Jigar sirrozi - Tibbiyot - Referatlar

Jigar sirrozi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77.83984375 KB

Ko'chirib olish

Jigar sirrozi Reja: 1. Jigar sirrozi 2. Jigar sirrozining tasnifi

Jigar sirrozi — surunkali jigar xastaligi bo’lib, surunkali gepatit kasalligining og’ir asorati hisoblanadi. Bunda morfologik jihatdan jigarning bujmayib qolishi va faoliyatining keskin buzilishi, jigar hujayralari — gepatotsitlarning halok bo’lishi kuzatiladi. Jigar sirrozining kelib chiqishida ko’pgina omillar sabab bo’ladi. Bu sabablar gepatotsitlarning shikastlanishiga va ularni o’limga olib keladi. Shuni ham hisobga olish kerakki, bu jarayon asta-sekin rivojlanib borishi yoki qaytalanib turishi mumkin. Kasallikning kelib chiqishida jigarning viruslar ta’sirida shikastlanishi katta ahamiyatga ega. Virusli gepatit B dan keyin 3—5% hollarda surunkali aktiv gepatit rivojlanadi va keyinchalik ulardan 40—60% i jigar sirroziga o’tadi. Bu esa surunkali aktiv gepatit bilan og’rigan bemorlarning 50—55% ini tashkil qiladi. Virusli gepatitning gepatit C formasida surunkali gepatit 60— 70% kuzatiladi, 20% i jigar sirroziga o’tadi. Gepatit B ga delta virusi qo’shilishi (gepatit D) jigar sirrozini barvaqt rivojlantiradi. Kam hollarda jigar sirrozi surunkali, asta-sekin kechadigan gepatitdan keyin kelib chiqadi va 5 yil mobaynida 0,8—1,0% bemorlarda rivojlanadi. Dunyo bo’yicha o’tkir virusli gepatit bilan bir yilda 2 million odam kasal bo’ladi, shundan 1% qismigina kasallikning surunkali formasiga o’tadi. Va keyinchalik jigar sirrozi rivojlanadi. Jigar sirrozi kelib chiqishida dorilarning ham ta’siri katta. Hozirgi vaqtda 200 dan ko’proq jigarni shikastlantiruvchi dori birikmalari ma’lum. Dorilarni ko’p vaqt yoki katta dozada qabul qilinganda ular jigar strukturasiga va funksiyasiga ta’sir qiladi (A.F.Blyuger, 1975). Bu kasallik spirtli ichimliklarni iiste’mol qilish natijasida ham kelib chiqadi. Hayvonlarda eksperiment qilib ko’rilganda ko’p vaqt spirtli ichimliklardan zaharlanish, sifatli ovqatlanishiga qaramasdan, jigarda ferment hosil qilish jarayonini buzadi va gepatotsitlarning distrofik o’zgarishiga olib kelishi aniqlangan. Alimentar sabablar — ovqat ratsionida oqsillar va vitaminlarning (ayniqsa, vitamin B 1 , B 6 , folat kislota) yetishmovchiligi jigar sirrozini keltirib chiqaradi.

Ko’p hollarda ichki sabablarga ko’ra oshqozon-ichak yo’llaridan oqsil va vitaminlarning qonga so’rilishi buziladi va natijada oqsil, vitamin tanqisligi vujudga keladi. Bu esa jigar sirrozi rivojlanishiga sabab bo’ladi. Tropik iqlimga xos bo’lgan mamlakatlarda parazitlar ta’sirida jigarning surunkali shikastlanishi ham keyinchalik jigar sirroziga olib keladi. Biliar jigar sirrozi hujayralarda zardobning yig’ilib qolishi yoki jigardan tashqari o’t yo’llarida zardobning butkul o’tmay qolishida (xolestaz) rivojlanadi. Xolestaz sabablari surunkali xolangit, jigarning ichki o’t yo’llari va jigardan tashqaridagi o’t yo’llari shaklining o’zgarishi va bekilib qolishidir (birlamchi biliar sirroz). Bundan tashqari, o’t yo’llarining boshqa sabablar, o’smalar ta’sirida siqilishi, ko’p vaqt o’t toshlari va gelmintlar bilan bekilib qolishi ikkilamchi biliar sirrozni keltirib chiqaradi. Modda almashinuvining buzilishi va endokrin omillar ham jigar sirrozini keltirib chiqarishi mumkin (tireotoksikoz, qandli diabet va b.). Ba’zi hollarda jigar sirrozining kelib chiqish sababi aralash bo’lib, bir vaqtning o’zida organizmga bir qancha sabablarning ta’sirida kelib chiqadi. Kelib chiqish sabablari har doim ham jigar sirrozi rivojlanishini ko’rsatmaydi. Bir xil shikastlantiruvchi agent sirrozning turli xil morfologik variantlarini keltirib chiqarishi mumkin; kelib chiqishi har xil sabablar, aksincha, o’xshash morfologik o’zgarishlarga olib keladi. Ko’pincha 20—30% bemorlarda jigar sirrozining kelib chiqish sabablarini aniqlab bo’lmaydi. Lekin bu guruhdagi bemorlar ilgari virusli gepatitning yashirin, sariqsiz formasini o’tkazgan bo’lishlari mumkin. Kasallikning rivojlanish jarayoni. Jigar sirrozi kasalligining boshlanishida jigar hujayralari — gepatotsitlarning o’lishi kuzatiladi. Jigar hujayrasining o’rniga biriktiruvchi to’qimalarning rivojlanishi kuzatiladi. Bu rivojlangan biriktiruvchi to’qima, ikkilamchi o’zgarmay qolgan jigar to’qimasi (gepatotsit) ni zararlantiradi va bu to’qimalarni sekin-asta qisib qo’yib yo’qotadi, bu esa surunkali gepatitning jigar sirroziga o’tishi demakdir. Bundan tashqari, gepatotsitlarning halokati jigar to’qimalarining regeneratsiyasini oshiradi, bu esa yangi tugunchalarning hosil bo’lishiga olib keladi. Gepatotsitlarning halokati halok bo’lgan hujayralarning ta’sirida jigarning yallig’lanish reaksiyasi asosiy sabablardan biri hisoblanadi. Jigar

sirrozidagi yallig’lanish jarayonida jigarda har xil darajada kechadigan to’qimalar o’zgarishi kuzatiladi. Oqibatda jigar to’qimalarining tuzilishi o’zgaradi, qon tomirlarida qon aylanishi buziladi, qon tomirlari siqilib, ularda qon bosimi oshadi, bu esa gepatotsitlarni yana halokatga olib keladi. Jigardagi qon bosimining oshishi jigarda qon aylanish sistemasini buzadi. Portal gipertoniya vujudga keladi. Qorin bo’shlig’ida suv yig’ilishiga va qorataloqning kattalashishiga olib keladi. Qorinning oldingi devorida, terining ustida qon tomirlarining kengayishi kuzatiladi. Patologo-anatomik manzarasi. Jigar sirrozining morfologik manzarasi uchta asosiy jarayon: jigar hujayralari distrofiyasi va o’lishi, ularning tugunli regeneratsiyasi, biriktiruvchi to’qima rivojlanishi bilan ajralib turadi. Makroskopik ko’rinishi. Jigar anchagina zichlashgan, yuzasi notekis, egri-bugri bo’ladi. Regeneratsiya tugunlarining kattakichikligiga qarab katta tugunli va kichik tugunli sirrozlar qayd qilinadi. Jigar ayrim hollarda kattalashgan, boshqa hollarda esa normadan farqsiz yoki kichraygan (atrofiya bosqichida) bo’ladi. Qorataloq kattalashgan, zichlashgan, ba’zan portal sistemasi venalarining kengayganligi ko’rinadi. Jigar sirrozining asosiy 3 ta varianti o’zining morfologik ko’rinishiga ega. Gistologik tekshirib ko’rilganda jigar hujayralarining distrofik o’zgarishlari, yallig’li mayda o’choqli distrofiyasi, hujayralarning o’lishi, fibroz o’choqlari, fibroblastlar, proliferatsiya kuchayishi va ko’p sonli kollagen tolalar hosil bo’lishi aniqlanadi. Sirroz jarayonining faolligi jigar to’qimalarining distrofik va regenerator tugunlar hosil qilishi, stromalardagi yallig’lanish jarayonining kuchayishi bilan xarakterlanadi. Jarayon rivojlanib borgan sari, jigar qo’pol morfologik o’zgarishlarga uchraydi. Jigar to’qimalarining regeneratsiya tugunlari hamda ko’p miqdorda biriktiruvchi to’qimalar bilan almashinuvi ko’payadi. Bu esa jigar og’irligining kamayishiga (normada 1100—1600 g) va bujmayishiga, jigar ichki o’t yo’llarining xolestaziga va portal sistemasining gipertoniyasiga olib keladi.

Jigar sirrozining tasnifi . Gastroenterologlarning Gavana (1956) anjumaniga binoan jigar sirrozlari morfologik va klinik belgilariga ko’ra portal, postnekrotik, biliar va yaralash turlariga bo’linadi. Keyinchalik jigar sirrozlarining yangi xalqaro tasnifi (Akapulko, Meksika, 1974) qabul qilingan, uning asosini morfologik va etiologik prinsiplar tashkil qiladi. Bu prinsiplar bir-birini to’ldiradi. Kelib chiqish sabablariga ko’ra: 1) virusli gepatit; 2) ichkilik natijasida; 3) o’t yo’lining kasalliklari; 4) toksinlar va dorilar; 5) modda almashinuvining buzilishi; 6) autoimmun o’zgarishlar; 7) ovqatlanishdagi yetishmovchiliklar; 8) kriptogen (kelib chiqishi noma’lum), 40% gacha va bundan ko’proq. Morfologik va klinik ko’rinishi bo’yicha: 1) kichik tugunchali; 2) katta tugunchali; 3) aralash. Katta va kichik tugunchalarning diametri 3 mm dan katta va kichikligi bilan farqlanadi. Faollik jarayoniga qarab: 1) faol; 2) rivojlanib boruvchi; 3) faol emas. E. Funksional buzilishlarning ko’rsatkichlariga qarab: 1) kompensatsiyalashgan; 2) dekompensatsiyalashgan. Jigar sirrozining klinik manzarasi har xil sindromlardan iborat: 1) asabning buzilishi; 2) jigar hujayralari faoliyatining buzilishi; 3) jigar hujayralarining yallig’lanishi, nekroz alomatlari; 4) jigarda immun yallig’lanish;

5) o’t yo’llari faoliyatining buzilishi (xolestatik sindrom); 6) hazm a’zolari faoliyatining buzilishi (dispeptik sindrom); 7) taloqning kattalashishi (gipersplenizm); 8) gemorragik sindrom bo’lganda qontalashish, milkdan, burundan qon ketishi; 9) gepato splenomegaliya. Jigar sirrozi bo’lgan kishilarda jigardagi yallig’lanishni hujayralar buzilishining ko’p-kamligiga, klinik simptomlarining qay darajada yaqqol ko’ringaniga qarab quyidagi faollik darajasi aniqlanadi: 1) kuchsiz faollik; 2) o’rtacha faollik; 3) keskin faollik. Yuqorida keltirilgan sindromlar hammasi bir davrda bo’lmasligi ham mumkin. Asoratlari. Oshqozon, qizilo’ngach, ichakdan qon ketishi; jigar faoliyatining asta-sekin buzilishi; jigar-buyrak yetishmovchiligi; sirrozning o’sma (rak) ga o’tishi; jigar asosiy katta vena qon tomirining tiqilib qolishi; o’t yo’llarida tosh paydo bo’lishi (biliar sirrozda); koma. Jigar sirrozining turlari: 1) kichik tugunchali (portal) jigar sirrozi; 2) katta tugunchali — jigar hujayralarining halokatidan so’ng rivojlanadigan jigar sirrozi; 3) o’t yo’llari buzilishi natijasida kelib chiqadigan jigar sirrozi. Kichik tugunchali (portal) jigar sirrozi. Portal sirrozi eng ko’p uchraydigan jigar sirrozi bo’lib, bu kasalliklar ichida 40 foizni tashkil qiladi. Kasallik boshlanishida bemorlarda alohida shikoyatlar bo’ladi. Asta-sekin ishtaha pasayadi, bemor yog’liq ovqatlarni xush ko’rmaydi, ko’ngli ayniydi, qusadi, ichi buziladi, quvvatsizlik, tez charchash, ish faoliyati pasayadi. Eng doimiy alomat — o’ng qovurg’a tagida og’irlik va og’riq paydo bo’ladi. Sekin-asta qorin kattalashadi, oyoqda shish paydo bo’ladi. Oshqozon-ichak sistemasining yuqori qismidan qon ketish alomati paydo bo’ladi, burundan qon oqadi, ba’zan badan sarg’ayadi. Uyqu

buziladi, hayajonlanish oshadi, bu esa jigar sirrozida bosh miya faoliyatining buzilish alomatidir. Sirrozning kelib chiqish sabablari — ichkilik ichish, o’tkir virusli gepatit, ovqatda oqsil va vitaminlarning yetishmasligi. Kasallarda jigar sirrozi belgilari sekin-asta rivojlanadi, terida qon tomir “yulduzchalari” paydo bo’lishi; ko’krak bezining kattalashishi, badanda, yuzda tuklarning kamayishi; terining xiralashishi; ko’z pardasining sarg’ayishi aniqlanadi. Asosiy belgilardan — jigarning biroz kattalashishi, jigarning o’tkir qirrali, qattiq holatda bo’lishi, taloqning kattalashishi kasallarning yarmida uchraydi. Kasallik rivojlanishida bemorlarda ozish, ko’krak va qorinning oldingi qismida vena qon tomirlarining bo’rtib ko’rinishi, ba’zan kindikda churra, oyoqda shish paydo bo’lishi, taloqning kattalashishi, qorinda suv yig’ilishi kuzatiladi. Shunday qilib, portal gipertoniyaning asosiy belgilari: qizilo’ngach, gemorroidal, kindik atrofidagi venalarning bo’rtishi (caput medusae), assit, splenomegaliya bo’ladi. Kasallarda kamqonlik, oq qon tanachalari, trombotsitlarning kamayishi kuzatiladi; bilirubinning oshishi, oqsil modda almashinuvida albuminlarning kamayishi, globulin va fibrinogenlarning oshishi, xolesterin va protrombinning kamayishi kuzatiladi. Oshqozon va yo’g’on ichak tomirlarining kengayganligi rentgen, gastrofibroskopiya va rektoromanoskopiya yo’li bilan tekshiriladi. Jigar to’qimalarining halokatini aniqlashda radionuklid usuli qo’llaniladi. Portal jigar sirrozida radioaktiv modda tekis tarqalmaydi; jigarning tashqi qirralarida kam, taloqda ko’p tarqaladi. Laparoskopik va jigarni punksiya qilib tekshirilganda, jigar hujayralarining o’zgarishi va nekrozi aniqlanadi. Kasallikning boshlanishida laporoskop bilan jigar kattalashganligi va unda kichik tugunchali sirroz holati, portal qon bosimining ko’tarilishi, so’nggi davrda esa kichik va katta tugunchali sirroz holati ko’riladi. Alkogolli portal sirrozda punksiya qilib tekshirilganda, jigar holatining quyidagi o’zgarishi aniqlanadi: a) gepatotsitlarni yog’ qoplashi; b) kichik tugunchali o’zgarish; d) jigar to’qimalarining fibrozi.

Ayniqsa, jigarning alkogoldan zaharlanishining asosiy belgisi jigarda Mallori gialin tanachalarining borligidir. Ular hujayra yadrosi oldida joylashgan fibrinli tolalar kabi ko’rinadigan oqsildir. Bular hujayraning nekroziga olib keladi. Katta tugunchali jigar sirrozi. Jigar halokatidan so’nggi sirroz hamma sirrozlarning ko’p qismini tashkil qiladi, bunga, asosan, virus sabab bo’ladi. Ko’pincha yoshlar, o’rta yoshdagi odamlarda uchraydi. Sirrozning bu turi tez rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Kasallik avval jigar hujayralarining yetishmovchiligi bilan boshlanib, keyin portal vena qon tomiri bosimining ko’tarilishiga olib keladi. Kasallik qaytalanganda alomatlari o’tkir virusli gepatit yoki surunkali gepatit (SG) belgilarining qaytalanganiga o’xshaydi. Badan sarg’ayadi, isitma ko’tariladi, asab buziladi, dispeptik va sitologik belgilar rivojlanadi. Kasallik boshlanishida badan sarg’ayadi, qorinning yuqori qismida og’riq paydo bo’ladi, isitma ko’tariladi. Dispeptik belgilar rivojlanadi, kamquvvatlik paydo bo’ladi. Bu belgilar kasallik qaytalanganda ko’payadi, qaytalanmaganda pasayadi. Surunkali aktiv gepatitdan (SAG) keyin rivojlangan, jigar halokatidan so’nggi sirrozda bo’g’imlarda og’riq, badanda ko’kimtir toshmachalar aniqlanadi. Kasallik sabablari kasallarning shikoyatidan aniqlanadi. Ko’pchilikda ilgari o’tkazilgan infeksiyali gepatit kasalligi, ba’zilarida har xil zaharli moddalar ta’siri, dorilarni ko’tara olmaslik alomatlari bo’ladi. Sirroz belgilari: kasallikning tez rivojlanishi; jigar holatining yetishmovchiligi. Badan terisi asta-sekin sarg’ayadi, badanda ko’kimtir toshmachalar ko’payadi. Kasallik qaytalanganda har bir a’zoda suyuqlik yig’iladi, qorinda suv yig’iladi. Jigar va taloq kattalashadi. Jigarning qirrasi o’tkir bo’lib, og’riydi. Jigar faoliyati pasayadi, vena tomiri bosimining oshish alomatlari kuchayadi. Laboratoriya yo’li bilan tekshirilganda gepatotsitlar faoliyatining pasayish belgilari: qonda

bilirubinning oshishi, xolesterin, protombinning kamayishi, oqsil almashinuvining o’zgarishi, globulinlar miqdorining oshishi, albuminning kamayishi, fermentlar miqdorining oshishi, LDG 4—5 fraksiyasi aniqlanadi (4-rasm). Taloq faoliyatining oshishida kamqonlik, trombotsitlarning kamayishi kuzatiladi. Immunofluoressent va radioimmun usuli bilan gepatit B ning antigenini yoki jigar sirrozini aniqlash mumkin. Ayniqsa bu sariqlik alomati bo’lmagan 4-rasm. Jigar serrozi. gepatitlarni aniqlashda alohida ahamiyatga ega. Bunday hollarda sirroz og’ir kechadi, ko’p a’zolar zararlanadi. Portal qon tomiri bosimining ko’tarilish belgilari: qizilo’ngach, oshqozon va gemorroidal venalarning kengayishi, kindik atrofidagi venalarning bo’rtib chiqishi rentgen, gastrofibroskop va rektoromanoskop yo’li bilan aniqlanadi. Radioizotop usuli, laparoskop bilan jigarni punksiya qilib tekshirish ko’p muhim ma’lumotlar beradi. Biliar jigar sirrozlari. Biliar sirrozlar jigar sirrozlarining 5 - 10% ini tashkil qiladi. Birlamchi (asosiy BBS) va ikkilamchi (IBS) biliar sirrozlar bo’ladi. Birlamchi biliar sirroz, asosan, ayollarda, ikkilamchi biliar sirroz surunkali xolestatik gepatit (SAG) natijasida kasallikning yakunida rivojlanadi. Kasallikning kelib chiqish sabablari surunkali xolestatik gepatitdagi kabidir. Birlamchi biliar sirroz (BBS) jigar hujayralarida zardob yig’ilib qolishi, ikkilamchi biliar sirroz jigardan tashqarida, ba’zan jigarning yirik ichki o’t yo’llarida zardob o’tishining buzilishidan kelib chiqadi. Ko’pincha birlamchi biliar sirroz o’t yo’llarining oddiy siqilishi natijasida paydo bo’ladi. Biliar sirroz 3 oydan 1/2 yilgacha vaqt davomida rivojlanadi. Biliar jigar sirrozining asosiy belgisi —o’t yo’llarida zardob yo’nalishining susayishidir, so’nggi alomatlari portal venalardagi qon bosimining biroz ko’tarilishi va jigar hujayralari faoliyatining pasayishi kuzatiladi. Kasallarning dastlabki shikoyatlari jigarda zardob yurishining susayishiga bog’liq. Badan sarg’ayadi, teri qichiydi, qon ketishi, suyaklarda og’riq (ayniqsa, qovurg’a va orqada), ich ketishi kuzatiladi. Qorin bo’shlig’ida suv yig’ilishi esa kasallikning so’nggi davrlarida bo’ladi.

Birlamchi biliar sirroz dastlab xolestatik gepatit bilan og’rigan kishilarda, ikkilamchisi oldindan o’t yo’llarida kasallik bo’lgan shaxslarda uchraydi. Ikkilamchi turida o’t yo’lida og’riq xuruji va haroratning ko’tarilishi kuzatiladi. Bemorlarda zardobning yig’ilib qolish alomatlari bo’ladi: badan sarg’ayadi, teri kuchli darajada pigmentlanadi, teri qalinlashadi, dag’allashadi, quruqlashadi, terida qichishish belgilari, ko’z qovoqlarida, oyoqning kaft qismida, dumg’azada ksantoma, terida qontalashish alomatlari bo’ladi. Suyaklarni urib ko’rganda, og’riq seziladi, barmoqlarning uchi yo’g’onlashadi — bu esa surunkali zardob yurishining pasayishiga olib keladi. Suyakda yemirilish suyakning ustki qismida shish paydo bo’lishi bilan bog’liqdir. Tomirlarning „yulduzsimon“ ko’rinishi boshqa sirrozlarga nisbatan kamroq rivojlanadi, juda katta hajmda bo’ladi, taloq biroz kattalashadi. Kasallikning so’nggi davrlarida ko’krak va qorinda, terining ustki qismida qon tomirlarning bir-biriga chambarchas ulanib ketishi hamda qorinda suv yig’ilishi (portal qon bosimining ko’tarilish alomatlari) kuzatiladi. Qorinda suv yig’ilishi jigar sirrozining o’tkirligiga bog’liq. O’tkirlik pasaysa, suv yig’ilishi kamayadi. Diagnozni aniqlashda quyidagilarga asoslanish lozim. 1. Zardob yurishining pasayishi: a) amaliy laboratoriya natijalari, b) birlamchi biliar sirrozda immunologik o’zgarishlar, d) portal qon bosimining ko’tarilishi. 2. Kasallik asoratlari: a) jigardan tashqari o’t yo’llarida o’tning yig’ilib qolishi, b) sirrozning morfologik xususiyatlari — o’t yig’ilib qolishining laboratoriya belgilari; bilirubin miqdorining oshishi juda yaqqol ko’rinadi (342 mk mol/l yoki 20 mg % dan yuqori, bunday hollarda, ayniqsa, bog’langan bilirubin, umuman, lipidlar, fosfolipidlar va xolesterin miqdori oshadi; triglitseridlar miqdori oshmaydi). β  globulin va β  lipoproteidlar miqdori oshadi, ba’zi fermentlarning faolligi ko’tariladi. Birlamchi biliar sirrozda immunologik ko’rsatkichlar o’zgaradi: Ig, G va IgM (ko’proq, IgM) titri oshadi, gemoglobinlar miqdori ko’tariladi, (ECHT) eritrotsitlarning cho’kish tezligi oshadi. Ikkilamchi biliar sirrozda ECHT ning oshishi jigardagi yallig’lanishga bog’liq. Mitoxondriyalarga qarshi antitanalar yuqori titrda bo’ladi.

Birlamchi biliar sirrozi tashxisi quyidagilarga asosanadi: jigar bo’lakchalariaro o’t yo’llarining kuchli buzilishi, portal yo’llarining yarmidan ko’pida bo’lakchalararo o’t yo’llarining yo’qligi, jigar bo’lakchalarining chekka qismida zardobning yig’ilib qolishi; portal tomirlarning kengayishi, parenximaning infiltratsiyasi va fibrozi. Ikkilamchi biliar sirrozning morfologik alomatlari: jigar ichki yo’llarining kengayishi, jigar bo’laklari chekka qismidagi holat natijasida zardob „ko’llari“ paydo bo’lishi, jigarning ayrim qismlarida jigar bo’lakchalarining o’zgarmay qolishi. Taqqoslab tashxis qo’yishda sirroz, jigarning birlamchi o’sma kasalligi, perikardit, qon kasalliklaridan miyeloleykoz, exinokokkoz, amiloidoz, gemaxromatoz bilan solishtirish kerak bo’ladi. Umuman, tashxisni ifodalashda quyidagilarga asoslanish kerak: 1) kasallik sabablari; 2) morfologiyasi: kichik tugunchali, katta tugunchali, aralash; 3) morfogenezi bo’yicha jigar hujayralarining halokatidan so’ng, portal sirroz, biliar sirroz, aralash; 4) klinik-funksional holati va boshqalar. Davolash. Jigar sirrozini davolashda asosiy e’tibor quyidagilarga qaratiladi: 1. Kasallikni keltirib chiqaradigan sabablar (surunkali gepatit, o’t yo’llari kasalliklari) va boshqa sabablarga qarshi davolash. 2. Kasallikning rivojlanish jarayoniga ta’sir ko’rsatish (immun holatiga, jigar hujayralari, modda almashinuvini yaxshilash, asosiy katta vena bosimini pasaytirish, taloqning kattalashishi, faoliyatining oshganligi va zardob yig’ilib qolishiga qarshi kurashish). 3. Kasallik asoratlariga qarshi kurashish (qon ketishini to’xtatish, jigar komasini davolash). Kasallikda og’ir jismoniy ish cheklangan bo’ladi. Kasallik avj olib, bemorning ahvoli yomonlashganda uni kasalxonaga yotqizish kerak. Bemorlarga parhez saqlash tavsiya qilinadi (5- stol). Kasallik og’irlashganda va behushlik (koma) boshlanganda reanimatsiya bo’limida davolanadi, ovqatda oqsil miqdori 20—40 g, osh tuzi esa 6 g gacha kamaytiriladi, qorinda suv yig’ilganda tuzsiz ovqat tavsiya qilinadi.

Kasallik rivojlanish jarayonining ayrim bosqichlariga ta’sir qilish: a) kortikosteroidlar (prednizolon, triamsinalon, deksametazon — 10—15 mg bir kunda), ba’zan sitostatiklar (azatiopirin) qo’llaniladi. Kasallik avj olganda, katta vena bosimi ko’tarilganda kortikosteroidlar qo’llanilmaydi; b) kasallik avj olganda va og’irlashgan davrda jigar hujayralaridagi modda almashinuvini yaxshilash uchun qo’llaniladigan dorilar: xolin, lipokain, kaliy tuzlari, oqsilli preparatlar, plazma quyish, sirepar, essensial, legalon, Liv-52 va boshqalar; d) qorinda suyuqlik yig’ilganda tuzsiz ovqat iste’mol qilish, aldosteronga qarshi dori — veroshpiron 200—150 mg va siydik haydovchi — furosemid (40 mg) qo’llaniladi, bemorlarga oqsil moddalari: qonning quyuq qismini va 20 foizli albumin eritmasi tomchi qilib vena tomiriga yuboriladi. Agar qorindagi suyuqlik kamaymasa, uni qorinni paratsentez qilish yo’li bilan chiqarib tashlanadi. Asosiy katta vena bosimi oshganda, qizilo’ngach qon tomirlari kengayganda, qon ketganda, taloq kattalashganda bemorlarga jarrohlik yo’li bilan yordam ko’rsatiladi. Kasallik asoratlariga qarshi kurashish. 1. Qizilo’ngach va oshqozondan qon ketishini to’xtatish: a) qon quyish, vikasol, kalsiy xlorid, E—aminokapron kislotani tomirga yuborish; b) asosiy katta vena tomirida bosimni pasaytirish uchun venaga 100—200 ml 5% glukozada pituitrin yoki vazopressin yuboriladi; d) kasallikning har xil belgilariga qarab—garmonlar va jrrohlik yo’li bilan davolanadi; e) sanatoriya-kurortda davolash. Jarayon dekompensatsiya davrida sanatoriya-kurortda davolanish qat’iyan man qilinadi. Kasallik oqibati. Jigar sirrozi batamom tuzalmaydi, lekin sekin-asta davom etishi mumkin. Kasallikning oldini olish. Avvalo kasallikning kelib chiqish sabablarini yo’qotish, surunkali gepatit va jigarning yog’ bosgan distrofiyasini o’z vaqtida davolash, sirroz avj olishini to’xtatish va asoratlarining oldini olish kerak. Jigar kasalliklarida behushlik (ensefalopatiya) va koma. Jigar kasalliklari modda almashinuvining har xil buzilishi natijasida (ayniqsa, azotli birikmalarning metabolizmi) bosh miya faoliyatining buzilishi (ensefalopatiya) ga va jigar

faoliyatining buzilishi (koma) ga olib keladi. Bu o’zgarishlar 2 xil bo’ladi: 1) ichki (jigar to’qimasi yoki jigarning halokati); 2) tashqi jigar to’qimalarining halokati (jigar vena qon sistemasi, uning bosimining oshishi, jigar katta vena qon tomiri sistemasi orqali umumiy qon aylanishiga har xil zaharli moddalarning tushishi) bilan bog’liq. Bosh miya faoliyatining buzilishi — ensefalopatiya ko’pincha jigar hujayralari faoliyatining buzilishi, ayniqsa, gepatotsitlarning halokati natijasida paydo bo’ladi. Jigar sirrozi kasalligida bosh miya faoliyatining buzilishiga olib keluvchi sabablar: ichkilik ichish, jigar va miyaga zararli ta’sir qiluvchi dorilar, sil kasalligida ishlatiladigan uyqu dorilar, og’riq qoldiruvchi dorilar. Narkoz berish, operatsiya, ayniqsa, jigarda anastomoz hosil qilish. O’tkir va surunkali yuqumli kasalliklar, oshqozon va ichakdan qon ketishi, ovqatda oqsil moddasining ko’p bo’lishi. Qorin bo’shlig’idan ko’p suyuqlik chiqarish. Siydik haydaydigan dorilarni noo’rin qo’llash. Bosh miya faoliyatining buzilishida (ensefalopatiya) jigar faolligining keskin susayganligi tufayli qonda paydo bo’lgan zaharli moddalar sababchidir. Jumladan, ammiak, aromatik aminokislotalar, metionin, merkaptan hamda fenol va indolning birikmalari. Bemorlarda ensefalopatiya bo’lganda bu kimyoviy zaharli moddalarning miqdori bemor qonida ko’payganligi aniqlangan. Bular markaziy nerv sistemasiga zaharli ta’sir ko’rsatadi. Ammiak yo’g’on ichakda hosil bo’ladi. Jigarda esa ammiakdan mochevina paydo bo’ladi va siydik orqali chiqariladi. Jigarning metabolit funksiyasi buzilganda ammiakning miqdori qonda oshib ketadi (giperammoniemiya). Chunki ichaklardan kelayotgan qon jigarda sirroz bo’lgani uchun boshqa anastomozlar orqali jigardan o’tmay katta qon aylanishiga tushadi. Shunday qilib, ammiak bosh miya hujayralarini zaharlaydi. Jigar sirrozining 90% ida rivojlangan ensefalopatiyaning og’iryengillik darajasi qondagi ammiakning miqdoriga bog’liq bo’lgan (A.S.Loginov, 1987). Organizmda kislota, ishqor va elektrolitlar muvozanatining buzilishi ham bosh miya faoliyatining buzilishiga olib keladi. Jigar faoliyati pasayganda nafas markazining ishi qo’zg’aladi, o’pka ventilatsiyasi kuchayadi va bu qonda SO 2 ning kamayishiga olib keladi, bu miyada qon aylanishini kamaytiradi. Qonda SO 2 ning

kamayishi organizmda pirouzum va sut kislotalarining ko’payishiga olib keladi, pirovardida, ishqorning ko’payishi (alkaloz) kislotalarning ko’payishi bilan almashinadi va buyrak funksiyasining yetishmovchiligi rivojlanadi. Surunkali jigar kasalliklarida qonda natriy xlorid va kaliy, to’qimalar ichida magniy va rux miqdori kamayadi. Ba’zan qonda kaliy va magniy miqdori shunchalik kamayadiki, kasallarda tushkunlik, uyquchanlik va befarqlik holati paydo bo’ladi. Ba’zan jigar sirrozi kasalligida bosh miya faoliyatining buyrak funksional holatining buzilishi kuzatiladi, jigar-buyrak sindromi rivojlanadi. U buyrak tomirlarining siqilishi, siydikni qayta filtrlashning pasayishi, siydik kamayishi va qonda qoldiq ko’payishi bilan ifodalanadi. Bosh miya alohida ahamiyatga ega. Ba’zi jigar kasalliklarida jigar to’qimalari halok bo’lishi natijasida qonda qand miqdori kamayib ketadi, bu glikoneogenezning buzilishi bilan bog’liq. Bunda uglevod modda almashinuvida paydo bo’ladigan oraliq moddalar — pirouzum kislota, sut kislotasi, limon kislotasi, ketaglutar kislotalar ko’payadi. Pirouzum kislota parchalanishidan aseton hosil bo’lib, ular hammasi organizmga zaharli ta’sir ko’rsatadi. Murakkab modda almashinuvining buzilishi natijasida nerv hujayralari ham zararlanadi. Jigar ensefalopatiyasi o’tkir va o’rtacha o’tkir holda o’tishi mumkin. O’tkir jigar ensefalopatiyasida ko’p o’tmay bemor koma holatiga tushadi. Jigar ensefalopatiyasining 4 davri bo’ladi: jigar ensefalopatiyasining 1- va 2- davrini komadan oldingi davr, 3 va 4davrini koma davri deb yuritiladi. Jigar ensefalopatiyasining boshlang’ich davrida bemor bo’shashish, charchash, ishtaha yo’qligidan shikoyat qiladi. Bemor hadeb uxlayveradi, sariqlik ko’payadi, jigar og’riydi va uning hajmi kamayadi, ba’zan bemor badani titraydi. Qonda birikmagan bilirubin miqdori ko’payadi. Bemorning es-hushi kirdi-chiqdi bo’lib qoladi. Jigarning faol hujayralari soni kamayib, sintezlash faoliyati keskin yomonlashadi. Qonda umumiy oqsil 65 g/l, albumin 30 g/l, xolinesteraza 1000 birl/ l, xolesterin 2,9 mk mol/l, protrombin indeksi miqdori 60% dan pasayib ketadi.

Bemorda gemorragik sindrom rivojlanadi. Qon zardobidagi aminotransferazalar faolligi uch baravar ko’payadi. Komaning klinik manzarasi. Jigar komasi surunkali gepatit og’irlashganda va aksariyat jigar sirrozidan so’ng gepatotsitlarning yoppasiga yemirilishi natijasida rivojlanadi. Komaning boshlanish davrida bemor behush yotadi. U faqat inyeksiya qilganda og’riqni sezadi. Ko’z shilliq pardasida, terida sarg’ayish va qichishish alomatlari, har xil toshmalar va qon tomirlarning yulduzchasimon kengayishi kuzatiladi. Kasallarning tili oq karash bilan qoplanadi, terisidan, badanidan, og’zidan qo’lansa jigar hidi keladi. Bu metilmerkaptanning nafas va ter bilan chiqishiga bog’liq. Qorinni paypaslab ko’rganda jigar hajmi kichiklashgani, qirrasi o’tkirlashgani, ustki sathi notekis, qattiqlashgan tugunchalar borligi aniqlanadi. Kasallik avj olganda qon bosimi pasayadi. Ko’z qorachig’i yorug’da o’zgarmaydi. Puls notekis, bemorlar qattiq uyquga — behushlik holatiga tushadilar. Behushlik paytida bemorning nafas olishi tezlashadi, nafasi Kussmaul yoki Cheyn—Stoks holida, yurak tovushlari bo’g’iq bo’ladi. Paylarda aniqlanadigan reflekslar yo’qoladi, markaziy asab sistemasi zaharlanganda yuzaga keladigan o’zgargan reflekslar paydo bo’ladi. Ayrim hollarda oshqozon-ichak va burundan qon ketishi kuzatiladi. Bemorlar qoni laboratoriya yo’li bilan tekshirilganda ular kamqonlik, leykotsitlar, trombotsitlar va umumiy oqsil, albumin, protrombin indeksi miqdorining kamayishi, gemaglobulin, fibrinogen, bilirubin va azot ko’rsatkichining oshishi, jigarning zaharlanishiga qarshi faoliyatining keskin kamayishi kuzatiladi. Davolash. Davolash uchun bemorlarga kuniga 3 martagacha qon tomirga tomchilab suyuqlik yuborib turiladi: glukoza, fiziologik suyuqlik, natriy bikarbonat, gemodez, sorbitol, oqsilli gidrolizat, glutamin kislotalar—poliglukin, reopoliglukin, anabolik gormonlar, vitaminlar, qonni tozalash, plazmoforez, gemosorbsiya, gemodializ usuli bilan va behushlikda paydo bo’lgan turli belgilarga qarshi davolanadi.

Parvarishi. Jigar kasalliklari bilan og’rigan bemorlarni diqqat bilan kuzatib, parvarish qilib borish kerak. Buyurilgan rejim andek buzib qo’yilganida ham aksari bemorlarning ahvoli yomonlashib qoladi. Bemorning o’rnidan turmay yotishi katta ahamiyatga ega. Jismoniy aktivlikni cheklab qo’yish organizmning energiya sarflarini pasaytiradi va shu bilan shikastlangan jigarga tushadigan og’irlikni kamaytiradi. Bundan tashqari, o’rinda yotgan mahalda badanning bir tekis isib borishi jigarda qon aylanishini yaxshilaydi, bu— funksiyalarining asliga kelishiga yordam beradi. Hamshira og’ir kasallarni ovqatlantirib qo’yadi, kasallarning qarindosh-urug’lari olib keladigan oziq-ovqat mahsulotlarining sifatini tekshirib ko’radi. Jigar kasalligi assit paydo bo’lishi bilan birga o’tayotgan bo’lsa, beriladigan suyuqlik cheklab qo’yiladi, shu bilan birga bir kecha-kunduzlik osh tuzi dozasi 4—5 gr gacha kamaytiriladi. Assit kuchayib boradigan bo’lsa, qorin bo’shlig’ini punksiya qilishga to’g’ri keladi. Punksiyadan keyin bemor o’rnidan turmay yotib turishi lozim. Tibbiyot hamshirasi bemordagi bog’lam holati ustidan kuzatib, dokaning shish suyuqligi shimilgan ustki qavatlarini vaqt-vaqtida alishtirishi, bog’lamning asta-sekin bo’shashib ketmasligiga qarab turishi kerak. Kaxeksiya bosqichidagi jigar sirrozi bilan kasallangan bemor alohida parvarish qilishga muhtoj bo’ladi. Hamshira bunday bemorda yotoq yaralarni profilaktika qilishni ta’minlashi lozim.

Adabiyotlar : 1. O’. B. Sharapov. Ichki kasalliklar. Abu Ali ibn Sino. T., 1994. 2. K. Bahodirov. Ichki kasalliklarda tashxis va diagnostika. T., 1993. 3. L.S. Zalikina. Bemorlarning umumiy parvarishi. T., 1995. 4. N.M. Kamolov. Ichki kasalliklar. T., 1996. 5. V.A. Galkin. Ichki kasalliklar. T., 1989. 6. E.Y. Qosimov. Ichki kasalliklar propedevtikasi. T., 1998. 7. „Hamshira“ jurnali, T. 2000. 8. V.M. Majidov. Yuqumli kasalliklar. T., 1993.

O'xshashlar

Jigar tuzilishi

O’t pufagi va jigar meridianlarining tavsifi, qo’llashga ko’rsatmalari

Nafas potologiyasi. Jigar va buyrak potologiyasi va ikki organning qon aylanishdagi o’xshash tizimi

Oshqozon va o’n ikki barmoqli ichak yara kasalliklari, o’t pufagi va jigar kasalliklari

Siydik va tuz haydovchi dori vositalarining klinik va farmakologik tavsifi