi. Ayniqsa, oshqozon evakuatsiyasini haddan tashqari issiq, kislotali, yog‘li, quyuq, ortiqcha sho‘r va achchiq ovqatlar dori so‘rilishini sekinlashtiradi. Dori moddalarining oshqozonda uzoq saqlanishi dorining eruvchanligini oshirish hisobiga ichakka o‘tgach uning biologik o‘zlashtirilishini ko‘paytiradi (masalan, nitrofurantoin, gipotiazid). Ovqat oshqozon shirasi kislotaligini oshirib dori tarkibidagi moddalarning fizikkimyoviy xossalaripi o‘zgartiradi, uning parchalanishiga olib keladi (masalan, piratsetam tarkibidagi karbonat magniyning parchalanishi). Ichakda ovqatning dori moddalariga ta’siri turlicha bo‘lishi mumkin. Birinchidan, ovqat dori moddalarining ichak devoriga yaqinlashuviga qarshilik ko‘rsatishi mumkin. Ikkinchidan, ovqat ichakda qon aylanishini yaxshilash hisobiga dori so‘rilishini kuchaytirishi mumkin. Uchinchidan, ovqat tarkibidagi ikki valentli elementlar dorilar bilan kompleks (xelatlar) hosil qilib, ularning faolligini susaytirishi mumkin. Moylar, uglevodlar yoki oqsilga boy ovqatlar ampitsillin, ’oksatsillin, izoniazid kabi dorila,r so‘rilishini susaytirsa, grizeofulvin — so‘rilishini ko‘paytiradi. Ovqatda yuqori molekulali (spironolakton, nitrofuranlar, grizeofulvin) dori moddalari yaxshi eriydi. Ovqat safro (o‘t) suyuqligi ishlab chiqilishini kuchaytirib moyda eruvchi (karbomazepin, spironolakton, dikumarin singari) dorilar so‘rilishini yaxshilaydi. Hamma vaqt ham dori so‘rilishining kamayishi dori umumiy miqdorining kamayishi bilan kechmaydi, dorining qondagi miqdori kamayishi qondagi kerakli dorining bu miqdorini hosil qilish vaqtini ko‘paytiradi. Dori samarasi uning qondagi sof holdagi miqdoriga bog‘liq bo‘lganligi sababli, dori so‘rilishining kamayishi uning samarasi susayishiga sabab bo‘ladi. Ayniqsa qisqa muddatli yarim chiqarilish davriga ega, ya’ni kam biologik o‘zlashtiriladigan (masalan, furosemid) dorilar kabul qilinganda shunday hodisa yuz beradi. Demak, dori og‘iz

orqali yuborilanda, uning qondagi miqdorini tez hosil qilish uchun uni ovqatdan ilgari qabul qilish kerak. Erishilgan samarani saqlab turish kerak bo‘lgan hollarda esa dorini ovqatdan keyin qabul qilgan ma’qul. Ovqat hazmini yaxshilovchi va darmondorilarni (vitaminlarni) ovqat vaqtida, tuzlar ko‘rinishidagi va o‘simliklar tindirmalarini ovqatdan keyin tavsiya etgan ma’kul. Ovqat vaqtida ichilgan ba’zi bir dorilar so‘rilishi (biologik o‘zlashtirilishi)niyg kamayishi hamma vaqt uni ovqatdan ilgari ichishga bersa bo‘laveradi degani emas, chunki bu holda dori oshqozonichak tizilmasini qitiqlab, oshkozon yallig‘lanishi va yara kasalligi qo‘zg‘alishiga yoki dispeptik o‘zgarishlarga sabab bo‘lishi mumkin. Ovqat moddalari quyidagi — amoksitsillin, atsetilsalitsilat kislota, butametamid, digoksin, nitrosorbit, sefalosporinlar, nitrofurantoinlar, sulfanilamidlar, fenobarbital, furosemid, fenatsetin dorilar so‘rilishini kamaytirsa, glibenkamid, nitrazepam, oksazepam, prednizolon, xlorpropamid, teofillin so‘rilishiga ta’sir qilmaydi. Ovqat moddalari quyidagi — aspirin, izoniazid, sefalosporinlar, levodopa, penitsillinlar, rifampitsin, sotalol, sulfalen, teofillin, tetrasiklinlar, fenatsetin biologik o‘zlashtirilishini kamaytirsa, quyidagilar — gidrolazin, gipotiazid, grizeofulvin, dikumarol, difenin, karbamazepin, labetalol, litiy tuzlari, metaprolol, nitrofurantoin, propranolol, spironolakton, fenitoin, eritromitsinlarning biologik o‘zlashtirilishini kuchaytiradi. Dori moddalari va ovqat moddalarining o‘zaro ta’siri to‘g‘risida gapirganda, dori moddalari tomonidan ovqat tarkibidagi organizm uchun foydali turli biologik faol moddalar so‘rilishi buzilishini ko‘zda tutish kerak, bu ayniqsa ular uzoq muddat birga ishlatilganda kuzatiladi. Masalan, ichiladigan gormon ko‘rinishidagi faol moddalar folat kislotasi, askorbin kislotasini, riboflavinni; bilvosita ta’sir qiluvchi antikoagulyantlar esa vitamin k so‘rilishini kamaytirib, surgilar esa moyda eriydigan vitaminlar so‘rilishini kamaytirib, turli patologik holatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Dori moddalarining bolalarda va qariyalarda

Surilishining uziga xosligi Bolalarda oshqozon shirasi neytral muhitga yaqin (bir oylik bolalarda rn— 5,8; 3—7 oylik bolalarda—• 5; 8—9 oyliklarda —4,5; 3 yoshdan kattalarga yaqin — 1,5—2,5, ichakda esa kuchsiz ishqoriy (7,3—7,6 muhitga teng bo‘ladi), bu o‘z navbatida oshqozondan dorining ichakka o‘tishini sekinlashtiradi. Bolalar ichagida mikroflora yaxshi taraqqiy etmagan, glkjuronidaza faolligi yuqori, safro (o‘t) ajralishi past, dorining yo‘g‘on ichakdan so‘rilishi sekinlashgan. Yuqorida keltirilgan fiziologik omillarning o‘ziga xosligi, bolalar amaliyotida ishlatiladigan maxsus yo‘l bilan tayyorlangan dori shakllarini ishlatishni talab qiladi. Qariyalarda ham oshqozon shirasi kislota muhitining kamayganligi qayd etiladi, bu esa o‘z navbatida dorilarning oshqozondan ichakka o‘tishini va so‘rilishini hamda biologik o‘zlashtirilishini kamaytiradi (1jadval). 1j a d v a l Yuborish yo‘liga karab dorilarni qondagi yukori miqdorining Kelib chiqish vakti Dorilar Miqdori, mkg/ml Yuqori miqdori vaqti Rektal Og‘iz orqali Rektal Og‘iz orqali Indometatsin Sibazon (seduksen) teofillin aspirin 2, 15 0, 19 0,12 25 2 ,85 0 ,19 0,6 40 50 daqiqa 4 soat 1 soat 2 soat 100 daqiqa 1 soat 4 soat 1 soat Shu sababli bolalarga dorini ichishga berilganda samarasi hamma vaqt ham yaxshi bo‘lavermaganligi sababli pediatriya amaliyotida dorilar ko‘proq parenteral

(mushakka, teri ostiga), gemodinamika, mikrotsirkulatsiya buzilgan hollarda venaga yuboriladi. Dori vositalarining tarqalishi Organizmga kiritilgan dori moddalari ko‘pincha bir xilda tarqalmaydi, endotelial kapillar to‘siqdan o‘tganlari hujayralararo suyuqlikda ko‘proq to‘plansa, hujayra dezoridan oson o‘tadiganlari barcha to‘qimalarga yaxshi tarqaladi. Dorilarning organizmda tarqalishi natijasida dori moddalari ta’sir (samara) ko‘rsatadigan joyga (biofazaga) yetib borib, o‘z farmakologik ta’sirini ko‘rsatadi. Biofazaga yetib bor.ish uchun dori molekulasi suvda eriydigan bo‘lishi kerak, yirik molekulali dori moddalarining so‘rilishi va tarqalishining asosiy sharti ularning moylarda erish qobnliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Suvda va moylarda erimaydigan dorilar hujayra qobig‘i orqali yoki boshqa tashuvchi (transport) mexanizmlari orqali hujayra ichiga tushgandan so‘ng biofaza jarayonida ishtirok etadi va samara ko‘rsatadi. Dorilarning tarqalishi qaysi mexanizm tomonidan amalga oshirilishiga, ya’ni hujayra transporti yoki uning qon oqimi orqali kelib chiqishiga bog‘liq. Birinchi variantda dorining tarqalish ko‘rsatkichi (kattaligi) dorining qonda sof holdagi qismiga bogliq bo‘ladi. Ikkinchi variantda ham dorining tarqalish ko‘rsatkichi shu tamoyilga bog‘liq bo‘ladi, ammo dorining qondagi bog‘langan qismi parchalanishi natijasida dorining sof holdagi va bog‘langan qismi oralig‘idagi tenglikning tiklanishi bilan o‘lchanadi. To‘qimalarga sekin o‘tadigan dorilarning qon plazmasi oqsillari bilan bog‘lanishining ko‘payishi dorilarning sekin o‘tishiga sabab bo‘ladi. Dori molekulalari biofazada quyidagi kinetik jarayonlarga uchraydi: 1. Spetsifik qurilma (retseptorlar)lar bilan bog‘lanib, doriga xos ta’sir (effekt) beradi; 2. Nospetsifik yo‘l bilan (to‘qima oqsillari) bilan birikadi. 3. Sof erigan holda qolishi mumkin.

4. Qon plazmasiga o‘zgarmagan ko‘rinishda qayta tushishi mumkin. 5. Biotransformatsiya (metabolizm)ga uchrashi mumkin. 6. Uzgarmagan ko‘rinishda chiqib ketishi mumkin. Dorining tarqalishi to‘qima transportiga bog‘liq bo‘lsa, qon plazmasi oqsillari bilan dorilarning bog‘lanishi dorining tarqalish intensivligini kamaytitiradi, to‘qima komponentlari bilan bog‘langan qismini ko‘paytiradi. Dorining tarqalishi qon oqimiga bog‘liq bo‘lganda, dorining to‘qimalardagi miqdori qondagi miqdoriga yaqin bo‘ladi. Qonda dori miqdorining to‘qimadagiga nisbatan kamayishi dorining to‘qimadan qonga o‘tishini (tarqalishini) o‘zgartiradi. Dorining tarqalishida gemodinamikaning holati katta o‘rin tutadi. Gemodinamikaning buzilishi, masalan gemorragik karaxtlik, yurak yetishmovchiligi dorilar tarqalishini kamaytirsa, buyrakning qon bilan ta’minlanishining kamayishi, jigarda qon aylanishining buzilishi dorining buyrak va jigar klirensini kamaytiradi. Buning natijasida dorining qondagi miqdori, ayniqsa venaga yuborilganda ortadi. Bu holda dori samarasi uning qondagi miqdoriga bog‘liq bo‘lsa, dori ta’sirining kuchi va davomiyligi ortadi. Masalan, tiopental ta’siri karaxtlikda ortadi. Yuqoridagi aytilganlardan kelib chiqib, klinik amaliyotda patologik holatni dorilar tarkalishi, qolaversa ularning samarasini o‘zgartirishini e’tiborga olish kerak. Dorilarning oqsillar bilan borlanishi Qonga va limfa oqimiga tushgan dorining bir qismi qon oqsillari bilan bog‘lanadi, bu o‘z navbatida dori farmakokinetikasi va farmakodinamikasiga ta’sir qiladi, chunki dorining oqsillar bilan bog‘langan qismi faollik ko‘rsatmaydi, chunki ular maxsus qurilmalar (retseptorlar) bilan o‘zaro ta’sirga kirishmaydi. Qon oqsillari o‘ziga xos tuzilishga ega bo‘lib, turli dori moddalari yoki ularning metabolitlari bilan o‘zlarining faol markazlari yordamida bog‘lanadi. Bog‘lanish tezligi va mustahkamligi oqsilning konformatsion ko‘rinishi va oqsil

markazlarining dori molekulasi bilan o‘xshashligi va hosil bo‘ladigan bog‘larning (kovalent, ion, vodorod, vanderval) tabiatiga bog‘liq. Dori va oqsillarning o‘zaro ta’siri qaytar jarayon bo‘lib, massa ta’siri qonuniga bo‘ysunadi. Bu jarayon juda tez kechadi, t5o 20 m/sek atrofida bo‘ladi va dorining qondan chiqib ketishini ta’minlamaydi, chunki oqsil dori kompleksi hujayra qobig‘idan o‘tmaydi. Dorining kiritilayotgan miqdori uning chiqib ketayotgan miqdoriga teng bo‘lganda dorining qon va to‘qimadagi miqdori teng bo‘ladi. Dori jigar va buyraklar, bosh miya orqali o‘tayotganda ma’lum darajada faolsizlanadi va oqsillar bilan bog‘lanadi. Bu holatda dissotsiatsiya darajasi hosil bo‘lgan oqsil dori kompleksiga hamma vaqt ham teng bo‘lmaydi. Shu sababli ba’zi bir dori moddalarining qonda yoki to‘qimada ko‘proq to‘planishi kuzatilishi mumkin. Masalan, propranolol va gidralazin jigardan birinchi marta o‘tayotganda metabolizmga uchraydi. Bu holda oqsil bilan dorining bog‘langan qismi qancha ko‘p bo‘lsa, dori to‘qimaga shunchalik kam tushadi va jigarda metabolizmga shunchalik tez uchraydi. Dorining organizmda tarqalish hajmi qancha ko‘p bo‘lsa, uning qondagi miqdori shuncha kam bo‘ladi. Dori moddalari barcha oqsil fraksiyalari (albuminlar, globulinlar hamda qon lipoproteinlari, kislotali alfarglikoproteinlar) bilan bog‘lanishi mumkin. Masalan, tetrasiklinlar 14 foizgacha albuminlar, 38 foizgacha turli lipoproteinlar, 8 foizgacha boshqa oqsillar bilan bog‘lanishi mumkin. Morfin va kodein ko‘proq globulinlar; aminazin, imizinlipoproteinlar; propranolol va verapamil esa kislotali alfarglikoproteinlar bilan bog‘lanadi. Ksenobiotiklar qon plazmasi oqsillari bilan turli (bir necha foizdan 100 foizgacha) birikishi mumkin. Ko‘p hollarda oqsil depo vazifasini (ya’ni dorining bog‘langan va sof holdagi qismini boshqarib turuvchi) bajaradi. Dori va oqsyl orasidagi bog‘ qaytar ko‘rinishda bo‘lganligi sababli, qondan chiqib ketgan har bir dorining faol molekulasi oqsil kompleksining dissotsiatsiyalanishi hisobiga to‘ldiriladi. Bu hodisa dori qon to‘qima oqsiliga yaqin bo‘lganda kuzatiladi. Dorining to‘qima

oqsili va yog‘larga yaqinligi (srodstvo) yuqori bo‘lsa, dorining qondagi miqdori kam, to‘qimada esa yuqori bo‘ladi. Masalan, dori 75 foizga oqsillar bilan bog‘langanda, miya va yog‘larga so‘rilgach uning bu to‘qimalarda miqdori ortadi, bu esa oqsil dori kompleksi dissotsiatsiya hisobiga to‘ldiriladi. Shu sababli qonda dori miqdori kamayadi, miya to‘qimalarida va yog‘larda uning miqdori ortadi. Ba’zi to‘qimalarda, masalan, qalqonsimon bez to‘qimasida yod va mis, suyak to‘qimasida esa tetrasiklinlar yaxshi to‘planadi. Tana kuyganda, o‘yema kasalligi, yurak yetishmovchiligi, jigar kasalliklarida, nefrotik sindrom, sepsis, turli jarohatlar, uzoq yotgan bemorlarda va qariyalarda oqsil miqdori kamayib ketadi. Miokard infarkti, buyrak ko‘chirib o‘tkazilganda, jarrohlik operatsiyalaridan keyingi davrda, o‘sma kasalliklarida, qon kasalligida, yarali kolitda kislotali alfarglikoproteinlar ko‘payadi. Gipotireoz, surunkali o‘pka kasalliklari, alkogolizmda lipoproteinlar miqdori ortadi. Biriktiruvchi to‘qima kasalliklari, jigarning surunkali kasalliklarida, miyelom kasalligida globulinlar miqdori ortadi . 2 j a d v a l Buyrak va jigar kasalliklarida dorilarning oqsil bilan Birikish xususiyatining o‘zgarishi Sof holda dori Dorilar Miqdori, % Kasalliklar Sog Kasalda Diazepam 2 6 Jigar kasalligida Diazoksid 10 13 Buyrak kasalligida Digoksin 75 82 Buyrak kasallishda Kloksatsillin 4 11 Buyrak kasalligida Sulfametazol tiopental 38 16 62 28 Buyrak kasalligida buyrak kasalligida Furosemid 2 6 Buyrak kasalligida

Klinikada uchraydygan yuqorida sanab o‘tilga’n x<3latlar dorining qondagi va to‘qimadagi sof holdagi miqdorini ko‘paytirishi yoki, aksincha, kamaytirishi mumkin, shu sababli bunday holatlarda bemorga dorini miqdorlashda buni nazarda tutish katta ahamiyatga ega. Ayniqsa buyrak va jigarning surunkali kasalliklari oqsillarning sifat o‘zgarishlariga sabab bo‘ladi, bu esa dorilarning oqsil bilan birikishini o‘zgartiradi (2jadval). Dori moddalarining oqsil bilan bog‘lanishining buzilishi turli yo‘nalishda bo‘ladi. Masalan, yurak yetishmovchiligida xinidinning oqsil bilan bog‘lanishi (86 foizdan 82 foizga) kamayadi, surunkali o‘pka yetishmovchiligida (84 foizdan 93 foizga) ortadi, yoki jarrohlik operatsiyalaridan keyin (78,5 foizdan 87,5 foizga) ortadi. Qeyingi ikki klinikvaziyatda xinidinning oqsil bilan bog‘lanish jarayonining ko‘payishini qondagi oqsillarda konformatsion o‘zgarishlar sababli, xinidin bilan bog‘lanadigan markazlarning ko‘payishi bilan tushuntirish mumkin. Buyrak faoliyati susayishi bilan kechadigan klinik hollarda bemorlarda difenin, butadion, barbituratlar, salitsilatlar va sulfanilamidlarning albuminlar bilan bog‘lanish foizi sog‘lom odamlarga nisbatan kamayadi. Dorilar tarqalishining bolalarda va Qariyalarda o‘ziga xosligi Bolalarda dorilarning oqsil bilan bog‘lanishi kattalardan miqdoriy jihatdan farq qilmasada, bu bog‘lar kuchsiz bo‘ladi va dori oqsildan birbirini yoki endogen metabolitlar tomonidan tezda siqib chiqarilishi mumkin, ayniqsa chaqaloqlik davrida oqsil bilan bog‘lanish kamroq bo‘ladi. Qariyalarda ham dorilarning oqsil bilan bog‘lanishida farq bo‘ladi, bu qonda oqsil (albuminlar) miqdorining kamayganligi bilan tushuntiriladi va 10—15 foizni tashkil qiladi. Bu o‘zgarish dori ajralib chiqayotgan a’zolarda qon aylanishi natijasida dorilarning chiqib ketishini kamaytiradi. Ayniqsa, dorining chiqib ketishi

(eliminatsiyasi) a’zoning qon aylanishiga bog‘liq bo‘lgan hollarda dorilar organizmda to‘planib qolib, salbiy ta’sir keltirib chiqarishi mumkin. Dorining klinik samarasi ko‘p jihatdan uning qondagi sof holdagi miqdori bilan bog‘lanishda bo‘ladi, zp jigar va buyrak kasyllyklarydy dorynyng oqsyllar bilan bog‘lanishi kamayishi mumkin, bu o‘z iavbatida dorining qondagi sof holdagi miqdorini ko‘paytiradi, shu sababli ba’zan kiritilayotgan dori miqdorini kamaytirishga to‘g‘ri keladi. Dorilarning oqsil bilan bog‘lanishiga endogen metabolitlar (bilirubin, betalipoproteinlar va boshqalar) ta’sir qilishi mumkin, gemosorbsiyadan keyin dorilarning oqsillar bilan bog‘lanishining ortishi buni tasdiqlaydi. Retseptorlar bilan faqat sof holdagi dori o‘zaro ta’sirga kirishadi, shu sababli o‘zaro ta’sir tezligi va darajasi dorining biofazadagi umumiy miqdori bilan emas, balki dorining sof holdagi miqdori bilan, masalan, oqsil bilan dori o‘rtasidagi bog‘lanishning 98 foizdan 96 foizga kamayishi uning qondagi sof holdagi miqdori 2 marta ortdi degan gapdir, bu esa dori samarasining kuchli o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Dori 80%dan kam miqdorda oqsil bilan bog‘langanda uning qondagi sof holdagi miqdorining o‘zgarishi klinik ahamiyatli darajada ta’sir qilmaydi, ya’ni uning samarasini o‘zgartirmaydi. Dori vositalarining biotransformatsiyasi. Biotransformatsiya ko‘pgina tashqaridan tushadigan ekzogen va organizmda hosil bo‘ladigan endogen moddalar (masalan, aktiv radikallar, mutanthujayralar, autoantigenlar), ya’ni ksenobiotiklar, yoki organizm uchun yot moddalar deb yuritiladi. Bu moddalar kimyoviy faollikka ega bo‘lib, organizmda biotransformatsiya jarayoniga tortiladi (masalan, yuqori molekular moddalar oshqozonichak tizilmasida hazm bo‘lsa, qon tanachalari lizosomalar va retikuloendotelial tizilmalarda biotransformatsiyaga uchraydi). Qichik molekulali yot moddalar qanday tuzilishga ega bo‘lishidan qat’i nazar, bularga xos fermentlar yordamida plastik yoki energetik ahamiyati bo‘lgan ko‘rinishda ishlatiladi yoki

organizmdan ajralib chiqadigan ko‘rinishni oladi. Ksenobiotiklarni biotransformatsiyaga olib keladigan ferment tizilmalari hujayraaro bo‘shliqda, hujayra yoki hujayra organellalarida, yoki albuminlar, lipoproteinlar, qon tanachalarida joylashgan bo‘ladi. Biotransformatsiya murakkab jarayon bo‘lib, qator bosqichlardan tashkil topgan va maxsus fermentlar ishtirokida kechadi. Evolyutsion jihatdan qadimiy hisoblangan biotransformatsiya yo‘ly — bu kssh’ygatsyya, y’ny ksenobiotikky yuqori molekulali moddalar (glyukuron kislota, sulfatlar, glitsin, fosfat, atsetil guruhlar)ni biriktirish jarayoni bo‘lib, buning natijasida ksenobiotik suvda eruvchi moddaga aylanadi. Oksidlanishqaytarilish yo‘li evolutsiya nuqtai nazaridan nisbatan yangi yo‘l bo‘lib, ikki fazada kechadi. I va ii fazani amalga oshirishda ishtirok etadigan ferment tizilmasi ko‘proq hujayra organellalarida joylashgan bo‘ladi. Masalan, atsetillanish jarayoni sitosomalarda va mitoxondriyalarda, oksidlanish jarayoni esa mikrosomalarda kechadi. Biotransformatsiya jarayonida hosil bo‘ladigan moddalar zaxarsiz yoki kanserogen, mutagenlik xossalariga ega bo‘lishi ham mumkin. Bu tabiatga ega bo‘lgan moddalarning hosil bo‘lishi tashqi muhitning yomonlashuvi va ekologik muhitning buzilishi bilan yanada ko‘payib bormoqda. 3j a d v a l. Dori moddalarining biotransformatsiyasi natijasida Hosil bo‘lgan faol metabolitlar Dori moddalari Faol metabolitlar Allopurinol amitriptilin aspirin butadion Alloksaptin nortriptilin salitsilat kislota oksimetilbutazon Diazepam Dezmetildiazepam Digitoksin Digoksin Kortizon metildofa Gidrokortizop metilnoradrenalin

Predpizon novokainamid Prednizolon atsetilnovokainamid Propranolol fenatsetin xlordiazepoksid Gidroksipropronalol paratsetamol dezmetilxlordiazepoksid Dori moddalari va boshqa tabiatli ksenobiotiklar biotransformatsiyasi natijasida hosil bo‘lgan moddalarga nisbatan zaharliroq bo‘lishi ham mumkin. Masalan, amidopirin dimetilnitrozaminga, lidokain esa ksilid monoetilglitsinga (glitsin talvasa chaqirish xususiyatiga ega) hosil bo‘lishi mumkin. 3jadvalda ba’zi dori moddalarni matsiyasi natijasida hosil bo‘lgan faol metabolitiklar qatori keltirilgan. Keyenobiotiklar o‘zgarishining birinchi fazasi nosintetik, ii fazasi esa sintetik jarayon hisoblanadi. Nosintetik jarayonlar ikki guruhga: endoplazmatik retikulumda kechadigan (ya’ni mikrosomal) fermentlar ta’sirida kechadigan; ikkinchi guruh nosintetik jarayonlar mikrosomal fermentlari ishtirokisiz kechadigan reaksiyalar. Bu ikkala jarayon natijasida ksenobiotik molekulasi maxsus (spetsifik) o‘zgarishlarga uchraydi, buning natijasida faol guruhlar hosil bo‘ladi, natijada moddaning suvda eruvchanligi oshadi. Nosintetik reaksiyalarga oksidlanishqaytarilish va gidroliz jarayonlari kiradi. Organizmda oksidlanish reaksiyasi asosiy energiya manbai bo‘lib, bu energiya organizmda organik molekulalarning parchalanishidan hosil bo‘ladi. Qaytarilish, ayniqsa gidrolizlanish reaksiyalari ham ksenobiotiklarning metabolizmida katta ahamiyat kasb etadi. Gidrolizlanish jarayoni ichak tizilmasi, jigar, buyraklarda va qon plazmasida turli fermentlar ishtirokida boradi. Bu dalilni dori ishlab chiqarishda e’tiborga olinadi. Masalan, ichishga beriladigan levomitsetin faollikka ega emas, ichakdagi lipaza yordamida faol mikrobga qarshi ta’siri bo‘lgan moddaga Aylanadi. Ikkinchi tipdagi reaksiyalar (sintetik tip) asosida dori moddalarining endogen moddalar (glyukuron kislota, sulfat, glitsin, glutation, metil guruhlari va suv), endogen substratlar bilan birikishi (konyugatsiyalanishi) yotadi. Atsetillanish

va metillanish reaksiyalari gidroksil, karboksil, amin, epoksid va boshqa faol guruhlar ishtirokida ketadi, natijada dori molekulasi suvda eruvchan ko‘rinishga o‘tadi va organizmdan chiqib ketadi. Darhaqiqat, biotransformatsiyaning ii fazasi natijasida nofaol moddalar hosil bo‘ladi, shuning uchun ham sintetik jarayon ksenobiotiklarni zaharsizlantirish reaksiyasi hisoblanadi. Quyida dori moddalarining sintetik reaksiyalari turlari keltirilgan: 1. Glyukuron kislota qoldig‘i bilan konyugatsiyaga uchraydi: aspirin, morfin, paratsetamol, nalorfin va sulfanilamidlar. 5. Paratsetamol, morfin, izadryi, salysilamydlar sulfatlar bilan konyugatsiyalanadi. 3. Aminokislotalar, salitsilat va nikotii kislotalari glitsshg bilan, izonikotin kislota glutation bilan, paratsetamol glutamin bilan konyugatsiyalananadi. Atsetillanish — novokainamid, sulfanilamidlar. Metillanish — noradrenalin, gistamin, nikotin kislotasi, tiouratsil. Dorilarning metabolizmi ko‘proq jigarda, kamroq buyrakda, mushaklarda, ichak devorida, teri va o‘pkada kechadi. Qisman dorilar qonda ham metabolizmga uchraydi. 1,73 m2 sathga ega bo‘lgan terida (og‘irligi esa 4 kg ga yaqin) yuqorida sanab o‘tilgan metabolizm jarayonlari, ayniqsa dorilar teriga surtilgan vaqtda kuzatilishi mumkin. Ichakda ham yuqorida aytib o‘tilgan nosintetik va sintetik metabolizm jarayonlari ichak fermentlari va mikroflora ishtirokida kechadi. Ichak fermentlari gidroliz va konyugatsiya jarayon Larini kuchaytirishi mumkin. Masalan, izadrin ichilganda ichakda sulfat bilan konyugatsiyaga uchraydi va faolsizlantiriladi, shu sababli uni til ostiga beriladi. Gidralizin — sintetik yo‘l bilan ichakda biotransformatsiyaga uchraydi. Ba’zi bir dorilar ichak shirasidagi nospetsifik fermentlar, masalan, penitsillin, aminazin, metotreksat, levodopa, dopaminlarning ichakdagi biotransformatsiyasi esa ichak tayoqchasi ajratadigan fermentlar yordamida kechadi.

Dorilarning ko‘proq (50—55%) jigarda metabolizmga uchraydigan (alprenolol, labetalol, etmozin, verapamil, morfin, fenatsetin, kortizon, aminazin, izadrin, metaprolol, salitsilamid, impramin, organik nitritlar, lidokain, rezerpin, oksprenolol, metiltestosteron, aldosteron, pentazotsin, propranolol, gidralizin, nortriptilin, aspirin) va o‘zgarmagan ko‘rinishda siydik va axlat bilan chiqib ketadigan guruhlarga bo‘lish mumkin. Jigarda metabolizmga uchraydigan dorilarni ikki guruhga: jigar klirensi yuqori va past bo‘lgan dorilarga bo‘lish mumkin. Birinchi guruhdagi dorilar uchun yuqori darajada qondan so‘rilish (ekstraksiya) qobiliyati bo‘lgan dorilar bo‘lib, ularning bu xususiyati ularning biotransformatsiyasida ishtirok etuvchi ferment tizilmalarining kuchli faollikka ega ekanligi bilan tushuntiriladi. Bu dorilarning jigar klirensi jigarnyng qon bilan falminlanishiga (ya’ni jigardan oqib o‘tayotgan qon miqdoriga) bog‘liq. Ikkinchi guruhdagi dorilar biotransformatsiyasida ishtirok etuvchi ferment tizilmalari hajmi katta emas, shu sababli ularning jigar klirensi jigardan oqib o‘tayotgan qon miqdoriga emas, balki fermentlar faoliyatiga va qon plazmayei oqsillari bylan bog‘lanish darajasiga bog‘liq. Bir xil ferment hajmiga ega, biroq qon oqsillari bilan kuchli bog‘langan difenin ; xinidan, tolbutamid, qon oqsillari bilan kam bog‘langan teofillin, paratsetamolga nisbatan kam klyrensga ega bo‘ladi. Dorilarning jigar klirensiga qarab farqlash, ORIZ orqali berilayotgan dorining biologik o‘zlashtirilishini bilishda katta ahamiyatga ega. Dorilar ichilganda ingichka ichakdan so‘rilib darvoza vena tizilmasiga tushadi, jigar orqali o‘tib, so‘ngra katta qon aylanish 4j a d v a l Jigar metabolizmi yordamida organizmdan chiqib Ketadigan dorilar Dorilar tavsifi dorilar nomi jigar ekstraksiyasi Oqsillar bilan bog‘lanish darajasi,

Indeksi % Jigar klirensi yuqori bo‘lgan dorilar Verapamil Labetalol lidokain 0,8 0,7 0,7 95 50 48—50 Morfin 0,5— 0,75 35 Pentozatsin 0,8 Propranolol 0,64 93 Etmozin 0,7 Jigar klirensi past, qon plazmasi oqsillari bilan boglanish darajasi yuqori bo‘lgan dorilar Aminazin diazepin digitoksin difenin tolbutamid xinidin 0,22 0,03 0,005 0,3 0,02 0,27 98 98 97 90 98 82 Jigar klirensi past va qon plazmasi oqsil lari bilan kam bogla nadigan dorilar Antipirin levomitsetin paratsetamol teofillip tiopental 0,3 0,28 0,43 | 0,09 1 0,28 25 00—80 5 59 72— 88 Tizilmasiga tushadi. Jigar klirensi yuqori bo‘lgan kuchli ekstraksiyaga uchraydigan dorilar jigardan birlamsi o‘tish vaqtida ko‘proq metabolizmga (ichilgan dori miqdorining 70—80 foizi) uchraydi, bu hodisani «presistem eliminatsiya» yoki birlamchi o‘tish davridagi metabolizmga uchrash hodisasi deb yuritiladi. Bu hodisa natijasida ichilgan dorilarning biologik o‘zlashtirilishi kamayadi (dori qariyb 100 foiz so‘rilsa ham). Dorilarning yuborilayotgan miqdori ortishi bilan ferment tizilmasi hajmi kamayadi (fermentlarni dorilar bilan to‘yinishi hisobiga). Buning natijasida dorining biologik o‘zlashtirilishi ortishi mumkin. Ikkinchi guruhdagi dorilar uchun presistem metabolizm xarakterli emas, ya’ni ular jigar orqali o‘tayotganda

biotransformatsiyaga uchramaydi. Jigarda biotransformatsiyaga uchrash yo‘li bilan chiqariladigan dorilar 4jadvalda keltirilgan. Presistem metabolizmga uchrashi natijasida dorilar biologik o‘zlashtirilishining kamayishi ichishga tavsiya etiladigan dorilar miqdorini venaga yuborgandagiga nisbatan ko‘paytirishni taqozo qiladi (masalan, verapamil, propranalol). Dori presistem metabolizmga uchrab faol metabolitlar hosil qilsa, dori miqdorini ko‘paytirish shart emas. Dorilarning presistem eliminatsiya hodisasi, nofaol doridan faol metabolit olish maqsadida maxsus ishlatilishi mumkin (ishlatilayotgan intakt (nativ) dorilar kimyoviy jihatdan beqaror va oshqozonichak tizilmasidan yomon so‘rilgan holatlarda). Bu hodisa oshqozonichak tizilmasidan so‘rilmaydigan antibiotiklarni ishlatishda «propreparatlar» nomi bilan yuritiladi. Dorilar biotransformatsiyasiga bemorning yoshi, jinsi, ovqatlanish xarakteri, qo‘shilib kelgap kasalliklar, tashqi muhit omillari ta’sir qiladi. Asosiy biotransformatsiya kechadigan a’zo jigar faoliyatining buzilishi natijasida dorilar farmakokinetikasi o‘zgaradi. Ko‘p dorilar jigarda kechayotgan biotransformatsiya jarayonini kamaytirishi (ingibitsiya) yoki kuchaytirishi (induksiya) mumkin. Ba’zi dorilar (butadion, meprobamat, tolbutamid, fenobarbital, geksobarbital va boshqa barbituratlar) autoinduktorlar, ya’ni o‘z metabolizmini kuchaytirishi yoki, aksincha, kamaytirishi (verapamil, propranalol) mumkin. Nikotin (chekish) sitoxrom450 tizilmasi oksidaza fermentlari faoliyatini kuchaytirganligi sababli fenatsetin, teofillin kabi dorilar biotransformatsiyasini kuchaytiradi. Jigarda kechayotgan dorilar biotransformatsiyasini susaytiruvchi sabablardan qat’i nazar dorilarning yarim chiqarilish vaqtining uzayishi va qondagi miqdorining ortishi bilan xarakterlanadi (ayniqsa dori uzoq ishlatilganda). Teofillin, oksazepam, verapamil, etmozin, levomitsetin — jigarda biotransformatsiyaga uchraydigan dorilarning farmakokinetikasiga ta’siri aniqlangan. Jigar sirrozi, gepatitlarda jigar hujayralari (gepatotsitlar) va qon

aylanishining ham buzilganligi sababli jigar klirensi yuqori bo‘lgan dorilarning farmakokinetikasi va biologik o‘zlashtirilishi ham o‘zgaradi. Jigar sirrozida bu dorilarning biologik o‘zlashtirishi ortadi, buning sababi, birinchidan, ular metabolizmining kamayishi bo‘lsa, ikkinchidan portakaval anastomoz orqali bu dorilarning ko‘p qismi jigarga tushmay to‘g‘ridanto‘g‘ri katta qon aylanish tizimiga tushishi mumkin. Jigar klirensi yuqori bo‘lgan dorilar venaga yuborilganda ham ularning metabolizmi kamayadi, biroq bu kamayishning kattaligi o‘zgaruvchan, chunki bu dorilarning metabolizmi jigarda qon aylanishining ahvoliga bog‘liq bo‘ladi. Jigar klirensi yuqori bo‘lgan dorilar venaga yuborilganda ham ularning metabolizmi kamayadi, biroq bu kamayishning kattaligi o‘zgaruvchan, chunki bu dorilarning metabolizmi jigarda qon aylanishining ahvoliga bog‘liq bo‘ladi. Jigar klirensi kam bo‘lgan teofillin va diazepam ham jigar sirrozida o‘z metabolizmini o‘zgartiradi (gepatotsitlar faoliyatining buzilishi sababli). Og‘ir jigar sirrozida qonda albuminlar miqdorining kamayishi sababli kislotali xarakterga ega bo‘lgan dorilar (albuminlar bilan bog‘lanadigan) fenition va tolbutamid metabolizmini o‘zgartiradi, ya’ni qonda ularning bog‘lanmagan miqdori ortishi mumkin. 5jadvalda jigar klirensi yuqori bo‘lgan dorilarning jigar kasalliklarida farmakokinetik ko‘rsatkichlarining o‘zgarishlari keltirilgan. Jigar kasalliklarida dorilar klirensi kamayadi, yarim chiqarilish davri esa ortadi, bunga jigarda qon aylanishi va dorilar ekstraksiyasining buzilishi sabab bo‘ladi. Dorilarning jigar ekstraksiyasining buzilishi; a) jigar to‘qimalari faolligining kamayishi; b) jigar to‘qimalari tomonidan dorining tutib qolinishi 5j a d v a l Jigar kasalliklarida jigar ekstraksiyasi yuqori bo‘lgan dorilarni farmakokiiyetik ko‘reatkilari o‘zgarishi Dori moddalari Jigar ekstraksiyasi ko‘rsatkichi Yuborish yo‘li Plazma klirensi o‘zgarishi, % Biologik o‘zlashtirilis hining

o‘zgarishi % Labstalol Lidokain peptazotsin nropraiolol 0,7 0,7 0,8 0,6 Ichshnga Venaga venaga ichishga ichishga 62 26 35— 40 4,6 33 91 278 42 Bog‘lanishi va buzilishi; v) dori moddalarining qon plazmasi oqsillari bilan bog‘lanishining kamayishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Jigar faoliyati buzilganda dorilarning markaziy asab tizilmasiga zaharlovchi ta’siri ortadi. Jigarbuyrak sindromi dorilar metabolizmiga va ularning chiqarilishiga ham yomon ta’sir qiladi. Shu sababli jigar kasalliklarida barbituratlar, narkotik analgetiklar, mao ingibitorlari, fenatiazinlar, androgen steroidlar umuman tavsiya etilmaydi yoki ehtiyotlik bilan tayinlanadi. Dorilarning chiqib ketishi (eliminatsiya) Dorilar eliminatsiyasi (chiqib ketishi) ko‘rsatkichi umumiy (plazma) klirens hisoblanadi. Umumiy klirens — vaqt birligi ichida doridan (dori metabolitlaridan) butunlay tozalanadigan plazma (zardob) shartli hajmiga teng. Eliminatsiyaning asosiy yo‘li metabolizm va ekskretsiya hisoblanadi. Dorilar metabolizm natijasida boshqa kimyoviy moddaga aylanadi va organizmdan chiqarib yuboriladi. Buyrak ekskretsiyasi dori va dori metabolitlari, buyrak koptokchalar filtratsiyasi (passiv jarayon) va kanalchalar sekretsiyasi (faol jarayon bo‘lib, fermentlar ishtirokida kechadi) yordamida dori metabolitlari qondan chiqariladi va kanalchalar reabsorbsiyasi natijasida dorilar yoki dori metabolitlarining bir qismi qonga qayta so‘riladi. Koptokchalar filtratsiyasi jarayoni davomida qon plazmasidagi erkin (sof) ko‘rinishdagi 5000 d molekula og‘irligiga ega bo‘lgan moddalar birlamchi siydikka o‘tadi. Bu jarayon energiya sarfi bilan kechadi: filtratsiya jarayoni quyidagilarga bog‘liq: 1. Hujayra metabolizmiga va energiya balansi holatiga. 2. Dori moddalarining energiya muvozanati ta’siriga.

3. Tashuvchi transport tizilmaning chiqib ketuvchi dori bilan to‘yinishiga va boshka narsalar bilan qaramaqarshi o‘zaro ta’siriga bog‘liq. Yaxshi ionlanadigan kuchsiz kislotalar va ishqorlar yaxshi sekretsiyaga uchraydi (6jadval). 6 j a d v a l Kanalchalarda faol tashiladigan tizilmalar yordamida Chiqariladigan moddalar Kuchsiz kislotalar Kuchsiz ishqorlar Diakarb, uregit, furosemid, veroshpiron, gipotiazid, atsetilsalitsilat kislota, butadion, indometatsin, probenetsid, sulfinpurazon, klofibrat, metotreksat. Penitsillinlar, sulfanilamidlar, fenobarbital, xlorpramazin, nalidikson kislota, aminazin. Tritsiklin antidepressantlar (amitriptilin, imizin), fenamin, gistamin, morfin, xinin, xinidin. Qayta so‘rilish distal kanalchalarda oddiy diffuziya miqdor (konsentratsiya) gradiyenti asosida kechadi. Ionlanmagan va moyda eruvchan moddalar qayta yaxshi so‘riladi. Aminokislotalar, glukoza, askorbin kislotasi, siydik kislotasi va boshqa suvda eruvchan moddalarni birlamchi siydikdan qonga tashlaydigan maxsus tizilma ham ishlaydi. Bu moddalar siydik bilan chiqarib yuboriladi. Dori va dori metabolitlarining siydikbilan chiqib ketish tezligi filtratsiya, sekretsiya va reabsorbsiya jarayonlarining tezligi bilan ifodalanadi. Son jihatdan chiqib ketish tezligi buyrak klirensi bilan ifodalanadi, bu esa o‘z navbatida vakt ichida dori moddesidan (metabolitdan) butunlay tozalangan (l yoki ml lardagi) qon plazmasi (zardobi) miqdoriga teng. Ionlangan va suvda eruvchan moddalarning moyda eruvchan moddalarga nisbatan buyrak klirensi yuqori, shu sababli birinchi guruhga kiruvchi dorilar

buyraklar orqali tez chiqib ketadi, lipofil moddalar esa buyraklarda qayta yaxshi so‘rilganligi sababli uzoq va sekinlik bilan chiqib ketadi. Kuchsiz kislota va ishqoriy muhitga ega bo‘lgan dori moddalarining ionlanish darajasi siydikning kislo tali muhitiga bog‘liqligi bilan ifodalanadi va ularning buyrak klirensi siydik rn iga bog‘liq bo‘ladi, kuchsiz ishqor muhitiga ega bo‘lgan dori moddalari (rqa = 7,5—10) siydikning kislotali muhitida yaxshi ionlanadi, qayta kam so‘riladi va tez chiqariladi. Kuchsiz kislotalar (rqa = 3—7,5) siydikning neytral yoki kislotali muhitida yaxshi ionlanadi va bu muhitda ularning chihib ketishi tezlashadi. Siydik muhitining u yoki bu tomonga o‘zgarishi dorilarning chiqishini tezlashtirkshi yoki sekinlashtirishi mumkin (7jadval). 7 j a d v a l Dorilarniig chiqib ketishining siydik rn ga bog‘liqligi Ishqoriy muhitda tez chiqib ketadigan dorilar Kislotali muhitda tez chiqib ketadigan dorilar Aminokislotalar, probenitsid, atsetazolamin, streptomitsin, barbituratlar, salitsidatlar, sulfanilamidlar, iitrofurantoin, nalidikson kislota, butadion. Imipramin, xloroxin, kodein, xinii, xinidin, mikselitip, morfin, fenamin, novokain, yeovokainamid. Ba’zi bir dorilar qon va siydik muhitini (rn) o‘zgartirishi mumkin. Masalan, ammoniy xlorid, askorbin kislotasi, atsetilsalitsil kislotasi va boshqa salitsilatlar siydik muhitini kislotali tomonga, diakarb, antatsid moddalar: natriy bikarbonat (soda), tiazid siydik haydovchilar, aksincha, siydikni ishqorlaydi. Bu dorilarning o‘zaro ta’sir qilish yo‘li bo‘lib, dorilarni qo‘shib ishlatilganda buni hisobga olish kerak bo‘ladi. Kuchli kislotalar (rka>2) va kuchli ishqorlar (pka<12) birlamchi siydikda yaxshi ionlanadi va ularning klirensi siydik rniga bog‘liq bo‘lmaydi.

Bemorning yoshi dorilarning buyrak ekskretsiyasiga ta’sir qiladi. Masalan, buyrak kanalchalari orqali ajraladigan dorilarning chiqib ketishi qariyalarda 8ja d v a l Buyrak yetishmovchiligida ba’zi dori moddalarining farmakologik faol metabolitlari to‘planishi va salbiy ta’siri Dori moddalari Faol metabolitlar Salbiy ta’siri belgilari Allopurinol Oksipurinol Toshmalar, ksantin — oksidazalar faolligining susayishi Klofibrat Xlorfenoksiizo Miopatiya Moy kislota Metildofa 0sulfametil Gipotenziya Dofamin Nitroprussid natriy Tiotsianat To‘qima gipoksiyasi va metabolitik atsidoz Novokainamid Matsetilnovokai To‘qima gipoksiyasi va me Namid Tabolitik atsidoz, yurak Ritmining b5gzilishi Sulfaiilamidlar Atsetillangan metabolitlar Mikrobga qarshi faolligi susayishi, zaharlanish Belgilarining oshishi Kam sezilarli bo‘ladi (novokainamid, klofibrat, penitsillinlar, metildofa). Yuqori molekulali yurak glikozidlari — koptokchalar filtratsiyasi orqali ajralish tezligi kamayadi. Bolalarda, ayniqsa chaqaloqlik davrida dorilarning buyraklar orqali chiqarilishi kattalarga nisbatan sekin boradi, shu sababli bolalarga dori tanlashda buni e’tiborga olish kerak bo‘ladi. Buyrak yetishmovchiligi bor bemorlarda quyidagi hodisalar sodir bo‘ladi: 1. Buyrak koptokchalari filtratsiyasi, kanalchalar reabsorbsiyasining kamayishi sababli dorilar organizmda tutilib qolib, qonda ularning miqdorini ko‘paytiradi.

2. Buyrak yetishmovchiligi bor bemorlarda asosiy tizilmadar faoliyatining buzilishi sababli dorilar yoki ular metabolitlarning zaharliligi ortadi. 3. Buyrak yetishmovchiligida dorilar metabolizmining buzilishi ularning chiqib ketishi susayishiga olib keladi. 4. Dorilarning oqsil bilan bog‘lanishining kamaygailigi sababli qonda dorining sof holdagi miqdori ko‘payadi va shu sababli, bu bemorlarga dorining bir martalik miqdori kamaytiriladi yoki kiritish inter» vali (oraliq vaqti) uzaytiriladi. Yuqoridagi sabablarning yig‘indisi buyrak yetishmovchiligi bor bemorlarda dorilarning (zaharlovchi) ta’sirini kuchaytiradi. Amaliyotda buyrak yetishmovchiligi bor bemorlarga dorilarni kiritish va miqdorlash tartibini^korreksiya qilish maqsadida nomogrammalardan foydalaniladi. Nomogrammalarda qon zardobidagi kreatinin miqdoridan kelib chiqib, bemor tana og‘irligi va bo‘yi o‘lchamiga qarab kreatinin klirensi aniqlanadi. Bemorning kryoatinin klirensi darajasiga qarab, bemorga berilayotgan dori klirensini aniqlasa bo‘ladi. Buyrak yetishmovchiligini e’tiborga olmaslik dorilar to‘planishi natijasida ularning salbiy ta’sirining kuchayishiga olib kelishi mumkin. Buyrak yetishmovchiligi bilan kechayotgan kasallikda gemodializ yoki peritoneal dializ o‘tkazilayotgan bemorlarda dorilarni miqdorlash tartibi qiyin masala hisoblanadi. Dializ natijasida kiritilayotgan dorilarniig bir qismi chiqib ketadi, bu esa ularning farmakokinetik ko‘rsatkichlari o‘zgarishiga olib keladi. Masalan, buyrak yetishmovchiligining og‘ir ko‘rinishida salitsilat kislotasini yarim chiqib ketish vaqti 2__3 Soatdan, dializ natijasida 4 soatgacha; fenobarbitalniki—115 soatdan 8 soatgacha kamayadi. 8jadvalda buyrak yetishmovchiligi bor bemorlarda dorilar yoki faol metabolitlarning to‘planish xususiyati va ularning salbiy ta’siri belgilari keltirilgan. Dorilarning fizikkimyoviy xossalarini va farmakokinetik xususiyatlarini bilib, ularni dializ davrida chiqib ketish tezligi haqida mulohaza yuritish mumkin. Qichik molekula og‘irligiga (molekula og‘irligi 500d) ega bo‘lgan dorilar dializ

membranasidan yaxshi o‘tsa, yuqori molekulali dorilar (geparin —6000—20000d yaqin), vanqomitsin (molekular og‘irligi —3300d) kam o‘tadi. Suvda eruvchan dorilar yaxshi, moyda eruvchan va tarkalish hajmi katta bo‘lgan moddalar (masalan, digoksin—600 l) yomon dializlanadi, chunki dorining ko‘p qismi to‘qimalarda tarqalgan bo‘ladi. Oqsil bilan bog‘langan moddalar yomon dializlanadi. Buyrak yetishmovchiligi natijasida oqsil sifati, sintezining buzilishi va turli endogen metabolitlar bilan oqsilning birikishi xisobiga dori moddalari Ning oqsil bilan bog‘lanishi kamayishi mumkin, bu dorilar jigar klirensining ko‘payishiga olib kelishi mumkin, chunki gemodializ jigar qon aylanishini yaxshilaydi. Aminoglikozidlar, penitsillinlar, teofillin, izoniazid va ko‘pgina boshqa dorilarning gemodializ jarayonida organizmdan yaxshi chiqarilishi ma’lum. Dorilarning safro (o‘t) suyuqligi bilan chiqib ketishi. Molekulalar og‘irligi 300 dan kam bo‘lmagan moyda eruvchi ko‘pgina dorilar gepatotsitlar qobig‘i orqali oddiy diffuziya yo‘li bilan organizmdan chiqarilishi mumkin. Dorilarning safrodagi miqdori qon plazmasidagi miqdoriga teng bo‘ladi. Dorilarning faol transport yo‘li bilan jigar orqali chiqishida glyutation — stransferaza katta ahamiyat kasb etadi. Dorilarning suvda eruvchi metabolitlari (konyugatlari) qon plazmasidan safroga faol o‘ta oladi. Dorilar molekular og‘irligining ortishi va ularning oqsillar bilan bog‘lanishi ularning safro (o‘t) suyuqligi bilan chiqib ketishiga monelik qiladigan omillar hisoblanmaydi, chunki ko‘p dorilar uchun bu yo‘l asosiy chiqib ketish yo‘li hisoblanmaydi. Shu bilan bir vaktda dorilarning (ampitsillin, rifampitsin) safro bilan ko‘proq chiqib ketishi bu dorilarning safro (o‘t) suyuqligida miqdorining yuqori bo‘lishi, bu dorilarni o‘t yo‘llari kasalliklarida samarali ishlatishga imkon beradi. Dorilarning fizikkimyoviy xossalari, o‘pka ventilatsiyasi va kon aylanishi, dorilarning qonda va to‘qimalarda eruvchanligi kabi omillar (gazsimon og‘riq qoldiruvchilar, ammoniy xlorid, yodidlar, kamfora, kumarinlar, efir moylari, etanol) dorilarning nafas yo‘llari orqali chiqib ketishini belgilaydi. Etanolning 90

foizi jigarda oksidlanadi, qisman o‘pka orqali chiqariladi. Chiqarilayotgan havo tarkibidagi etanolning miqdori uning qon plazmasidagi miqdori bilan yaxshi korrelatsiyada bo‘ladi, bu amaliy ahamiyatga ega. Dorilarning ona suti bilan ajralib chiqishi. Dorilarning ko‘krak suti orqali chiqib ketishi amaliy ahamiyat kasb etmasada, biroq ko‘proq sut bilan emizish davrida buni hisobga olish kerak bo‘ladi, chunki sut tarkibidagi dori miqdori ona qoni plazmasidagi miqdoriga teng yoki yuqori bo‘lishi mumkin. Dorilarning chaqaloq organizmiga o‘tadigan qismi dorining fizikkimyoviy xossalariga, uning oqsil bilan boklanishi, kiritish rejasiga (miqdori, kiritish oralig‘iga va kiritish yo‘liga) bog‘liq bo‘ladi. Oqsil bilan yaxshi bog‘lanadigan dorilar ona qon plazmasida, moyda eruvchilari esa ona suti tarkibida (masalan, barbituratlar) yaxshi to‘planadi. Ona sutida teofillin ona qon plazmasidagi miqdorning 70 foiziga yaqin, levomitsetin —50 foiz, penitsillin va sefalosporinlar esa 20 foizini tashkil qiladi. Eritromitsin, tetrasiklinlar, sulfanilamidlar, litiy, meprobamat, aspirin, terbutalin ona sutida yaxshi to‘planadi. Ona sutidagi dorilarning oz miqdori ham chaqaloqda turli allergik belgilarni chaqirishini esda tutish kerak. Ona suti bilan chaqaloqqa o‘tgan ko‘pgina dorilar bola uchun xavf tug‘dirmasada, quyidagi dori (litiy, o‘smaga qarshi dorilar, izoniazid, levomitsetin, sitostatiklar, radioaktiv tashxis) moddalari ishlatilganda belani emizishni vaqtincha to‘xtatish tavsiya etiladi. Dorilarning so‘lak bilan ajralishi. Dorilar yoki dori metabolitlari so‘lak orqali passiv diffuziya yo‘li bilan ajralib chiqadi. Ularning chiqib ketish tezligi dorining plazma oqsili bilan bog‘lanishi hamda so‘lak rniga, dorini moylarda eruvchanligi varkaga bog‘liq. Dorilarning so‘lak bilan ajralish qobiliyati juda o‘zgaruvchan bo‘lganligi sababli bu yo‘l amaliy ahamiyat kasb etmaydi. Biroq rka7 ga yaqin bo‘lgan (antipirin) yetarli miqdorda so‘lak bilan ajralganligi uchun uni jigar oksidazalari faolligini aniqlash maqsadida ishlatiladi. Boshqa yo‘llar (ter orqali, ko‘z yoshi bilan, vaginal suyuqlik bilan) va boshqalar amaliy jihatdan ahamiyatli emas.

O'xshashlar

Uxlatuvchi dorilar farmakologiyasi

Ganeman bo‘yicha gomeopatik dorilar patogenezi

Siydik haydovchi vositalarining klinik farmakologiyasi

Klinik farmakologiyaning pediatriyadagi o‘ziga xos tomonlari

Klinik rеfraktsiya. Akkomadatsiya. Ko`z tubi oftalmoskopiyasi