Endokrin tizimi - Tibbiyot - Referatlar

Endokrin tizimi

Yuklangan vaqt:

16.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93.5 KB

Ko'chirib olish

Endokrin tizimi Reja: 1. Endokrin tizimining markaziy a’zolari. 2. Gipotalamo – gipofizar munosabat. 3. Periferik endokrin bezlar. 4. Qalqonsimon oldi bezi. 5. Buyrak usti bezi.

O`zining sekretor mahsulotini qonga ajratadigan bezlarga endokrin bezlar deb ataladi. Bu mahsulotlar yoki gormonlar turli a’zolardagi ma’lum hujayralarga tanlab ta’sir o`tkazadi, bu hujayralar gormonlar uchun maxsus retseptorlarga ega. Masalan, adrenalin turli a’zolardagi silliq mushak to`qimasiga turlicha ta’sir o`tkazadi. U teri qon-tomirlarini qisqartirsa, bronx tomirlarini kengaytiradi. Shunga o`xshash turli effektlarning bo`lishi ikki xil retseptorlarning borligi bilan tushuntiriladi: alfa va betta, ular adrenalinning ta’sirini qarama-qarshi qabul qiladi. Ko`plab gormonlar nishon hujayralarga bilvosita ta’sir ko`rsatadi, ya’ni shu hujayralardagi ATFdan hosil bo`lgan siklik AMF orqali. U gormonga javoban reaksiyani stimullaydi. Gormonlarning ortiqcha yoki etarli bo`lmagan sekretsiyasi har bir gormon uchun xos bo`lgan simptomatikani chaqiradi: o`sishning orqada qolishi, jinsiy balog`atning kechikishi yoki aksincha infantilizim, moddalar almashinuvining buzilishi, diabet. Bunaqa holatlarda davolash etishmagan gormonlarni ekzogen kiritishga asoslanadi, hamda uning sintezini stimullash yoki ingibirlash yordamida amalga oshiriladi. Gormonlarning sekretsiyasi teskari manfiy bog`liqlik prinsipiga asoslanib boshqariladi, ya’ni qondagi gormonlarning miqdorining oshishi yoki kamayishi, bevosita yoki bilvosita gipofiz gormonlari orqali ushbu gormonlar sintezining pasayishi yoki stimullanishiga yo`naltirilgan mexanizmlarni ishga tushiradi. Kimyoviy tarkibiga ko`ra gormonlar farqlanadi: oqsil tabiatli (polipeptidli), unchalik ko`p bo`lmagan lipidlar, glikoproteinlar, steroidlar, aminlar, yodtirotenlar. Gormonlarning ko`p qismini polipeptidlar va steroidlar tashkil qiladi. Endokrin sistemaga markaziy boshqaruvchi bezlar: (gipofiz, epifiz, gipotalamus) va periferik bezlar (qalqonsimon, qalqon oldi va buyrak usti bezlari), bundan tashqari qisman endokrin funksiyani bajaruvchi a’zolar (timus, meda osti bezi) va diffuz endokrin sistemaga taalluqli ichki a’zolarda joylashgan yakka endokrin hujayralari kiradi.

Endokrin tizimining markaziy a’zolari. Endokrin sistemasining markaziy a’zolariga gipofiz, epifiz va gipotalamus kiradi. Gipofiz boshqa endokrin bezlarning faoliyatini boshqaradi. Gipotalamus hamma endokrin sistema boshqaruvida oliy markaz hisoblanadi. Gipofiz. Bu 1,5 x 1,0 sm hajmda, turk egarchasida joylashib qattiq miya pardasi bilan o`ralgan va tashqi muhit ta’sirlaridan mustahkam himoyalangan. Gipofiz turli manbalardan paydo bo`lgan ikkita qismdan iborat: endokrin qismga taalluqli adenogipofiz va oraliq miya o`sig`i hisoblangan neyrogipofiz. Adenogipofiz oldingi, oraliq va tuberal qismlarga bo`linadi. Taraqqiyoti . Adenogipofizning kurtagi birlamchi og`iz bo`shlig`i tomidan epiteliyning botib kirishi natijasida paydo bo`ladi, ya’ni kelib chiqishi bo`yicha ektodermaning hosilasi hisoblanadi. Orqa bo`lak-neyrogipofiz esa oraliq miya voronkasi tubidan, neyrogliyadan hosil bo`ladi. Ebriogenez ikkinchi oylari oxirida epiteliy cho`ntak og`iz bo`shlig`idan ajraladi, hamma tomonidan mezinxema bilan o`raladi, faqat miyaning pastki tomonidan o`ralmaydi. Cho`ntakning oldingi qismidagi hujayralardan oldingi bo`lak hosil bo`lsa, tepaga ko`tarilgan o`simtadan – pars tuberalis – oraliq qism hosil bo`ladi. Epitelial va neyral kurtaklar o`sadi, oraliq miya voronkasining proksimal qismi gipofiz oyoqchasini hosil qiladi. Tuzilishi . Oldingi bo`lak tarmoqlangan hujayra tortmalaridan tuzilgan (ya’ni trabekulyar tuzilishga ega), ularning oralari esa siyrak biriktiruvchi to`qimada joylashgan sinusoid tipdagi kapillyarlar bilan band. Epitelial tortmalar va bazal membrana orasidagi kapillyarlar prekapillyar sohaga ega. Epiteliy hujayralarining sekreti shu joydan bazal membrana va endoteliydan o`tib, qonga tushadi. Oldingi bo`lakda bir necha xil hujayralar farq qilinadi: ularning ma’lum bir qismi yaxshi bo`yaladi va xromofil hujayralar deb ataladi; qolgan qismi esa yaxshi bo`yalmaydi va xromofob hujayralar deb ataladi. Xromofob hujayralar funksional faol bo`lmagan yoki kam differensiallashgan hujayralar deb hisoblanadi, sekret to`plana boshlagandan so`ng ular xromofil hujayralarga alanadi. Xromofil hujayralar o`z navbatida atsidofil va bazofillarga bo`linadi.

Atsidofil hujayralar: 1) samatotrop hujayralar, o`sish gormonini ishlaydi (samatotrop gormoni – STG). Bu gormonning bo`lmasligi yoshlarda o`sishni to`xtatadi, uning ortiqcha sekretsiyasi esa (o`smalarda) – gigantizmni keltirib chiqaradi. Agar o`sma inson o`sishini to`xtagandan so`ng yuzaga kelsa unda suyaklar qalinlashishi kuzatiladi, ayniqsa qo`l barmoqlarida, tovonda, pastki jag`da, burunda (akromegaliya). Bu hujayralar uchun xos: silliq endoplazmatik to`r, Golji aparati yaxshi rivojlangan, kam miqdorda mitoxondriyalar ko`plab 300-400 nm o`lchamdagi donachalar. Bolalarning o`sishi jarayonida STG ta’sir etadigan asosiy joy epifizar plastinka hisoblanadi, ya’ni u epifiz va diafiz orasidagi tog`ayning o`sishini stimullaydi va natijada suyak uzunlashadi. Bunga qarama-qarshi STGning bo`lmasligi epifizar plastinkaning yupqalashishiga olib keladi, erta suyaklanadi va suyakning o`sishi to`xtaydi. STG juft a’zolar birortasi olib tashlangandan so`ng rivojlanadigan kompensator gipertrofiya mexanizmida ishtirok etadi, oqsillar sintezini stimullaydi va jigar reaksiyasidan so`ng uning hujayralar bo`linishini kuchaytiradi. Taxmin qilinishicha, o`sish gormonining ba’zi ta’sirlari peptidlarning – samatomedinlarning o`sishini bilvosita stimullaydi. 2) mammotron (laktotron) hujayralar laktotron yoki prolaktin gormon ishlab chiqaradi, ular sut bezlarining rivojlanishini va tug`gandan so`ng laktatsiyani kuchayishiga ta’sir ko`rsatadi. U homiladorlikning oxirida ko`p miqdorda ajraladi. Homiladorlik davrida donachalar o`lchami 600-700 nm gacha kattalashadi. Ular noto`g`ri shaklda bo`ladi. Ularning ortiqchasi mezosomalar tomonidan yo`qotiladi. Ko`krak bilan oziqlantirish to`xtatilgandan so`ng bu gormonning sekretsiyasi keskin kamayadi. Bazofil hujayralar: 3) gonadotrop hujayralar – ularning gormonlari glikoproteid tabiatiga ega. Bu yumaloq hujayralarda donador EPT nisbatan yaxshi rivojlangan, markazda Golji kompleksi, yumaloq mayda (200-250 nm) donachalar joylashgan. Donachalar bilan bir qatorda yirik zich glikoproteid tomchilari ko`rinadi. Taxminan bu hujayralarning bir turi follikulostimullovchi gormon (FSG), boshqasi esa –

lyuteinlovchi gormon (LG) sekretsiya qiladi. Ular erkaklarda ham, ayollarda ham ishlab chiqariladi, faqat ayollarda ular siklik ajralib turadi. Bu gormonlar jinsiy hujayralarning rivojlanishi va etilishini, jinsiy gormonlarning sekretsiyasini, ikkilamchi jinsiy belgilarni rivojlanishini stimullaydi. Jinsiy bezlar olib tashlanganda gonodotrop hujayralar kattalashadi, donador EPT hajmi nisbatan oshadi, ular keskin kengayadi, Golji kompleksi kattalashadi, donachalarning soni oshadi. Ba’zida sekret butun hujayralarni deyarli egallagan bitta yirik vakuolaga quyiladi. Bu hujayralar “kastratsiya hujayralari” deb ataladi. 4) Tireotrop hujayralar – tireotrop gormoni ( TTG ) sekretsiya qiladi , bu gormon qalqonsimon bezning faoliyatini boshqaradi . Bu hujayralar poligonal shaklda , ularning donachalari eng mayda (150-200 nm ). Qalqonsimon bez olib tashlangandan so ` ng bu hujayralar o ` ziga xos strukturaga ega bo ` ladi : donador EPT keskin kengayadi , lekin donachalarning soni oshib ketmaydi . Hujayralar kataksimon ko`rinishga ega bo`ladi va ular “tireoidektomiya hujayralari” deb ataladi. 5) Kortikotrop hujayralar asosan oldingi bo`lakning markazida uchraydi, adrenokortikotrop (AKTG) gormoni ishlab chiqaradi. Ular noto`g`ri shaklda, yadrosi bo`laklangan, mitoxondriyalari ko`p, mayda (200 nm) gardishli donachalarga ega. AKTG buyrak usti bezi po`stlog`ining tutamli va to`rsimon qavatlari faoliyatini boshqarib turadi. Pars tuberalis – do`mboq qism, gipofiz oldingi bo`lagi o`simtasi, kubsimon shakldagi donasiz hujayralar saqlaydi. Ularning sitoplazmasi bazofil. Bu erda juda ko`p qon tomirlar bo`ladi, ularning faoliyati noma’lum. Oraliq qism kuchsiz rivojlangan kolloid saqlovchi, kuchsiz bo`yaladigan hujayralardan hosil bo`lgan folikulalardan tuzilgan. Bundan tashqari, sitoplazmasida bazofil donador hujayralar ham uchraydi. Bu erda melanostimullovchi gormon va lipid almashinuvini stimullaydigan lepotrop gormonlari sekretsiya qilinadi. Orqa bo`lak (neyrogipofiz) kapillyarlarga boy ko`p sonli biriktiruvchi to`qimali qatlamlardan iborat. Ularning orasidan nerv tolalarining tutamlari o`tadi,

ular mayda sekret donachalar tutadi. Bu donachalar aksonlarning oxirgi bo`limlarida yig`ilib, to`g`nog`ichsimon kengaymalar – Xerring tanachalarini hosil qiladi. Orqa bo`lakda neyroglial tipdagi hujayralar – pituitsitlar bo`lib, ular filamentlar, pigment donachalari va lipid kiritmalari saqlaydi. Ular stroma vazifasini bajaradi va taxmin qilinishicha, Xerring tanachalaridan sekretning ajralishiga ta’sir ko`rsatadi. Neyrogipofizda gipotalamusning supraoptik va paraventrikulyar yadrolaridagi nerv hujayralaridan hosil bo`lgan vazopressin (antidiuretik -ADG) va oksitotsin gormonlari to`planadi. Neyrosekretor hujayralarning aksonlari oyoqchalardan o`tib orqa bo`lakka boradi va kapillyarlar yaqinida – Xerring tanachasida yakunlanadi. ADG siydik hosil bo`lishini boshqaradi. Uning etishmovchiligida distal kanal va yig`uv naylarida filtratlarning ma’lum qismi so`rilmaydi, ya’ni siydikning konsentratsiyasi hosil bo`lmaydi. Gipotalamo – gipofizar munosabat. Gipofizning ustida va undan sal orqaroqda gipotalamus joylashadi, u endokrin sistemaning markaziy boshqaruv a’zosi hisoblanadi. Uning oldingi qismi kulrang moddada juft yadroni saqlaydi: supraoptik va paraventrikulyar yadrolar deyiladi. Ular neyrosekretor hujayralardan hosil bo`ladi, aksonlari esa oyoqcha orqali gipofizning orqa bo`lagiga kiradi va kapillyarlarda kengaymalar (Xerring tanachalari) hosil qilib yakunlanadi. Shu erda ularning sekreti – vazopressin va oksitotsin to`planadi, keyin esa ular qonga ajraladi. Adenogipofiz gipotolamusning mediobazal qismi bilan bog`langan. Unda infundibulyar, arkuat, ventromedial, dorsomedial yadrolar joylashgan. Ularning seyrosekretor hujayralaridagi kalta aksonlar shu erning o`zida birlamchi kapillyarlar to`riga etib boradi, ularning gormonlari qon orqali adenogipofizdagi ikkilamchi kapillyarlar to`riga kelib tushadi va adenogipofizning stimullovchi (liberinlar) va pasaytiruvchi (statinlar) faoliyatiga ta’sir ko`rsatadi.

Birlamchi kapillyarlar normal venalarda yig`iladi, gipofiz oyoqchasi orqali oldingi bo`lakka o`tadi va yana kapillyarlarga tarmoqlanadi, so`ng olib ketuvchi venalar gormonlarni umumiy sirkulyasiya uchun olib ketadi. Liberinlar – rilizing omillar bo`lib gipofizdagi o`ziga mos gormonlarga ta’sir ko`rsatadi va xuddi shunday nomlanadi: 1. Somatokrinin (samotoliberin) yoki O`G (o`sish gormoni) – rilizing gormoni, O`B ning sekretsiyasi va sintezini stimullaydi, somatotrop hujayralaridagi sAMFni kuchaytiradi; 2. Tireotropin – rilizing gormon nafaqat TTG sekretsiyasini stimullaydi, balki prolaktinning, hatto akromegaliya bilan xastalanganlarda o`sish gormonining sekretsiyasini ham stimullashi mumkin. 3. Gonadotropin – rilizing gormon FSG, LG va prolaktin sekretsiyasini stimullaydi, uning sekretsiyasidagi buzilishlar organizmda keng spektirdagi o`zgarishlarga olib keladi: gipogonadizm, amenoreyadan to soxta homiladorlikgacha (uning analogi prostata va sut bezlarining rakida davolash uchun qo`llaniladi). 4. Kortikotropin – rilizin gormon (kortikoliberin) AKTGning miqdorini oshiradi, uning ortiqcha ishlab chiqarilishi buyrak usti bezi po`stlog`ining atrafiyasiga olib kelishi mumkin. Statinlar: 1. Somatostatin – STG , TTG , AKTG , glyukogon , insulin , gastrin , sekretin , VIP , xoletsistokinin , kalsitonin , paratgormon , immunoglobulin , renin , me ’ da kislotasi sekretsiyasini , bikorbonatlar va hazm fermentlari sekretsiyalarini susaytiradi , ichakda glyukozaning so ` rilishini kamaytiradi , oshqozon ichak trakti harakati faoliyatini tormozlaydi , MNSga ta ’ sir ko ` rsatadi , harakat koordinatsiyalarini o ` zgartiradi ; bu gormon nafaqat gipotalamusda , balki , hazm trakti va meda osti bezining endokrin hujayralarida ham ishlab chiqariladi . 2. Prolaktinni – ingibirlovchi omil ( prolaktinostatin ) prolaktinning sekretsiyasini susaytiradi va gonadotropinlar sekretsiyasini stimullaydi ; miyaning boshqa qismlarida va yo ` ldoshda ham topilgan .

3. Dofamin gonodotrop gormoni, TTG, polaktin sekretsiyasini susaytiradi. 4. Melanostatin melanotropinlar hosil bo`lishini pasaytiradi. Epifiz. G`o`rrasimon bez, homila taraqqiyotining 5-6 haftalarida uchlamchi qorincha tomining orqa bo`limida rivojlanadi. Uning shakllanishida neyroektodermal hujayralar ham ishtirok etadi, bundan tashqari yumshoq miya pardasini hosil qiluvchi mezenxima hujayralari ham ishtirok etadi. Neroektodermal hujayralar ikki turdagi hujayralarni hosil qiladi: parenximatoz – pineolitsitlar va neyroglial hujayralar. Mezinxima kapsula, trabekula, bezni ikkiga bo`luvchi yarim to`siqlar va qon-tomir, nervlarni hosil qiladi. Kapillyarlar to`g`ri kuchli rivojlangan. Epifiz bolalarda yaxshi rivojlangan, 6 yoshdan keyin involyusiya yuz beradi: ohaklashgan moddadan interstitsiyda konkrementlar to`planadi (miya qumlari). Biriktiruvchi to`qimada semiz hujayralar ko`plab uchraydi. Hujayralarning katta qismi – pinealotsitlar bo`lakchalar markazida guruh-guruh bo`lib joylashgan. Oqish va qoramtir hujayralar farqlanadi. Sitoplazma bazofil (RNKga boy). Uzun to`g`nog`ichsimon o`simtalarga ega, ular kapillyarlar va ependima hujayralari orasida tugaydi, ularda osmiofil donachalar, mitoxondriyalar, vakuollar uchraydi. Bu hujayralar tanasida ko`plab mitoxondriya, ribosoma, Golji apparati, lizosoma, silliq endoplazmatik to`r, mikronaychalar, sekretor donachalar uchraydi. Pineolotsitlar vazifasiga ko`ra ko`zning to`r pardasidagi fotoretseptor hujayralarga o`xshaydi, ya’ni yorug`likni to`g`ridan-to`g`ri sezadi. Kechasi melotonin kunduzi serotonin sekretsiya qiladi. Sutkalik ritmini gipotalamus boshqaradi. Melotonin gonodotrop gormonlarining sekretsiyasini kamaytiradi, bola yoshdan oldin balog`atga etishni to`xtatib turadi. Yorug`lik pineolotsitlar bilan kontaktda bo`ladigan simpatik nerv oxirlaridagi noradrenalinning ajralishini susaytiradi. Yorug`lik to`g`risidagi axborot ko`z to`r pardasi orqali MNSga etkaziladi va undan so`ng triganglionar tolalar orqali yuqori bo`yin gangliysiga, hamda buyrak usti bezining miya qismiga etkaziladi. Epifizda turli xil peptidlar (40 yaqin), oqsil-

gormonlar (arginin-vazotonin, antigonadotropin, tiroliberin, moliliberin) va boshqalar hosil bo`ladi. Antigonadotropin lyutropin sekretsiyasini pasaytiradi. Epifizning glial (interstitsial) hujayralari bo`laklar periferiyasida joylashadi, ko`plab shoxsimon o`simtalarga ega, tarkibida donador EPT, mikronaychalar, mikrofilamentlar saqlaydi. Gipotalamusning supraoptik yadrosi biologik ritmni nazorat qilib turadi: uyquning davomiyligi va tetiklik, ovqatlarning harakati, gormonlar sekretsiyasi. Gumoral omil serebrospinal suyuqlikda ishlab chiqariladi. Bu yadro “endogen soat” yoki biologik ritm generatori deyiladi. Periferik endokrin bezlar. Qalqonsimon bez. Taraqqiyoti. Qalqonsimon bez ektodermal kelib chiqishga ega, yutqin tubi o`simtasidan rivojlanadi, 4 haftalarda og`iz bo`shlig`i va yutqin chegarasidagi epiteliyninig invagilatsiyasi ko`rinishida kurtak hosil bo`ladi. Til ildizida epitelial tortma — qalqonsimon-til chiqaruv naychasi o`sadi. Distal qismi ikkita tarmoq beradi — qalqonsimon bezning bo`lajak bo`laklariga. Keyin chiqaruv naycha yutqindan ajraladi va reduksiyaga uchraydi. Distal qismi bo`yin oldi ko`rinishida qoladi. Ayrim hollarda naychaning qoldiqlaridan qo`shimcha bezlar xosil bo`ladi, bo`yinning turli balandligida, til ildizi, bo`yin mushaklari orasida, ko`ks oralig`ida, kekirdak yonida ular buqoq, gohida rak hosil bo`lish manbai bo`lishi mumkin. Epiteliyning III va IV juft jabra cho`ntaklaridan qalqonsimon oldi bezi kurtagi rivojlanadi, u qalqonsimon bez kurtagi bilan kontaktda bo`ladi. V juft jabra cho`ntagidan (yutqin) ultimobronxial tanacha hosil bo`ladi. U qalqonsimon bez C hujayrasining rivojlanish manbai bo`lib xizmat qiladi. Epitelial kurtak qalqonsimon bez bo`lakchalariga o`sadi va hujayra trobekulalarini hosil qiladi va mezinximaga o`sib kiradi. Trobekula ichida follikulalar shakllanadi, markazdan periferiyaga qarab takomillashadi. Tireoid gormonlar follikulalalar hosil bo`lguncha mahsulot chiqarishni boshlaydi, buning vazifasi tug`ilguncha boshlanib ulguradi. Tuzilishi. Bez ikkita bo`lakdan iborat, bo`yin oldiga birikkan. Biriktiruvchi to`qimali fibroz-elastik kapsula bilan qoplangan, bezni bo`laklarga bo`luvchi

to`siqlar o`tgan. Endokrin hujayralar (tireotsitlar) folikullar – pufakchalari xosil qiladi. Ularning tarkibi kolloid tuzilishiga ega. Ular bezning struktur-funksional birligi hisoblanadi. Folikullar soni 30 mln. ga yaqin. Folikullar bazal membrana bilan o`ralgan. Kolloid glikoproteid – tireoglobulin saqlaydi va ular tireotsitlar tomonidan ishlab chiqiladi. Tireoid gormonlarning hosil bo`lishi jarayoni murakkab va quydagicha: 1-faza – donador EPT sisternasida glikoproteid- tireoglobulin sintezi amalga oshiriladi, uning tarkibida tirozin aminokislotasini saqlanadi, EPTda uglevod komponentlari birikishi boshlanadi va Golji kompleksida yakunlanadi. Sekret hosil bo`lishi davomida sekretor donachalar shakllanadi, hujayraning apikal qismiga so`riladi va follikul bo`shlig`i – kolloidga ajraladi. 2-bosqich – yodlantirish, ya’ni yod atomlari tireoglobulinga qo`shiladi, bu esa kolloidda yuz beradi. Yod qondan tireotsitlar apikal yuzasi yordamida ushlanadi. Keyingi bosqich gormonning hosil bo`lishi, hujayralar tireoglobulinni fagatsitoz yo`li bilan kolloiddan qayta so`rib olishi, uning lizosomalar ta’sirida parchalanishi va qonga triyodtironin, tetrayodtireoninning (tiroksin) chiqishi. Shunday qilib, tireotsitlarning sekretor jarayonida donador EPT, Golji apparati va lizosomalar ishtirok etadi. Hujayralar apikal yuzasida mikrovorsinkalar bor. Hujayra shaklini funksional faollikka qarab o`zgartirib turadi. Faol ishlayotgan hujayralar baland, gipofunksiyada esa yassilashadi (I). Tireoid gormoni organizmdagi moddalar almashuvini boshqarib turadi. Oqsil almashinuvi: oqsillar sintezini kuchaytiradi, organizmda azotni ushab turadi. Ortiqcha gormonlar skelet mushagi oqsillarining, yurak mushagi oqsillarining parchalanishiga ta’sir ko`rsatadi. Uglevod almashinuvi: ichaklarda glyukozaning so`rilishini kuchaytiradi, shu bilan birga glikogenolizni kuchaytiradi, jigarda, yurakda va mushaklardagi glikogen miqdorini kamaytiradi. Yog` almashinuvi: ichakda yog`larning so`rilishini kuchaytiradi, yog`larning depo holda yig`ilishini oshiradi, yog`lar va uglevodlarning hosil bo`lishini

susaytiradi. YOg`larning oksidlanishi va jigarda keton tanachalarining hosil bo`lishi ko`payadi. Tana og`irligi kamayadi. Mineral almashinuvi: kaliyning siydik bilan ajralishi kuchayadi. Suv almashinuvi: B, C vitaminlari pantoten kislotasiga talab oshadi. Ontogenezda MNSning takomillashishi uchun tireoid gormoni etarli miqdorda bo`lishi shart. Kattalarda tireoektomiya yarim sharlar po`stlog`i neyronlari degenerativ o`zgarishlarni chaqiradi: giperterioz qo`zg`aluvchanlik, psixoz, mushaklarning kuchsizlanishi, miopatiya, yurak faoliyatining buzilishi, buyrak usti gipertrofiyasi, jinsiy bezlar faoliyatining buzilishiga olib keladi; gipotireoz esa xotiraning susayishiga, kretinizm, semirish, tepakallikka olib keladi. Oziq maxsulotlarda yodning etishmasligi tiroksin hosil bo`lishining kamayishiga olib keladi, gipofizda TTG ajralishi kuchayadi, tireotsitlarning sekretor faolligi oshadi, kolloid miqdori kamayadi, tiriotsitlarning soni ularning bo`linishi hisobiga oshadi. Natijada bez kattalashadi, folikullar devori qalinlashadi bu holat parenximatoz zob deb ataladi. Follikullarda kolloidning to`planishi bilan boradigan bezning kattalashishi esa kolloid zob deb ataladi. Agar tireoglobulin bezning stromasiga kirib borsa, unda autoimmun kasallik rivojlanadi, stroma o`sib ketishi hisobiga bez yiriklashadi, unda limfotsitlar miqdori yanada oshadi, hatto limfa tugunlari paydo bo`lishi mumkin, follikullar atrofiyaga uchraydi, tireoid gormonining hosil bo`lishi buziladi (Xoshimoto kasalligi). Follikullar oralarida alohida epiteliy hujayralari yoki ularning to`plamlari joylashadi (interfollikulyar epiteliy, ulardan yangi follikullar paydo bo`ladi). Gohida o`ziga xos och hujayralar ham uchraydi. Ularning miqdori tireotoksikozda, gipertireozda oshadi, bu tireotsitlarning o`tish bosqichidagi holati deb hisoblanadi. Qalqonsimon bezning ikkinchi tur hujayrasi-oqish hujayralar (C-hujayralar) yoki parafollikulyar hujayralar deyiladi. Ular follikul-bazal membranasida joylashgan, lekin ularning yuzasi bo`shliqqacha etib bormaydi. Ularning sitoplazmasida ko`p sonli sekretor donachalar bo`lib, kalsitonin gormoni saqlaydi. Bu gormon qondagi kalsiyning miqdorini kamaytiradi, uning antogonisti – paratireoid gormoni esa kalsiyni suyak to`qimasidan qonga chiqishini stimullaydi.

Bu hujayralar follikullar orasida va bo`lakchalararo to`siqdagi biriktiruvchi to`qima tarkibida hujayra orolchalari ko`rinishida ham uchraydi. Bu orolchalarda C-hujayralardan tashqari limfotsitlar, semiz hujayralar, plazmatik hujayralar, makrofaglar uchraydi. Faoliyatining boshqarilishi endokrin va nerv yo`llari bilan boradi. TTG qalqonsimon bezga quyidagicha ta’sir ko`rsatadi: 1) follikulyar hujayralarda yod to`planishi xususiyati oshadi; 2) glikoproteid sintezi va uning kolloidga sekretsiya qilinishi kuchayadi; 3) kolloidda glikoproteidning yodlanishi kuchayadi; 4) tireoid gormoni ajralib chiqishi bilan boradigan tireoglobulinning parchalanish tezligi oshadi. TTG ta’sirida follikul hujayralarining o`lchami kattalashadi, kolloidning hajmi esa kichrayadi. Qalqonsimon bezning nerv orqali boshqarilishi; - simpatik impulslar yodning yutilishini ko`paytiradi, gormonoginezni kuchaytiradi, lekin parenximaning proliferatsiyasini susaytiradi; - parasimpatik impulslar qalqonsimon bez faoliyatini pasaytiradi. Qalqonsimon oldi bezi. Odatda 4 ta, ba’zida undan ko`proq bezlardan tashkil topgan. Ular qalqonsimon bez bo`laklarining orqarog`ida joylashgan, biriktirivchi to`qimali kapsula bilan ajralib turadi, lekin qalqonsimon bezning umumiy kapsulasi bilan tashqi tomonidan o`ralib turadi. Kapsuladan qon tomirlar va nerv tolalari to`siqlar hosil qilib turadi. Bo`laklarda aniq chegaralar yo`q. Bezda endokrin hujayralar orolcha yoki ichki va bir necha qator poligonal shakldagi hujayralar joylashadi. Bu hujayralar turlicha tipga ajratiladi: qoramtir, bosh va och hujayralar. Bosh hujayralar paratirin gormoni ishlab chiqaradi, ularda yaxshi rivojlangan donador EPT, mayda ipsimon mitoxondriya, yaxshi rivojlangan Golji kompleksi,

glikogen kritma, lipidlar uchraydi. Donachalar miqdori unchalik ko`p emas ularning markazi zich, atrofida esa gardish bilan o`ralgan. Och hujayralar tarkibida donachalar bo`lmaydi, lekin ularda glikogen juda ko`p. Balog`at yoshgacha bezda katta o`lchamdagi atsidofil sitoplazmali oksifil hujayralar paydo bo`la boshlaydi. Ularning xususiyatlari-yirik mitoxondriyalarning ko`pligi, nisbatan rivojlangan EPT va GK ko`rinadi. Yosh kattalashgan sari ularning soni ortib boradi. Hozirgi paytda, taxmin qilinishicha, barcha shu hujayralar bir xil tipda, lekin turli funksional holatdagi ko`rinishi deb hisoblanadi. Qalqonsimon oldi bezi gipofunksiyada qon tarkibida Ca kamayadi, bu tetaniyaga olib keldi. Tetaniya – turli guruh mushaklarining uzoq spastik qisqarishiga aytiladi. Nafas mushaklarining shunday qisqarishi ayniqsa xavfli hisoblanadi. Paratirin qondagi Ca miqdorini me’yorlashtirib turadi, bu bevosita suyaklarning osteoklastlar bilan rezorbsiyasini va Ca ning yuvilishini stimullaydi; bundan tashqari buyrakka ta’sir etib, siydik bilan Ca ning ajratilishini kamaytiradi; burakda fosfatning sekretsiyasini kuchaytiradi; bu esa qonda Ca miqdorining oshishiga olib keladi; ichakda Ca ning so`rilishini kuchaytiradi. Kalsiy skelet strukturasida, turli moddalarning bazal membrana orqali o`tishida, gormonlar sekretsiyasida, turli fermentlar sistemasida, mushaklar qisqarishida va boshqa muhim ahamiyatga ega. Kalsiyning konsentratsiyasi doimiydir, uni D vitamin, paratgormon, tireokalsitoninlar ichakka, buyrakka va suyak to`qimasiga ta’sir etib, boshqarib turadi. Vitamin D kalsiy va fosforning ichak orqali so`rilishini ta’minlaydi, suyak to`qimasiga paratgormon ta’siri reaksiyasini faollashtiradi, bu esa qondagi kalsiy miqdorini oshiradi. Ma’lumki kalsiyning deposi suyak xisoblanadi, shuning uchun gormonlarning o`zaro munosabati buzilsa suyakning holatiga ta’sirini ko`rsatadi. Paratgormon osteoklastlar bilan suyak to`qimasining rezorbsiyasini kuchaytirsa, kalsiytonin suyakning rezorbsiya jarayonini tormozlaydi.

Qalqonsimon oldi bezi fosfor almashinuvida ham o`z ta’sirini ko`rsatadi: bezning yetishmovchiligida fosforning qondagi miqdori oshib ketadi. Paratgormon qondagi fosforning miqdorini pasaytirib turadi, uning siydik bilan ajralib chiqishini kuchaytiradi. Qalqonsimon bez oldi bezining sekretor faolligi gipofizga bog`liq emas, Ca almashinuvi vegetativ innervatsiya qilinmaydi, lekin sekretor faollik darajasi qondagi Sa ning konsentratsiyasiga teskari proporsional. Qondagi Ca miqdoriga qarab paratgormonning sekretsiyasi kuchayadi yoki susayadi. Agar bezlarning birortasi olib tashlansa, qolgan bezlarning kompensator gipertrofiyasi hisobiga gipokalsiemiya ro`y bermaydi. Buyrak usti bezi. Taraqqiyoti. Buyrakning yuqorigi qutbi oldida joylashgan. Po`stloq (80%) va mag`iz moddalardan tashlil topgan. Po`stloq modda mezodermadan-selom epiteliysidan rivojlanadi. Ular charvi ildizi kraxmal oxirida to`plamlar hosil qiladi. Bez markaziga nerv qirralaridagi hujayralar ko`chib teradi. 8 haftalarda po`stloqning 2 sohasi hosil bo`ladi: tashqi definitiv va miya moddasi chegarasidagi embrional (fetal). 10-20 haftalarda fetal po`stloq tez o`sadi, 30 haftalarda 2 barobar kattalashadi. Tug`ilish oldidan degeperatsiyasi boshlanadi va 1 yoshlar oxirida butunlay yo`qoladi. Fetal po`stloq kortizol va degidro epiandrosterol sintezlaydi, u esa homila jigarida va yo`ldoshida estrogenga aylanadi. Definitiv po`stloq: mayda bazofil hujayralardan iborat. Hayotning birinchi po`stloq moddasining 3 ta sohasini ajratish mumkin, uning takomillashishi yoshida yakunlanadi, keyin esa 20 yoshgacha hajmi kattalashadi. Miya modda ham jinsiy balog`at yoshigacha kattalashib boradi. Nerv qirrasidan qorin bo`shlig`iga hujayralar ko`chib o`tadi, tugun va buyrak usti bezining markaziy qismi-mag`iz moddasini hosil qiladi, ya’ni u simpatik tugun hujayralar bilan bitta manbadan rivojlanadi.

Tuzilishi. Buyrak usti bezi qalin biriktiruvchi to`qimali kapsula bilan o`ralgan. Po`stloq moddadagi endokrin hujayralar tortmalar hosil qiladi, ularning orasidan sinusoid tipdagi qon kapillyarlari o`tadi. Miya moddasi hujayralari orasida ko`plab kapillyarlar, hamda yirik venoz sinuslar bo`ladi. Po`stloq moddada 3 ta soha farqlanadi: 1. Kapsula ostidagi-koptokchali soha (po`stloq qalinligining 15% tashkil etadi), kapillyarlar bilan ajratilgan aylana hujayralarni hosil qiladi. 2. Tutamli soha (po`stloq qalinligining 75%) – 1-2 hujayra tortmalaridan iborat, ularning orasida to`g`ri kapillyarlyar ko`rinadi: 3. To`rsimon soha (po`stloq qalinligining 10%) – anastomozlashgan hujayra tortmalaridan tuzilgan, ularning oralarida keng kapillyarlar joylashgan. Bu sohalar orasida aniq chegara bo`lmaydi. Koptokchali zona hujayralar yumaloq yoki silindrsimon shaklda. Ularda silliq endoplazmatik to`r, ribasomalar, Golji kompleki, mitoxondriyalar yaxshi rivojlangan, mayda lipid kritmalarga ega. Ular Na + miqdorini boshqarib turadigan mineralokortikoid – aldosteron sekretsiya qiladi. Tutamli zona hujayralari glyukokortikoid-steroid gormonlar ishlab chiqaradi. Bu hujayralar poliganal shaklda, ko`plab yog` kiritmalari hisobiga sitoplazmada vakuollar ko`rinadi (Spongiotsitlar). Hujayrada steroid gormonlarning oldingi holati-xolesterin konsentratsiyasi juda yuqori. Bu hujayralarda ko`plab mitoxondriyalar bo`lib naysimon kristalari bo`lishi bilan farq qiladi. Silliq endoplazmatik to`r yaxshi rivojlangan, ular steroid gormonlarning sintezlanishida ishtirok etadi. Donador endoplazmatik to`r ham nisbatan yaxshi rivojlangan, kam miqdorda lizosomalar xam bor. Glyukokortikoidlar uglevod, oqsil va yog` almashinuviga ta’sir ko`rsatadi, immunologik reaksiyanipasaytiradi, bu ko`pincha a’zo va to`qimalarning transplantatsiyasida ahamiyatga ega. Po`stloqning to`rsimon qavatida ko`p bo`lmagan ganadotrop gormonlar ishlab chiqaradi (androgenlar, esterogenlar va progesteron). Ularning hosil bo`lishi gipofizning ganadotrop gormoniga bog`liq emas. Bu erda qoramtir va oqish hujayralar tavofut qilinadi, vu hujayralar lipid kiritmalarga ega, lekin tutamli

zonaga nisbatan ularning miqdori ancha kam. Yirik lipofutsin donachalar, yaxshi rivojlangan silliq endoplazmatik to`r, naysimon kristali mitoxondriyalyar mavjud. Tutamli va to`rsimon zona gormonlarining ajralib chiqishini gipofizning AKTG boshqarib turadi. Koptokchali zonaning faoliyati AKTGga bog`liq emas. Uning faoliyati qondagi angiotenzin II ning konsentratsiyasiga bog`liq. U reninning ta’siri ostida angioteizin I dan hosil bo`ladi, renin esa qondagi Na konsentratsiyasi va ABga bog`liq ravishda buyrakdan ajralib chiqadi. Po`stloq modda hujayralarining yangilanishi koptokchali zonaning kapsula osti hujayralari hisobiga ro`y beradi, bundan tashqari koptokchali va tutumli zonalar orasida kam takomillashgan hujayralar hisobiga ham bo`lishi mumkin. Mag`iz modda yirik oval shaklidagi hujayralardan tuzilgan, ular turli tomonga yo`nalgan tortmalar hosil qiladi. Bu hujayralar xromafillar deb ham ataladi, ya’ni ular xrom tuzlari bilan yaxshi bo`yaladi, adrenalin va noradrenalin sekretsiya qiladi. Stress holatlarida adrenalinning ajralishi kuchayadi. Uning sekretsiyasini po`stloqning glyukokortikoidlari stimullab turadi. Adrenalin va noradrenalin boshqa-boshqa hujayralardan ishlab chiqariladi. Hujayralarning asosiy xususiyati ularda ko`p sonli gardishli donachalarning bo`lishidir. Ular kapillyarlyar bilan va filtrlangan endoteliyli venullalar bilan kontaktda bo`ladi. Simpatik va parasimpatik innervatsiya qiladi. Postganglionar simpatik tolalar to`g`ridan-to`g`ri miya moddasining hujayralariga o`tadi. Mag`iz moddada tipik tugun hujayralarining to`plamlarini va nerv tolalari bo`ylab joylashgan yakka nerv hujayralarini uchratish mumkin. Buyrak usti bezining etishmovchiligida, ayniqsa po`stloq moddada, patogen ta’sirlarga qarshilik kamayib ketadi, buyrak usti bezi po`stlog`ining yemirilishi esa o`limga olib kelishi mumkin. Funksiyasining oshib ketishi esa (o`smalarda) xamma turdagi moddalar almashinuvining buzilishiga olib keladi. Qon bilan mo`l ta’minlangan: qorin aortasi va buyrak arteriyalari tarmoqlaridan qon o`tadi. Arteriya tarmoqlari kapsulada kapillyarlar to`rini xosil qiladi va po`stloq modda epitelial tutamlari orasida ham kapillyarlar to`rini hosil

qiladi. Kapillyarlyar retikulyar hujayralar bilan o`ralgan. Buyrak usti bezi mag`iz qismini alohida arteriya qon bilan ta’minlaydi, bu arteriya po`stloq modda orqali tarmoqlanmasdan o`tadi va hujayralar orasiga kapillyarlar holatida yoyiladi. Po`stloq va mag`iz moddalar chegarasida kapillyarlar kengayadi va mag`iz qismiga keng venoz sinuslar xosil qilib o`tadi, ular venaning boshlanishini xosil qilib markaziy venaga yig`iladi. U o`ng tomondan darvoza venasiga va chap tomondan buyrak venasiga quyiladi limfa to`rlari juda mo`l, yaxshi innervatsiyalangan. Nerv tolalari kapsulada, mag`iz va miya moddalarda quyuq chigallarni hosil qiladi. Organizmda endokrin bezlardan tashqari ichki a’zolar tarkibida aloxida endokrin hujayralari bor. Avvallari ular nerv qirralaridan hosil bo`ladi deb hisoblanar edi, lekin oxirgi tatqiqotlar bo`yicha ular entoderial kelib chiqishga ega. Bu hujayralar nafas yo`llari, oshqozon-ichak yo`llari, siydik yo`llari shilliq pardalari devorida tarqoq xolda joylashgan, ularning yig`indisi diffuz periferik endokrin sistema yoki diffuz nadokrin sistema deb ataladi, ya’ni ular qo`shish hujayralarga ta’sir ko`rsatadi.

Adabiyotlar: 1. Афанасьев Ю.И., Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.). М. 1999, 2018. 2. Афанасьев Ю.И. ва Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.) М. 1989. 3. Гистология (рус.). Под ред. Э.Г.Улумбекова и Ю.А.Челышева. М. 1997. 4. Елисеев В. Г., Афанасьев Ю. И., Котовский Е. Ф., Яцковский А. Н. Атлас микроскопического и ультрамикроскопического строения клеток, тканей и органов. — 5-е изд. — М.: Медицина, 2004. 5. Жункейра Л. К ., Карнейро Ж. Гистология: атлас: учебное пособие / пер. с англ.; под ред. В. Л. Быкова. — М.: ГЭОТАР-Медиа, 2009. 6. Зуфаров К.А. Гистология. Дарслик (ўзб.). Тошкент. 1991, 2005. 7. Зуфаров К.А.ва бошқалар. Ультраструктурные основы системной организации органов и тканей. Ташкент. 1983.

O'xshashlar

Endokrin tizim fiziologiyasi

Ovqat hazm, ayirish, tanosil endokrin tizimlari

Hujayra va to'qima. Moddalar va energiya almashinuvi. Endokrin tizim

Nerv tizimi

Оvqat hazm qilish, endokrin va moddalar almashinuvi hamda siydik tanosil sistemalari kasalliklari