Nerv tizimi - Tibbiyot - Referatlar

Nerv tizimi

Yuklangan vaqt:

16.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98 KB

Ko'chirib olish

Nerv tizimi Reja: 1. Orqa miya. 2. Orqa miyani sitoarxitektonikasi. 3. Orqa miya yadrolari. 4. Tibbiyotdagi axamiyati. 5. Miyacha. 6. Periferik nerv sistemasi. 7. Vegetativ gangliy neyronlari. 8. Klinik axamiyati

Markaziy nerv sistemasiga bosh miya, orqa miya va miyacha kiradi. Taraqqiyoti. Siz bilasizki, nerv sistemasi ektodermadan takomil etadi. Avval nerv nayi, nerv tutamlari hosil bo`ladi. Nerv nayi hujayralari tez bo`linishi natijasida uning devori qalinlashadi, teshigi torayadi. Nerv nayi bo`shlig`i orqa miya kanaliga, miya qorinchalariga aylanadi. Orqa miya nerv nayining pastki qismidan taraqqqiy etadi. 1-2-bel umurtqasiga bo`lgan soxani to`ldirib turadi, kaudal qismi esa orqa miya segmentlaridan chiqayotgan afferent va efferent nerv tolalaridan iborat. Nerv nayining oldingi bosh qismi intensiv rivojlanib undan 3 ta miya pufaklari: oldingi, o`rta va orqa pufaklar xosil bo`ladi. So`ngra ulardan 5 ta miya pufagi paydo bo`ladi. Oldingi miya pufagidan xosil bo`ladi: 1. Telensefalon, bu qismda miyaning po`stloq qismi, unga to`g`ri keluvchi oq modda va markaziy tugunlar, xidlov nervi (rinensefalon) va gipotalamus soxasining oldingi qismi (pars optika) shakllanadi. Oxirgi miya bo`shlig`idan lateral qorinchalar, III qorincha oldingi qismi xosil bo`ladi. 2. Oraliq miya (diensefalon), bu qismda globus pallidus, talamus optikus, metatalamus, epitalamus va gipotalamus sohasining orka qismi shakllanadi. Oraliq miya bo`shlig`i III qorincha orqa qismiga (ko`z pufagiga) aylanadi. O`rta miya pufagidan xosil bo`ladi: 3. Mezensefalon, bu qismda to`rt tepalik, miya oyoqchalari xosil bo`ladi. Bo`shlig`I bosh miya qorinchalari va orqa miya kanalini birlashtiruvchi Silviy suv yo`liga aylanadi. Orqa miya pufagidan xosil bo`ladi: 4. Metensefalon, bu qismda Varoliev ko`prigi va miyacha taraqqiy etadi. Bo`shlig`I IV qorinchaga to`g`ri keladi. 5. Mielensefalon, uzunchoq miyani xosil qiladi. Nerv nayi hujayralari 3 yunalishda differensiallashadi: 1). Neyronlar xosil bo`ladi; 2). Oligodendrogliotsit va astrotsitlar xosil bo`ladi;

3). Ependimotsit hujayralar xosil bo`ladi; Neyronlar nerv nayining o`rta qavatida joylashgan neyroblast hujayralari differensiallanishidan takomil etadi. Shu bilan birga bu yerda oligidendrotsitlar va astrotsit hujayralari xosil bo`lishi manbai bo`lgan spongioblast hujayralari taraqqiy etadi. Nerv nayini qoplovchi hujayralari ependimiotsit hujayralariga differensillashadi. Bu hujayralar orqa miya kanalini va bosh miya qorinchalari devorini ham qoplab turadi. Ganglioz plastinkadan esa sezuvchi nerv tugunlari va vegetativ nerv sistemasi shakllanadi. Markaziy nerv sistemasida makroskopik 2 ta asosiy komponent farqlanadi: kulrang va oq modda. Kulrang modda neyron tanasi va neyrogliyadan iborat. Oq moddada neyron tanasi yuq. U neyron va neyrogliya hujayralaridan chiquvchi tolalarni tutadi. Orqa miya. Orqa miya ko`ndalang kesimida o`rtasidan bog`langan ikki yarimpalladan iborat. Kulrang modda uning markazida, oq modda esa periferik qismida joylashgan. Orqa miyaning yuqori qismida pastki qismiga qaraganda oq modda ko`proq bo`ladi. Kulrang moddada oldingi, orqa va ko`krak segmentlari soxasida oldingi shox asosidan chiquvchi lateral yon shoxlar tafovut qilinadi. Lateral shoxdan orqaroqda kulrang moddaning to`rsimon tuzilmasi – yon ustunlar orqali yo`naladi. Ikki yarimpallaning kulrang moddalari orqa miya markazidagi orqa miya kanali atrofidan o`tuvchi kulrang moddadan iborat bo`yincha orqali birlashadi. Kulrang modda birlashmasining oldingi va orqa qismida, oq moddaning oldingi va orqa birlashmalari joylashadi. Oq modda ustunlarga yoki tizimchalarga ajratiladi: oldingi, orqa va lateral tizimchalar. Orqa miya darajasiga bog`liq xolda oq va kulrang modda miqdoriy nisbati o`zgaradi. Bo`yin sohasida oldingi shox orqa shoxga qaraganda kengroq bo`lib, ko`proq oq modda tutadi. Ko`krak soxasida oldingi shox kattaligi va ok modda miqdori kamayadi. Bel-dumg`aza sohasida esa oldingi va orqa shoxlar kattalashib oq modda kamayadi. Orqa miya multipolyar hujayralar va ularning tolalaridan iborat. Orqa miyani biriktiruvchi to`qimadan iborat yumshoq parda va neyrogliya o`rab turadi. Nerv

hujayralari kulrang moddada sochilib joylashadi va to`plangan sohalari orqa miya yadrolarini xosil qiladi. Orqa miyani sitoarxitektonikasi. Aksonlarining tugash qismi va joylashishi buyicha nerv hujayralari bo`linadi: 1) Ildizchali, oldingi shoxning lateral yonida joylashgan eng katta hujayralar. Ular xarakat funksiyasini bajarib, aksonlari oldingi ildiz sohasiga yo`naladi. 2) Biriktiruvchi yoki ichki hujayralar, ular oldingi va orqa shoxlarning ichki qismida markaziy kanalga yonma-yon joylashadi. Aksonlari birlashmada qarama-qarshi tomonga o`tib, oldingi tizimcha orqali yo`naladi. Ular orasida kalta aksonli kulrang modda bo`ylab sochilgan hujayralar ham uchraydi (Golji II tip hujayralari). 3) Ustun hujayralar (cellulae funiculares) - eng ko`p uchrovchi hujayra bo`lib, aksonlari o`z tomonidagi oldingi, yon va orqa tizimchalar tarkibida yo`naladi. Ular ko`pincha kulrang modda tashqi chegarasida joylashadi. Bu hujayra neyritlari tegishli ustun tarkibida yuqoriga yo`naladi yoki T-simon bo`linib bitta tolasi yuqoriga va bitta tolasi pastga yoki bittasi yon ustunda, ikinchisi oldingi ustunda yo`naladi. 4) Qisqa aksonli hujayralar (Golji II tip hujayralari) orqa shox va jelatinsimon modda tarkibida joylashadi. Ularning neyritlari boshlanish qismidan uzoq bo`lmagan joyda bo`linadi, ba’zan oldingi birlashma orqali kulrang moddaning qarama-qarshi tomoniga o`tib, shoxlanib yakunlanadi. Bu hujayralar orqa shoxlardan keluvchi ta’sirni kulrang moddaning boshqa hujayralariga uzatadi. 5) Orqa ildizning aloxida gurux hujayralari, ular orqa miyada emas, balki spinal nerv tugunlarida joylashgan yolg`on – unipolyar hujayralar xisoblanadi. Ularning o`simtalari T shaklli bo`linadi: markaziy o`simtasi orqa ildizni hosil qiladi, periferik o`simtasi esa periferik a’zolarda yakunlanadi.

Orqa miya yadrolari. Orqa shoxlar markazida xususiy yadrolar joylashadi. Bu hujayra aksonlari oldingi oq birlashmadan o`tib, qarama-qarshi tomondagi yon tizimcha orqali talamusga ko`tariladi, bir qismi esa shu yon tizimchadagi retikulyar, ya’ni to`rsimon substansiyada (tuzilmada) qoladi. Yadroda 2 gurux hujayralar ajratiladi: dorzal va bazal hujayralar. Bu yadro hujayralari butun orqa miya davomida uchraydi. Bu yadro tashqarisida to`rsimon yadro yotadi, u turli kattalikdagi va shakldagi hujayralardan iborat. Uning neyriti qisman qarama-qarshi tomondagi yon tizimchaga, qisman o`z tomonidagi yon tizimchadagi retikulyar tizimchaga boradi. Bu gurux hujayralar ham orqa miya bo`ylab joylashadi, ayniqsa bo`yin va bel soxalarida yaxshi taraqqiy etgan. Dorsal (ko`krak yadrosi, Klark yadrolari) yadro orqa shox asosining ichki qismida joylashib, dumaloq yoki oval shaklga ega. Bu yadro spinal gangliydagi psevdounipolyar hujayraning akson o`simtasi bilan sinaps xosil qiladi. Hujayralar ikki ko`rinishda bo`ladi: markazda juda katta multipolyar hujayralar, ularning dendritlari Klark yadrosini o`zida (ichida) qoladi, neyritlari esa o`z tomonidagi yon tizimchaga boradi. Ular atrofida mayda duksimon hujayralar joylashadi. Klark yadrosi butun orqa miya bo`ylab joylashadi, lekin ko`proq VIII bo`yin va II bel segmentlari orasidagi soxada ko`proq rivojlangan. Boshqa soxalar esa faqat aloxida hujayralarga ega. Klark yadrosi yonida va orqa tizimchada nukleus kornu komissuralis posterior yadrosi joylashadi, u mayda duksimon hujayralardan iborat bo`lib, aksonlari taxminan orqa tizimchada yunaladi. Bu yadro I bo`yin segmentidan to dumg`aza segmentigacha bo`lgan soxada joylashadi, o`rta bo`yin va bel soxalarida ko`proq taraqqiy etadi. Bundan tashqari orqa shoxda uncha katta bo`lmagan va turli shakldagi yoyilgan hujayralar xam bo`ladi. Orqa shox ko`p sonli juda mayda hujayralardan iborat jelatinsimon modda bilan qalpoqsimon qoplangan. Bu modda dumg`aza segmentlaridan boshlab uzunchoq miyachaga bo`lgan soxagacha cho`zilgan bo`lib, ko`krak soxasida yomon taraqqiy etgan. Jelatinsimon modda tashqarisida orqa va yon tizimchalar orasida zona bo`lib, uning hujayralari 3 guruxga bo`linadi:

1) Apikal – orqa shox uchida joylashgan. 2) Retikulyar – orqa shoxning yon tomonida yon tizimchada joylashadi. 3) Medial – orqa shoxning medial tomonida joylashadi. Bu hujayralar neyritlari yon tizimchaga tomon yo`nalib, orqa shoxning o`ziga qaytib kollateral beruvchi ko`tariluvchi va pastga tushuvchi tolalarga bo`linadi. Bu assotsiativ hujayralar butun orqa miya bo`ylab joylashib ayniqsa bel-dumg`aza soxasida yaxshi taraqqiy etgan. Yon shoxlarda kulrang modda chegarasida lateral simpatik yadro yotadi. Shakli oval yoki duksimon bo`lgan (12-45 mkm) bu hujayra dendritlari yon tizimchada shoxlanadi. Yadro VIII bo`yin segmentidan orqa miya oxirigacha yoyilib joylashadi. Uning hujayralaridan oldingi ildizga boruvchi so`ngra simpatik stvol chegarasidagi tugun ichkarisiga kiruvchi preganglionar simpatik tolalar boshlanadi. Markaziy kanal atrofida medial oraliq yadro yotadi (n. intermedio medialis) bazan ikki guruxchaga bo`lingan xolatda uchraydi. Ular butun orqa miya bo`ylab cho`zilgan. Hujayralari ko`pburchakli shaklda, aksonlari o`z tomonidagi yon tizimchada yo`nalib miyachaga ko`tariladi. Oraliq qismidagi uchinchi yadro -krest shaklli, qisman oldingi shoxga kiruvchi Onufrovich parasimpatik yadrosi. 3 bel segmentidan boshlanadi, ko`proq 5 bel segmenti soxasida taraqqiy etgan. Chanoqdagi organlarni innervatsiyalashda ishtirok etadi. Ko`pincha simpatik yadro hujayralari bilan bog`lanadi. Bu yadrodan parasimpatik lyumbo-sakral sistemaning preganglionar tolalari chiqadi. Bu yadro aksonlari dumg`aza soxasining oldingi ildiziga o`tadi. Oldingi shox hujayralari eng katta hujayralar bo`lib, bunday hujayralar ayniqsa bo`yin va bel-dumg`aza soxasida joylashadi. Hujayralar multipolyar, yulduzsimon shaklga ega, sitoplazmasida yirik tigroid va fibrillyar chigallar tutadi. Ko`p sonli shoxlanuvchi dendritlari oldingi yoki yon tizimchaga yo`naladi. Neyritlari juda qalin, yana oldingi shoxda mielin bilan o`ralib, oldingi ildizchada chiqadi. Ular ko`ndalang targ`il muskullarni innervatsiyalaydi. Ikki gurux hujayralar yaxshi farqlanadi:

1) Medial gurux, butun orqa miya bo`ylab cho`ziladi, orqaning kalta va uzun muskullarini innervatsiyalaydi. 2) Lateral gurux, qolgan muskullarni innervatsiyalaydi. Ko`krak segmentlari soxasida kuchsiz taraqqiy etgan bo`lib, qovurg`alararo va qorin devori muskullarini innervatsiyalaydi, bo`yin va dumg`aza-bel kengaymalarida kuchli rivojlangan. Lateral guruxda n.anterior va n.anterio-lateralis ni ajratish mumkin. Oldingi shox hujayralari xarakat vazifasini bajarib, motoneyron deb nomlanadi. Ular orasida morfologik va funksional jihatdan 3 tip ajratiladi: 1) Katta a - motoneyronlar - medial va lateral yadro tarkibida joylashib, harakatni amalga oshiradi. Ularda yarimshar po`stlog`ining tushuvchi o`tkazuv yo`llari, oddiy reflektor yoyning assotsiativ neyronlari tugaydi. Ularning aksonlari oldingi ildiz tarkibida yo`nalib, so`ngra aralash nervda muskullarga boradi. 2) Kichik a - motoneyronlar - mushak tonusini ta’minlaydi. Har bir a motoneyron o`zining aksoni bilan alohida skelet muskullari guruxini innervatsiya qiladi. 3) у - motoneyronlar - mayda hujayralar (15-35 mkm), o`z tolalarini muskul duklari - propriretseptorlarga yuboradi, ular orqali kichik - motoneyronlarga impuls o`tishini boshqaradi. Oldingi shoxda Renshou hujayralar joylashadi, ular yordamida motoneyronlarning xaddan tashqari qo`zg`alishidan saqlovchi intraspinal qaytuvchi tormozlovchi ta’sirlar yuzaga keladi. Ularning aksonlari -motoneyron tanasi bilan tormozlovchi sinapslarni xosil qiladi. Renshou hujayralari opioid peptid - enkefalin ishlab chiqaradi, sezuvchi neyron aksonlarining terminal qismidagi retseptorlar bu moddaga sezgir. Bu retseptorlar orqali R modda sekretsiyasi blokada qilinadi va og`riq sezgisi yo`qoladi. R moddasi sezuvchi neyronlarning aksonlari va spino-talamik yo`l neyron tanalari orqali og`riq impulslari (sezgisini) uzatilishida ishtirok etadi. Orqa miyaning oq moddasini oldingi va orqa ildizlar oldingi, orqa va yon tizimchalarga bo`lib turadi. Asosan glial elementlar bilan tutamlarga bo`lingan mielinli tolalardan tuzilgan. Bu tolalar orqa miya o`tkazuv yo`llarini hosil qilib,

uning turli qismlari bilan bosh miya va miyacha bilan bog`lanishini ta’minlaydi. Oq modda tashqi tomondan tashqi chegaralovchi glial membrana bilan qoplangan (astrotsit hujayra o`simtalaridan iborat). Tibbiyotdagi axamiyati. Orqa miya suyuqligi so`rilishining susayishi yoki qorinchalarda oqimning blokadasi natijasida gidrotsefaliya (grek. hydro - suv + kephale - bosh) yuzaga keladi. Nerv tizimi bo`shliqlarida miya ichi bosimini oshiradigan, ortiqcha suyuqlikning yig`ilishidan hosil bo`ladigan turli o`zgarishlar gidrotsefaliya deyiladi. Tug`ma gidrotsefaliya oqibati boshning kattalashishi, aqliy jixatdan ortda qolish va mushak sustligi bilan namoyon bo`ladi. YOshi katta odamlarda ham bosh miya nerv to`qimasining shikastlanishi oqibatida bir necha xil nevrologik simptomlar yuzaga keladi. Bosh miya. Bosh miya yarimsharlari po`stlog`i. Bosh miya yarim sharlari yuzasining ko`p qismii (95-96 %) yangi po`stloq (neokorteks) bilan, qolgan qismi esa qadimgi, eski va oraliq po`stloq bilan qoplangan. Nerv hujayralari soni 10-13 mlrd.ga etadi. Ulardan taxminan 8 mlrd.i-po`stloqning 3,5,6-qavatini xosil qiluvchi yirik va o`rta kattalikdagi hujayralardir. Neyrogliya hujayralari nerv hujayralaridan 10 marta ko`p. Hujayralarning asosiy massasi 3 xil shaklda bo`ladi: piramidasimon, duksimon va yulduzsimon. Piramidasimon va duksimon hujayralar po`stloqning efferent (xarakat) sistemasini, yulduzsimon hujayralar afferent (sezuvchi) sistemasi asosini tashkil qiladi. Po`stloqning barcha neyronlari multipolyar hujayralardir. Embrion taraqqietining 6-oyiga kelib po`stloqda 6 qavatni farqlash mumkin, keyinchalik qavatlar soni o`zgarishi mumkin. Po`stloq qavatlari bir-biridan kengligi, hujayra elementlari joylashish qalinligi, ularning o`lchami va shakli bilan farqlanadi. Miya po`stlog`ida neyronlarning joylashishiga esa mieloarxitektonika deyiladi. Po`stloqning asosiy 6 qavatini kurib chiqamiz: 1. Eng yuza qavati- molekulyar qavat. 2. Tashqi donador qavat.

3. Piramidasimon hujayralar qavati. 4. Ichki donador qavat. 5. Ganglionar qavat. 6. Polimorf hujayralar qavati. I qavat oz neyronli gorizontal joylashgan Kaxal-Retsius hujayralardan iborat bo`lib, ularning akson va dendritlari birinchi kavat chegarasidagi Golji II tip hujayralariga (aksoni kalta yulduzsimon hujayralar) gorizontal nerv tolalar chigalini xosil qiladi. Bu qavatda neyrogliya hujayralari va ularning pastki qavatdagi hujayra dendritlarining po`stloq yuzasiga parallel yo`nalgan ko`p sonli tolalari asosiy o`rinni egallaydi. II qavat. Tashqi donador qavat - ko`p miqdorda mayda va qalin qatlam xosil qilib joylashgan neyronlardan hosil bo`ladi. Donachalar 4-8 mkm. kattalikda, dumaloq, burchakli yoki yulduzsimon shaklda bo`ladi. Ularning dendritlari molekulyar qavatga ko`tariladi, aksonlari esa o`ziga yaqin po`stloq qavatlarida sinapslar hosil qiladi, qisman oq moddaga o`tadi. III qavat. Piramidasimon xo`jayralar qavati - bu qavat hujayralari ichkariga yo`nalish buyicha o`rtacha kattaligi ortib boradi, shuning uchun bu qavat 3 ta kichik qavatlarga ajratiladi: a) kichik hujayralar qavati b) o`rtacha kattalikdagi hujayralar qavati v) yirik 10-100 mkm. kattalikdagi hujayralar qavati Markaziy hujayra uchidan chiquvchi dendritlari yuqori molekulyar qavatda tugallanadi, yon dendritlari esa shu qavatdagi qo`shni hujayralar bilan sinapslar xosil qiladi. Aksonlari po`stloq chegarasida sinaps xosil qiladi yoki oq moddaga yo`nalib assotsiativ yoki kommisural tolalarni hosil qilib, bitta yarimsharning uzidagi yoki ikki yarimshar orasidagi bog`lanishni ta’minlaydi. IV qavat. Ichki donador qavat- ko`rish analizatori soxasida yaxshi taraqqiy etgan. Bu qavat neyronlari ulchami turlicha bo`lib, po`stloqning turli qismlarida turlicha rivojlangan. Bu qavat ko`proq yoki kamroq chegaralangan bo`lishi, qo`shni qavatlarga so`rg`ichlar hosil qilishi, ba’zan vertikal tortmada bo`linishi

mumkin (masalan, po`stloqning chakka sohasida). Bu qavat qalinligi o`zgaruvchan. Neyronlar urchuqsimon va yulduzsimon shaklga ega. Ularning o`simtalari assotsiativ tolalar tarkibiga kiradi. V qavat. Ganglionar qavat – IV va VI qavatlarga nisbatan qalin joylashgan hujayralardan iborat. Bu hujayralar piramidasimon yoki uchburchak shaklli bo`lib, ular orasida juda yirik bo`lgan kam sonli yulduzsimon Bets hujayralari xam uchraydi. Ularning neyritlari kortiko-spinal va kortiko-nuklear xarakat yo`llarini xosil qiladi. SHuning uchun turli xarakat buzilishlari shu yo`llarning zararlanishi bilan bog`liq va piramida simptomi deb ataladi. Piramidasimon hujayralarning ikkinchi xil turi - Meynerta hujayralari bo`lib, bu hujayra aksonlari po`stloqning ko`ruv zonasi bo`lgan ensa qismidan miya stvoliga yo`nalib, ko`z xarakatlari refleksida ishtirok etadi. VI qavat. Polimorf yoki multiform hujayralar qavati uchburchak va duksimon shaklli hujayralardan iborat bo`lib, ularning joylashishiga ko`ra ba’zan bu qavatda ikki qavat farqlanadi: uchburchak shaklli, yuqorida sanalgan 5 qavat bilan yonma-yon joylashgan hujayralar qavati, tashqi duksimon ba’zan VII qavat sifatida ajratiluvchi hujayralar qavati. Bu qavat hujayra dendritlari neyron tanasidan qarama-qarshi tomonga yo`nalib molekulyar qavatgacha ko`tariladi, aksonlari esa oq moddadagi efferent yo`llar tarkibida yunaladi. Po`stlokning keyingi hujayralari quyidagi tartibda ajratiladi: 1) Piramidasimon hujayralar 10-100 mkm – Bets hujayralari 100 mkm dan kata o`lchamda va Meynert hujayralari (ko`z olmasi muskullari). 2) YUlduzsimon hujayralar - 4-8 mkm bo`lib, po`stloq ichi bog`lanishlarni tashkil qiladi. 3) Duksimon – VI qavat aksonlari oq moddaga yo`naladi. 4) Martinot hujayralari birinchi qavatdan tashqari hamma qavatlarda uchraydi. Bu hujayralar kalta dendritli poligonal shaklli hujayralardir. Aksonlari barcha qavatlarga kollateral tolalarni bergan xolda vertikal ravishda po`stloq yuzasiga yo`naladi.

5) Ramon va Kaxalya deb nomlanuvchi birinchi qavatdagi gorizontal neyronlar aksonlari birinchi qavatda gorizontal chigallarni xosil qiladi, neyronlararo bog`lanishni ta’minlaydi. Venger olimi Sentagota po`stloqning struktur funksional birligi – modul xaqidagi nazariyani ishlab chiqdi. Modul – barcha qavatlardan o`tuvchi kortiko- kortikal tolalar atrofida vertikal yo`nalishda joylashgan va shu neyronlarning barchasi bilan sinaps xosil qiluvchi neyronlar kompleksidir. Kortiko-kortikal tolalar po`stloqning piramidasimon hujayralaridan shu yoki ikkinchi yarimsharlarga yo`naladi. Modul diametri taxminan 0,1 mm. Masalan, ko`ruv zonasidagi modul tarkibiga 100 mingdan ortiq sinaptik bog`langan hujayralar kiradi. Modullar bir-biri bilan akson va dendritlar kollaterallari orqali bog`lanadi. Modulda po`stloqning barcha qavatlaridagi neyronlararo o`zaro ta’sir tushuntiriladi. Piramidasimon hujayralarga impuls o`tishini tormozlovchi va ularni qo`zg`atuvchi neyronlar aniqlangan. Mieloarxitektonika - mielinli nerv tolalari tuzilishi va ularning bosh miya po`stlog`i turli qismlarida joylashish xususiyatlarini o`rganadi. Shu asosda mieloarxitektonik soxa va mieloarxitektonik maydonlar ajratiladi. Mielenli tolalar po`stloqda bir-biriga perpendikulyar, vertikal yoki radial va ko`ndalang yo`nalishda o`tadi. Neyronlar qavatiga muvofiq 6 yoki 7 tolalar qavati farqlanadi: 1) tangensial tolalar qavati (lamina tangenrialis) 2) fibrozsiz plastinka qavati (lamina disfibrosa) 3) lamina suprastriata 4) tashqi Bayarje tizimchasi (stria externa) - qiyshiq va radial tolalar 5) lamina intrastriata va stria interna– chigal yoki tutamlar xosil qiladi. 6) lamina substria va lamina limitans interna – qalin joylashgan tolalar. Po`stloqdagi o`tuvchi tolalar 3 xil tip bog`lanish turini xosil qiladi: assotsiativ (bitta yarimsharni o`zida), komissural – ikkala yarimsharni o`zaro bog`laydi va proeksion (afferent va efferent tolalar bo`lib, po`stloqni MNS boshqa bo`limlari bilan bog`laydi).

MNS da neyronlararo ikkita asosiy tip bog`lanish mavjud: aksosomatik yoki terminal va aksodendritik yoki kollateral. Aksosomatik bog`lanishda – bitta neyron aksoni ikkinchi neyron tanasida, atrofida savatsimon chigal hosil qilib yoki tugmachasimon, kolbachasimon, barmoqsimon kengaymalar xosil qilib tugallanadi. Shu bilan birga bir neyron aksoni va ikkinchi neyron dendritlari orasidagi, ya’ni aksodendritik bog`lanishlar xam mavjud. Orqa miya va po`stloq osti tuzilmalarida aksosomatik va bosh miya yarimsharlari po`stlog`ida aksodendritik bog`lanishlar uchraydi. Miya to`qimasi murakkab tuzilgan bo`lib, mezenximadan taraqqiy etuvchi pardadan, ektodermadan xosil bo`luvchi tomir va neyrogliya hujayralaridan tashkil topgan. Yarimsharlar kulrang moddasida protoplazmatik astrotsit hujayralari ko`p miqdorda uchraydi. Ko`p tolali astrotsit hujayralari bevosita yumshoq parda ostida joylashadi. Ularning kalta o`simtalari yumshoq parda tomon yo`nalsa, aksonlari ichkariga yo`nalib molekulyar qavatdagi tomir devorlarida tugallanadi. Oligodendrotsitlar po`stloqda satellit hujayralar sifatida bo`lib, neyron tanasini o`raydi, trofik funksiyani bajaradi, shu bilan birga ham oq, ham kulrang moddada tomirlar atrofida yo`naladi, ular bilan yonma-yon joylashadi. Oq moddada ular nerv tolalarining mielin qavatini hosil qiladi. Miyacha. Miyacha – kalla suyagi orqa chuqurchasi uzunchoq miya va ko`prikning ustida yotadi, muvozanat va xarakat markaziy organi bo`lib xisoblanadi. Miyacha yuzasi yarimsharlar po`stloq yuzasidan ko`ra ko`proq burmalarga ega, kesmada shoxlangan daraxt ko`rinishini oladi. Har bir shox markazida ingichka oq modda bo`lib, yuzasi po`stloqdan iborat. Miyacha po`stlog`i 3 qavat: I Qavat - tashqi molekulyar qavat, bevosita yumshoq miya pardasi ostida joylashadi. II Qavat - ganglionar qavat. III Qavat - donador qavat.

Molekulyar qavat yetarlicha keng, uncha katta bo`lmagan yulduzsimon hujayralardan tarkib topgan. YUza qismida mayda hujayralar, chuqurroqda esa yirikroq yulduzsimon, ya’ni savatsimon hujayralar joylashadi (10-20 mkm). Savatsimon hujayralar yirik och yadroga ega, sitoplazmasida donachalar tutadi. Kuchli shoxlangan dendritlari hamma tomondan yo`nalib molekulyar qavat yuzasigacha ko`tariladi. SHoxlari kengayma va yon o`siqchalarga ega. Aksonlari lateral yuzasidan chiqib, gorizontal yo`nalishda Purkine hujayralariga parallel xolda yunaladi, o`zidan pastga va yuqoriga yo`nalgan kollateral chiqaradi. Ko`p sonli tolalari Purkine hujayralari yoki ularning aksonlari yaqinida shoxlanib, ular bilan sinapslar xosil qiladi. Bitta hujayraning o`zi ko`pgina Purkine hujayralari bilan ular atrofida savatcha xosil qilib bog`lana oladi, bir qismi esa Purkine hujayrasi kollaterallari bilan birgalikda donador qavatning yirik Golji hujayralari atrofida savatcha xosil bo`lishida qatnashadi. YUzada yotuvchi mayda yulduzsimon hujayralarning 2 turi mavjud: 1) Turli yo ` nalishga ketuvchi ingichka , kalta dendritli va Purkine hujayra dendritlari bilan tormozlovchi sinaps xosil qiladigan , yon shoxlarga ega , gorizontal yo ` naluvchi kalta aksonli hujayralar . 2) Uzun shoxlangan dendritli va vertikal yo ` nalgan molekulyar qavatning pastki soxasida shoxlanib tugaydigan yoki ganglionar qavatda Purkine hujayralari atrofida savatcha hosil qilishda ishtirok etuvchi uzun aksonli yirik duksimon hujayralar . Ganglionar o ` rta qavat 1 qavat , eni 30-35 mkm va uzunligi 50-70 mkm bo ` lgan yirik noksimon hujayralardan iborat ( Purkine hujayralari ). Ularning asosi donador qavatda yotadi. Bu hujayralar sharsimon yadroga ega, sitoplazmasi donachalar tutadi, aksonida donachalar uchramaydi. Hujayradan chiquvchi 2-3 dendrit butun molekulyar qavat kengligi bo`yicha shoxlanadi. Hujayra asosidan chiquvchi aksonlari voronkasimon kengayib, donador qavat orqali oq moddaga o`tadi va miyacha yadrolarida tugallanadi. Donador qavatda ular mielin qobiq bilan o`raladi, kollaterallar beradi. Kollateral tolalar Purkine hujayralar qavatiga qaytadi, yo`lida donador qavatning yirik Golji hujayralari atrofida savatcha hosil bo`lishida

qatnashadi (tormozlovchi sinapslar). Keyin shoxlanib, 2 ta chigal hosil qiladi: plexus profundus – Purkine hujayralari va donador qavat orasida, plexus superficialis – Purkine hujayralari ustida. Kollaterallar va chigallar mielin kobiq bilan o`ralgan. Donador qavat. Ko`p sonli ganglionar hujayralar – donalardan va kam miqdorda yirik Golji hujayralardan iborat. Dona hujayralar 5-8 mkm kattalikda, 3- 4 dona kalta dendritlari butasimon shoxlangan, xar bir tarmoqlanish sohasida tirnoqsimon hosilalar mavjud (qush oyog`iga o`xshash). Ba’zi dendritlar parenximatoz orolchalarga (miyacha koptokchalari, glomerulus) kirib undagi miyachaning afferent o`tkazuv yo`li tolalari (moxsimon) bilan bog`lanadi. Aksonlari Purkine hujayralar qavatiga perpendikulyar yo`nalib, molekulyar qavatga ko`tariladi va tutamlarga birlashadi, T-simon bo`linib burmalar yuzasiga parallel ketadi. SHuning uchun butun molekulyar qavat parallel xolatda uzunasiga ketgan mielinsiz tolalar bilan to`lgan. Molekulyar qavatning chuqur qismida ular ko`proq uchraydi. Bu tolalar Purkine hujayralari, yulduzsimon va savatsimon hujayra dendrit shoxlari bilan kontakt (bog`lanish) xosil qiladi (qo`zg`atuvchi sinapslar). Bittagina donador hujayra o`zi joylashgan burmadagi ko`pgina Purkine hujayralari bilan bog`lana oladi. Katta yulduzsimon hujayralar (Golji) 3 turda bo`ladi: 1) Kalta aksonli, donachali (Nissl), har tomondan kuchli shoxlangan dendritlar chiqarib, molekulyar qavatning donacha hujayra aksonlari bilan birikuvchi (tormozlovchi sinapslar) donador va donador qavatning turli soxalarida yotuvchi hujayralar. Dendritlari shuningdek donador qavatning o`ziga xam boradi. Donador qavatda aksonlar kuchli tarmoqlanish natijasida to`r hosil qiladi va donacha hujayralarni moxsimon tolalar bilan hosil qilgan kontakt sohasidan yuqoriroqda shu hujayralarning dendritlari bilan sinaps hosil qiladi. Ular tormozlovchi impulslarni uzatadi, shuning uchun moxsimon tolalardan keluvchi qo`zg`atuvchi impulslarni blokadasi sodir bo`lishi mumkin. 2) Miyacha po`stlog`ining turli soxalari orasidagi bog`lanishni ta’minlovchi uzun aksonli yulduzsimon hujayralar. Ularning dendritlari donador qavatda

shoxlanib uzuksimon yoki tugmasimon shaklda Purkine hujayralarida yakunlanadi. Neyritlari oq modda tomon yo`naladi. 3) Duksimon gorizontal hujayralar - ganglionar qavat yonida va oq modda chegarasida ko`proq joylashadi. Donador va ganglionar qavatda sinapslar hosil qiladi, neyritlari esa oq moddaga o`tishdan oldin donador qavatga kollaterallar beradi. YAna bir hujayra ajratiladi, dumaloq, yirik donacha hujayra - aksonlari shoxlanmasdan oq moddaga ketadi. Miyacha “koptokchalari” (yoki Xeldning parenximatoz orolchalari) - glial to`qimadan iborat. Bu erda donacha hujayra dendrit oxirlari shoxlanadi va katta Golji hujayrasi aksonlari kalta aksonlar va kuchli shoxlanuvchi shoxsimon tolalar bilan sinapslar hosil qiladi. Orolchaga kirishdan oldin tolalar mielin qobig`ini yo`qotadi. Shoxsimon tolalardan tashqari miyachaga ikkinchi afferent tolalar xam kiradi. Ular shoxlanmaydi va kollaterallar bermaydi, balki Purkine hujayralar atrofida savatcha xosil bo`lishida ishtirok etib, keyin molekulyar qavatga o`tib Purkine hujayrasi dendritlarida tugallanadi (1 ta tola, 1 ta Purkine hujayrasi bilan kontakt hosil qiladi). Tolasi mielin bilan qoplangan va faqat terminal o`sig`igina mielin qobig`ini yo`qotadi. Barcha sanab o`tilgan kontakt bog`lanishlar noksimon Purkine hujayralariga qo`zg`atuvchi yoki tormozlovchi ta’sirni boshqaruvchi neyronlararo bog`lanishni yuzaga keltiradi. Purkine hujayralari qo`zg`atuvchi ta’sirni donador qavatdagi donacha hujayralardan va spino-cerebellaris xamda vestibule-cerebellaris yo`llari tarkibida o`tuvchi afferent tolalarni ikki sistemasidan (shoxsimon va ilashuvchi tolalar) qabul qiladi. Miyachaning boshqa neyronlari noksimon hujayralarga tormozlovchi impulslarni beradi. Mieloarxitektonikasi - xar bir pushta markazidan donador qavatga radial yo`naluvchi va ular orasida nozik mielinli tolalardan iborat to`r saqlovchi (plexus intragranularis) va Purkine hujayralari qavatida esa uzunasiga yo`nalgan tolalar zonasini (plexus periganglionaris) hosil qiluvchi markaziy mielinli nur o`tadi. Purkine hujayralari ostida plexus profundus chigali bo`lib, undan chiquvchi tolalar molekulyar qavatga boradi. Purkine hujayralari ustida xosil bo`lgan-Purkine

hujayrasi aksonlarining kollaterallaridan va ilashuvchi tolalardan iborat. Molekulyar qavatning pastki uchdan bir qismida kam miqdorda mielensiz tolalar - dona-hujayra aksonlari o`tadi. Donador qavatdagi radial tolalar bu Purkine hujayralari aksonlari va ularning kollaterallaridir. Miyacha po`stlog`ining glial elementlari: oligidendrotsitlar, astrotsitlar, mikrogliya hujayralari barcha qavatlarda joylashadi. Oligidendrotsitlar nerv tolalari qobig`ini hosil qilsa, astrotsitlar tomir oldi chegara membranasini hosil qiladi. Periferik nerv sistemasi. Nervlardan va nerv tugunlaridan (gangliylardan) iborat. Nerv tugunlari: sezuvchi va vegetativ bo`ladi. Sezuvchi nerv tugunlari bosh miya nervlari (5,7,8,9,10 juft) va orqa miya orqa shoxlaridan kiruvchi nervlar mansubdir. Umurtqalararo nerv tugunlari. Spinal gangliylar. Umurtkalararo joylashadi, zich biriktiruvchi to`qimali qobiq (kapsula) bilan o`ralgan, tarkibiga tolalar va hujayra elementlari kiradi. Markaziy nerv sistemasi neyronlaridan farqli ravishda bu erda xueayralar biriktiruvchi to`qima elementlari va qisman kollagen tolalar bilan o`raladi, ular osti va neyron atrofida esa shvan hujayralariga o`xshash satellit hujayralari joylashadi. Bu tugun neyronlari bipolyar yoki psevdounipolyar neyronlardir. Ular orasida 3 ta asosiy tip farqlanadi: 1) T simon o`simtali hujayralar, markaziy o`simtasi orqa miyaga va periferik o`simtasi (sezuvchi o`simta) innervatsiya qilinadigan organga boradi. Bu xueayralar dumaloq yoki noksimon shaklda. 2) Dumaloq hujayralar, ularning neyritlari mielin qobiq bilan uralgan va ko`p miqdorda shoxchalarga bo`linib I tip hujayralariga yo`naladi va ular atrofida chigal xosil qiladi. 3) Bitta o`simtasi orqa miyaga boruvchi, ikkinchisi esa mielin bilan uralgan tugun ichida shoxlanuvchi hujayralar. Bu Dogel hujayralari simpatik nerv sistemasiga aloqador. Tolalar ichida neyronlarda tugallanuvchi yoki tugundan o`tib

ketuvchi simpatik tolalar xam uchraydi. Neyronlar ko`pincha tugunning periferik qismida, nerv tolalari esa tugun markazida joylashadi. Vegetativ nerv tugunlari – umurtqa bo`ylab va umurtqa oldida, organlar: yurak, bronxlar, ovqat xazm qilish organlari, siydik pufagi va boshqalar devorida joylashadi. Nerv xueayralari mayda yoki yirik tuplamlar xosil qiladi. Tugunlarga MNS da joylashgan xueayra o`simtalarini tutuvchi preganglionar tolalar keladi. Ular tugun hujayralarida ko`p sonli sinapslar xosil qiladi. Funksiyasi va joylashishiga ko`ra vegetativ nerv tugunlari: simpatik va parasimpatik nerv tugunlariga bo`linadi. Simpatik nerv tugunlari – bu umurtqa bo`ylab (paravertebral) va umurtqa oldida (prevertebral) joylashgan nerv tugunlaridir. Ularga orqa miyaning ko`krak va bel segmentlaridagi vegetativ yadro hujayralarining preganglionar tolalari keladi. Parasimpatik nerv tugunlari – (intramural) uzunchoq va o`rta miya xamda orqa miyaning dumhaza segmentlari vegetativ yadro hujayralaridan preganglionar tolalarni qabo`l qiladi. Vegetativ nerv tugunlarining tuzilishi strukturasi o`xshash. Ular biriktiruvchi to`qimadan iborat kapsula bilan qoplangan, diffuz yoki gurux bo`lib joylashgan multipolyar hujayralar va ularning odatda mielinsiz tolalarini tutadi. Neyronlar glial-satellit hujayralari bilan o`ralgan. Vegetativ gangliy neyronlari. Bu neyritlari silliq muskul hujayralari, yurakning kundalang targ`il muskuli va bezlar bilan bog`langan hujayralardir. Ularni orqa miya neyronlari bilan tenglashtirish mumkin. Dogel bu neyronlarning 3 asosiy tipini ajratadi: 1) Ko`pincha umurtqa bo`ylab joylashgan ekstramural va intramural simpatik va parasimpatikgangliylarda uchrovchi, dumaloq yoki oval tanali, dendritli xar tomonga kuchli shoxlanuvchi multipolyar hujayralar. Bu hujayralarning oxiri ba’zan markaziy tolalar bilan sinaps xosil qiluvchi retseptorli keng plastinkaga o`tadi. Kushni hujayra dendritlari birga kushilib ichiga ingichka tolalar kirib, sinapslar xosil qiluvchi yig`ilmani xosil qilishi mumkin. Dendritlar gangliy oxirlarini tark etmaydi. I tip hujayra neyritlari ichki organlar muskullari

bilan sinapslar xosil qiladi, ya’ni I tip xueayralarini vegetativ nerv sistemasi motoneyronlari deb xisoblash mumkin. 2) Tengo`simtali hujayralar, sut emizuvchilar ovqat xazm qilish va sistemasi va ut pufagi nerv tugunlarida uchraydi. Oval tanali, uncha ko`p bo`lmagan dundritlarga esa gangliy ichida qoladi. Bu hujayra neyritlari I tip hujayralari tanasida tugaydi deb xisoblanadi. 3) Uzun va shoxlangan dendritlari gangliy ichidan chiqmaydi va yaqin turgan neyron tanasini ushab oladi. Dendrit savatchalari qo`shni neyronlar tanasini ushlab turadi, lekin sinaps xosil qilmaydi, balki atrofini o`rab turgan hujayralardan sinapslar qabo`l qiladi. Aksonlari qushni gangliylarda tugallanadi. Bu hujayralarni I tip hujayralari bilan tenglash mumkin. Ikkinchi tip hujayralari ichakda joylashib, ekstratural simpatik tugunning motor hujayralariga qisman quyosh chigali neyronlariga impuls utkazishi mumkin. Klinik axamiyati Maxalliy anestetiklar natriy kanallari bilan bog`lanib, natriy transportini susaytiradigan va nerv impulsi qo`zgalishiga javob beruvchi gidrofob molekulalar tutadi. Bir necha (tarqoq) sklerozda mielin qobiq og`ir nevrologik oqibatlar natijasida noma’lum mexanizm ta’sirida parchalanadi. Bu kasallikda mikrogliya fagatsitar va lizosamal yo`l orqali mielin parchalanishidan hosil bo`lgan mahsulotlarni parchalaydi. Bundan tashqari, odam immune tanqisligi virusi oqibatida markaziy nerv sistemasi infeksiyasi OITS demensiya kompleksiga bog`liq bo`ladi. Ko`plab eksperimental ma’lumotlarda OIV-1 mikrogliya hujayralarini zararlashi ko`rsatilgan. Interleykin-1 va o`sma nekrozi omili kabi ayrim sitokinlar mikrogliyada OIV replikatsiyasini faollaydi va oshiradi. Nerv sistemasi o`smalari Deyarli barcha nerv hujayralaridan o`sma hosil bo`lishi mumkin. Glial hujayralardan gliomalar, etilmagan nerv hujayralaridan medulloblastomalar, shvann hujayralaridan shvannomalar hosil bo`ladi. Kattalarda neyronlar bo`linmaydi, shu sababdan ularda o`sma hosil bo`lmaydi.

Adabiyotlar: 1. Афанасьев Ю.И., Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.). М. 1999, 2018. 2. Афанасьев Ю.И. ва Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.) М. 1989. 3. Гистология (рус.). Под ред. Э.Г.Улумбекова и Ю.А.Челышева. М. 1997. 4. Елисеев В. Г., Афанасьев Ю. И., Котовский Е. Ф., Яцковский А. Н. Атлас микроскопического и ультрамикроскопического строения клеток, тканей и органов. — 5-е изд. — М.: Медицина, 2004. 5. Жункейра Л. К ., Карнейро Ж. Гистология: атлас: учебное пособие / пер. с англ.; под ред. В. Л. Быкова. — М.: ГЭОТАР-Медиа, 2009. 6. Зуфаров К.А. Гистология. Дарслик (ўзб.). Тошкент. 1991, 2005. 7. Зуфаров К.А.ва бошқалар. Ультраструктурные основы системной организации органов и тканей. Ташкент. 1983.

O'xshashlar

Nerv tizimi va oliy nerv faoliyati. Analizatorlar

Nerv tizimi umumiy fiziоlоgiyasining yosh хususiyatlari

Nerv tizimi haqidagi ilm (neurologia) Umumiy ma’lumotlar

Bolalar asab tizimi va oliy nerv faoliyatining yosh xususiyatlari

Nerv sistemasi