Erish jarayonini nazariy asoslari. erish jarayonini tavsifi. eritish usullari. gidrotatsiya nazariyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77 KB

Ko'chirib olish

E rish jarayonini nazariy asoslari. erish jarayonini tavsifi. eritish usullari. gidrotatsiya nazariyasi Reja: 1. Eritmalar ifodasi 2. Suyuq moddalarning erishi 3. Eritmalarning nazariy asoslari 4. Zarrachalarni salvatatsiyasi va kristallik reshyotkasini buzilishi 5. Polyarli elektrolitlarni ionlarga parchalanishi 6. Gidrotatsiya nazariyasi

Eritmalar - suyuq gomogen sistemalar b o’ lib, erituvchi va bitta yoki bir nechta erigan moddadan tashkil topgan bo’lib, eritmada ion yoki molekula holiday bo’ladi. Tibbiyot eritmalari tarkibini xilma-xilligi, xossalari, olishi usullari va ishlatilishi bilan bir-biridan farq qiladi. Eritmalar asosan dorixonada tayyorlanadi. Ayrimalri korxonada ham tayyorlanishi mumkin (Masalan: Burov suyuqligi). Eritrnalar me'da ichak tarmog’ida tez so’riladi. Eritmalarni kamchiligi: - ko’p hajmni egallaydi - saqlanish jarayonida gidrolizga uchrashi mumkin - mikrobiologik tozaligini yo’qotishi mumkin - eritma tayyorlash uchun ishlatiladiga erituvchilar polyarli yoki polyarsiz bo’lishi mumkin Polyarli erituvchilarga dielektrik doimiyligi katta bo’lgan funksional guruhlar saqlagan katta dipole momentli koordinatsion bog’lar hosil qiladigan: suv, kislotalar, bir va ko’p atomli spirtlar, glikollar, aminlar va h.k. kiradi. Polyarsiz erituvchilar dipole momenti kichik, faol funksional guruhlar saqlamaydi. M: uglevodorodlar, galloidalkillar vaboshqalar. Erituvchilar odatda tajriba asosida tanlanadi. Suyuqlikda eriydigan suyuqliklar ko’p uchraydi. Ayrim suyuqliklar chegarasiz aralashadi (M: suv-spirt). Ayrim suyuqliklarni erishi chegaralangan. M: suv-efir (16%), suv-xloraform (0,5%). Ayrimlari bir-birida mutlaqo erimaydi. M: Benzol-suv. Suyuqliklarni bir-birida erishi, ularni dielektrik doimiyligiga bog’liq. Bir-biri bilan yahshi aralashadigan suyuqliklarni dielektrik doimiyligi bir-biriga yaqin bo’ladi. M: suvni dielektrik doimiyligi 20o C da 80,4, glitserinniki 56,2, etil spirtiniki 26,0 bo’lib, ular o’zaro yahshi aralashadi. Dori moddalarnin erishi farmakopeya maqolalarida keltirilgan. XI DF da ishni osonlashtirish maqsadida Iqism dori moddani erishi uchun 20 C da qancha erituvchi zarurligi ko’rsatilgan. 1 qism dori modda 20C da qancha erituvchida erishiga qarab quyidagilarga

bo’linadi: 1. Juda oson eriydigan moddalar - 1 qismdan ko’p erituvchi talab etmaydi 2. oson eruvchi moddalar - 1-10 qism erituvchi kerak 3. eriydigan moddalar - 10-20 qism erituvchi kerak 4. qiyin eriydigan moddalar - 30- 100 qism erituvchi kerak 5. kam (yomon) eriydigan moddalar- 100-1000 qism erituvchi kerak 6. juda yomon eriydigan moddalar - 1000-10000 qism erituvchi kerak 7. amalda erimaydiganlar - 10000 qismdan ko’p erituvchi kerak bo’ladi. Qattiq dori moddani suvda erishi haroratga bog’liq bo’ladi. Harorat ortishi bilan moddani erishi tezlashadi. Ayrim moddalarniki esa yomonlashadi (M: kaltsiy tuzlari). Ayrim moddalar asta sekin eriydi. Bu jarayonni tezlashtirish uchun, eriydigan modda maydalanadi, isitiladi va aralashtirib turiladi. Farmatsiyada ishlatiladigan eritmalar tabiatiga qarab quyidagi erituvchilarga bo’linadi: 1. Sol Aquosae - suvli 2. Sol Spirituosae - spirtli 3. Sol Glycerinasae - glitserinli 4. Sol Oleoseae - moyli 5. Aquae Aromaticae - xushbo’y suvlar 6. Sirupi - qiyomlar Erituvchida eriydigan moddalar agregat holatiga qarab quyidagilarga bo’linadi: Qattiq moddalar eritmasi Suyuq moddalar eritmasi Gazsimon dori moddalarini eritmalari Eritmalarning nazariy asoslari Erish - bu diffusion kinetik jarayon bo’lib, eriydigan moddani erituvchi bilan muloqoti natijasida yuzaga keladi. Farmatsevtika amaliyotida eritmalar qattiq, kukun, suyuq va gazsimon moddalardan tayyorlanadi. Odatda suyuq, o’zaro yaxshi eriydigan yoki yaxshi aralashadigan moddalardan eritma olish oson bo’lib, o’zaro yaxshi aralashtirish natijasida hosil

bo’ladi. Qattiq moddalarni eritish, xususan sekin va yomon eriydigan moddalardan eritma olish, ancha qiyin va ko’p mehnat sarflanadi. Eritish bosqichlarini shartli ravishda quyidagilarga ajratish mumkin: 1-bosqich. Qattiq moddani sirti erituvchi sirti bilan muloqotda bo’ladi. Muloqot natijasida namlanish, absorbsiya va erituvchini qattiq moddani mikrokapilyarlariga kirib borishi kuzatiladi. 2-bosqich. Erituvchi molekulalari modda sirti bilan muloqot chegarasi da o’zar o ta'sir et adi. Bunda molekula yoki ionl arni salvatatsiyasi yuzaga keladi va ularni muloqot chegarasida uzilishi namoyon bo’ladi. 3-bosqich. Salvatatsiyaga uchragan molekula va ionlar suyuq fazaga o’tadi. 4-bosqich. Erituvchini hamma qatlamlarida konsentratsiya qiyinlashadi. 1 va 4- bosqichlar vaqti diffuziya tezligiga bog’liq bo’ladi. 2 va 3- bosqichlar ko’pincha bir lahzada o’tadi va kinetik xarakterga ega bo’ladi. Yuqoridagilardan ko’rinadiki erish tezligi asosan diffuziya jarayonlariga bog’liq ekan. Ko’pchilik qattiq moddalar kristallik tuzilishga ega. Kristal holdagi moddalarning erishi ikki bosqichdan iborat. Zarrachalarni salvatatsiya (gidrotatsiya)si va kristallik reshyotkasini buzilishi Bunda natriy xlorid suvni dipol molekulasi bilan o’zaro ta'sir etadi. M: Na+ ga suvni manfiy dipol qutblangan tomoni, Cl- ga esa suvni musbat tomoni qaragan bo’ladi. Asta sekin suvni dipolli Na va Cl ionlari asosiga kirib, uni molekulasini kristallik reshyotkadan ajratib oladi. Erishni samarador bo’lishi uchun, erituvchi va eriydigan modda zarrachalari orasidagi tortishish kuchi katta bo’lishi kerak. Suv boshqa erituvchilarga qaraganda katta polyarlikka ega, ya'ni dielektrik doimiysi eng katta erituvchidir. Bu esa ko’pchilik kristal moddalarni eritish uchun samarador erituvchiligini ko’rsatadi. Modda eriyotganida yoki issiqlik chiqaradi yoki yutadi. Issiqlik yutilishi energiya sarflanganligini ko’rsatadi. Bu qattiq moddani kristallik reshyotkasini buzish uchun albatta energiya sarflanishini ko’rsatadi.

M: Na va Cl ionlari erigunga qadar kristallik reshyotkasida mustahkam bo’ladi va aylanma yoki tebranma harakat qiladi. Erigandan so’ng esa ionlar ozod harakat qiladi, buning uchun ul arni kinet ik ener gi yasi ni ko’paytir ish ker ak. Ki neti k ener gi yani ko’paytirish erituvchini energiyasini olish orqali amalga oshiriladi, bunda eritma soviydi. Kristallik reshyotkasi qancha mustahkam bo’lsa, eritma shuncha sovuqroq bo’ladi. Issiqlik ajralishini esa salvatatsiya jarayoning faollanishi ko’rsatadi, ya'ni eriydigan modda bilan erituvchi orasida birikma hosil bo’ladi. Erish issiqlik effekti (Q) musbat issiqlik (Salvatatsiya) (q) va manfiy issiqlik effektidan tashkil topgan bo’ladi. (-C); Q = q = (-C). Agar kristallik reshyotka mustahkam bo’lsa, bunda -Oq, bunda erish jarayoni issiqlik yutish bilan boMadi. Agar reshyotka mustqhkam bo’lmasa, q>-C va bunda erish issiqlik ajratish bilan boradi. Ko’pincha musbat va manfiy issiqlik effektlari bir- biriga yaqin bo’ladi va erish jarayonini issiqlik yutish yoki ajralishi deyarli sezilmaydi. Eritishni issiqlik effekti 1 mol moddani etarli miqdoridagi erituvchida erigani bilan ifodalanadi. Issiqlik yutish bila eriydiganlarga: KNO3 (Q=-8,52 Kkal/mol), KJ (-5,11), NaCl (-1,2), NaBr (-0,19) va boshqalar kiradi. Issiqlik ajralishi bilan boradigan moddalarga: AgNCh (+5,4Kkal/g*mol), NaOH (+10,0) va boshqalar kiradi. Kristallogidratlar suvda eriganda, issiqlik effekti suvsiz moddaga qaraganda kam bo’ladi. M: CaCh = +17,41 Kkal/g mol; CaCh* 6H20 = -4,31 Kkal/ g mol Suyuq moddalarning erishi Suyuqliklarni bir-biri bilan aralashishi, hohlagan nisbatda aralashadigan va aralashmaydiganlarga bo’linadi. Suvli eritmalar suyuq dori shaklida ishlatilib, to’la eriydigan va suvda erishi chegaralangan bo’lishi mumkin. Polyarli birikmalar eriganda, polyarlik molekulalarni gidrotatsiyasi yuz beradi, ya'ni birikmalar hosil bo’ladi va ular eritmada erkin harakat qilib yuradi. M: HCl suvda gidrotatsiyalanganda H va Cl ionlari holiday bo’ladi. Polyarli elektrolitni ionlarga parchalanishi

Anorganik kislotalar suvda eriganda issiqlik ajraladi. M: H 2 SO4 = 22,07 Kkal/g mol; HCl = +17,97 Kkal/g mol; HNO 3 =+ 7,95Kkal/g mol. Etil spirit suvda eriganda ham shunday hodisa kuzatiladi. Suyuqlik bilan suyuqlik aralashganda eritmani umumiy hajmi kamayadi yoki ko’payadi. Hajmni ko’payishi asoslarni parchalanishi hisobiga bo’ladi. Hajmni kamayishi esa, aralashadigan suyuqliklarni birikma hosil qilishi hisobiga boradi. Erish jarayonini diffusion mexanizmi xarakterga ega ekanligini birinchi martda 1866 yili A.N. Shukarev isbotlagan. Gidrotatsiya molekulyar kinetik nazariyasiga muvofiq modda eriganda zich zaryadga ega bo’lgan zarrachalarni beradi. (Li,Ca,Mg,F va boshqalar), erituvchini molekulasi esa bu ionlar atrofida bo’lib, ularni o’ziga tortadi, ionlarni harakatchanligi kamayadi, ba'zan boshqa molekulalar bilan almashinish reaktsiyasi ro’y beradi, bu hodisaga gidratatsiya deyiladi. K, Na, Rb, Cs, Br, J, Cl kabi ionlar, erituvchi molekulalarini o’zidan itaradi, bu esa almashinuv reaksiyasini ko’payishiga sabab bo’ladi, chunki erituvchini yangi toza molekulalari bilan to’qnashuvga olib keladi, bunda manfiy gidratatsiya yuzaga keladi. Manfiy gidratatsiya ma ? lum harorat intervalida yuza beradi. Agar harorat chegarasidan oshib ketsa, manfiy gidratatsiya musbatga o’tadi. M: Na,Cs,Cl,J ionlari quyidagi tempetaturaga teng: +11,89, 27,75 Ho’llanishda aloqaga kirishayotgan qattiq faza hamda erituvchi molekulalari va ionlari o’zaro ta'sirlashib o’zaro bog’liq birikmalar yoki solvatlar hosil qiladi. Gamologik qator birikmalari Ki izomerlari singari bir biriga o’z hususiyati va strukturasi jihatidan yaqin eritilayotgan moddalarda o’zaro ta'sir deyarli kuzatilmaydi, erigan modda va erituvchi hususiyatlari saqlangan holda erituvchi agregat holati va erigan modda miqdori o’zgarishi mumkin. Lekin ko’pincha erituvchi va qattiq modda yuzasidagi molekulalar orasida vodorod bog’lar hosil bo’lib, o’zaro dipol ta'sirlashish kuzatiladi. Bu esa, o’za navbatida turli turg’unlik darajasiga ega bo’lga salvatlar, birlashgan (assotsiatlar) komplekslari hosil bo’lishiga, kompleks va molekulalarning ionlarga dissotsiatsiyalanishiga olib keladi. Bunday eritmalarda erigan modda va erituvchi miqdori boshlang’ich holatga

$nisbatan o’zgargan holatda bo’ladi. Moddalar eritilganda issiqlik yutilishi, yoki ajralib chiqishi mumkin. Issiqlik yutilishi, energiya sarf bo’lishini bildiradi. Ya'ni moddani qattiq holatdan eritmaga o’tkazish, kristall panjarasini buzish uchun albatta energiya sarf bo’ladi. M; Na va Cl ionlari suvda eritilgunga qadar bkristal panjara tugunlarida joylashgan bo’lib, faqat aylanma va tebranma harakat qilishgan. Eritilgandan so’ng esa, ionlar eritma ichida nisbatan erkin harakat qilish imkoniyatiga ega bo’ldi. Buning uchun esa, ular o’z kinetik energiyalarini oshirish zaruriyati tug’iladiu. Kinetik energiya oshishi esa erituvchi molekulalaridan issiqlik ko’rinishida energiyani tortib olish hisobiga amalgam oshiriladi, natijada eritma soviydi. Kristall panjara qanchalik mustahkam bo’lsa, eritma shuncha ko’p soviydi. Modda er iganda issi ql ik ajr al ishi har doi m erigan m odda va erituvchi orasida faol kechayotgan salvatatsiya, ya'ni birikmalar hosil bo’lish jarayonida darak beradi. Erishning ohirgi issiqlik effekti. Erish issiqlik effekti (Q) musbat issiqlik (Salvatatsiya) (q) va manfiy issiqlik effektidan tashkil topgan bo’ladi. Agar kristallik reshyotka mustahkam bo’lsa, bunda -Oq, bunda erishjarayoni issiqlikyutish bilan bo’ladi. Agar reshyotka mustqhkam bo’lmasa, q>-C va bunda erish issiqlik ajratish bilan boradi. Ko’pincha musbat va manfiy issiqlik effektlari bir- biriga yaqin bo’ladi va erish jarayonini issiqlik yutish yoki ajralishi deyarli sezilmaydi. Erit ishni i ssiqli k ef fekt i 1 mol rnoddani et arl i mi qdori dagi erituvchida erigani bilan ifodalanadi. Issiqlik yutish bila eriydiganlarga: KN03 (Q=^8,52 Kkal/mol), KJ (-5,11), NaCl (-1,2), NaBr (-0,19) va boshqalar kiradi. Issiqlik ajralishi bilan boradigan moddalarga: AgNCh (+5,4Kkal/g*mol), NaOH (+10,0) va boshqalar kiradi. M: suvsiz CaCh erish issiqligi 17,41 kkal\ (g*mol) ga teng bo’lsa, CaCk * 6H2O kristallogidratida esa - 4,31 kkal\\(g*mol) gat$ $eng. Ular orasidagi farq 17,41 - (4,32) = 21,72 kristallogidrat hosil bo’lish issiqligini bildiradi. Suyuq modda eritmalari Suyuqli kl ar bi r- bi r i da t ur l i cha ar al ashadi . Ur num an erimaydiganlardan to istalgan miqdoriy nisbatda aralashishgacha. Odatda suvli eritma sifatida to’liq eruvchanlikka ega bo’lgan suyuq dori moddalari qo’llaniladi lekin suvda cheklangan miqdorda eruvchi moddalarni ham qo’llash mumkin. Qutbli birikmalar eritilganda qutbli molekulalar gidrotatsiyasi va erishi, gidratlangan ionlarga dissotsiatsiyalanishi sodir bo’ladi. M: HCl molekulalari suvli eritmalarda H va Cl ionlariga dissotsiatsiyalanadi. Noorganik kislotalar suvda eritilganda issiqlik ajralishi kuzatiladi. M: H 2 SO4 erish issiqligi +22,07kkal\(g*mol), HCl +17,94kkal \(g*mol), KNOs + 7,95kkal\ (g*mol) ga teng. Ko’rinib turganidek yuqoridagi barcha holatlarda musbat gidratlmanish effekti molekulalararo assotsiatlar parchalanishi manfiy effektidan sezilarli darajada katta qiymatga ega. Etil spirit suvda eritilganda ham shunday holat kuzatiladi. Suyuqlikni suyuqlikda erishi qattiq moddani suyuqlikda erishiga nisbatan sezilarli boladi, chunki umumhajmning ko’payishi yoki kamayishi yaqqol ko’rinadi. Umumhajm oshishi molekulalar assotsiatlari parchalanishiga bog’liq. Umumhajm kamayishi esa aralashayotgan suyuqliklar orasida turli birikmalar hosil bo’lishiga bog’liq. Eritma hajmi o’zgarishi agarda u tayyorlanish jarayonida o’z- o’zidan sovish yoki isish orqali chaqirilgan bo’lsa vaqtinchalik hususiyatga ega va hajmiy usulda eritma tayyorlanayotganda albatta hisobga olinishi kerak. Erishning diffusion mehanizmini birinchi martda 1895 yilda A.N. Shukarev tasvirlab berdi. U taklif etgan tenglamaga muvofiq jarayon tezligi konsentratsiyalar farqi va fazalar chegara yuziga bog’liq. Bundan yuqori harorai boMsa, erituvchi molekulasini harakati oshadi. Ayrim jarayonlarda erituvchi bilan eriydigan modda orasida cfzaro ta'sir shunchalik hilma-hilki, xozirga qadar eritmani tushuntiradigan bir nazariya$