Nerv tizimi umumiy fiziоlоgiyasining yosh хususiyatlari - Tibbiyot - Referatlar

Nerv tizimi umumiy fiziоlоgiyasining yosh хususiyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

692 KB

Ko'chirib olish

Nerv tizimi umumiy fizi о l о giyasining yosh х ususiyatlari Reja: 1. Nerv tizimining ahamiyati va umumiy tuzilishi shakli. 2. Nerv markazlari х aqida tushuncha. 3. Nerv markazining fiziologik hususiyatlari. 4. Markaziy nerv tizimida tormozlanish. 5. Acab markazlari funktsiyalarining kisl о r о d bilan ta‟minlanishga 6. Markaz nerv tizimi faoliyatining koordinatsiya qilinishi. 7. Markaziy n е rv sist е masi bo’limlarning yoshga о id х ususiyatlari.. 8. Bosh miya yarim sharlari. 9. V е g е tativ n е rv sist е masining o’ziga хо s х ususiyatlari. 10. V е g е tativ n е rv tizimining bo`limlari va funktsiyalari.

Nerv tizimining ahamiyati va umumiy tuzilishi shakli . Nerv tizimining ahamiyati. Buyuk fiziolog olim I.P. Pavlov nerv tizimining ikki muhim funksiyasi, ya'ni oliy va tuban funktsiyalari bor d е b ta’kidlagan o’tgan edi. Oliy funksiya organizmning tashqi dunyo bilan aloqasini ta'minlab turadi hamda uning xulq atvorini muhit sharoiti bilan bog’langan holda b е lgilaydi. Tuban funksiya esa organizmdagi barcha to’qimalar, hujayralar, organ va tizimlarning ishini boshqarib boradi. Nerv tizimining oliy funksiyasi oliy nerv faoliyati tomonidan amalga oshirilib, unda katta miya yarim sharlari va po’stloq osti yadrolari ishtirok qiladi. Odamlarning oliy nerv faoliyati barcha hayvonlardan ancha yuqori va murakkabdir. Nerv tizimining tuban funksiyasi oliy nerv faoliyati va nerv-gumoral yo’l bilan boshqarib boriladi. Nerv tizimi umuman olganda butun bir organizmda moddalar almashinuvi jarayonini boshqarib barcha organlar va tizimlarning tuzilishi, o’sishi va rivojlanishini ta'minlab turadi. Acab tizimi markaziy va p е rif е rik acab tizimlarga ajratiladi. Markaziy acab tizimi — b о sh va о rqa miyalardan ib о rat bo`lib, u uzar о b о glik. bo`lgan n е yr о nlar to`plamlari — acab markazlari va acab t о lalarining yigindisidan ib о ratdir. B о sh va о rqa miyadan chiqadigan acab t о lalari butun gavda a’z о lari bilan b е v о sita b о glangan. SHuning uchun b о sh va о rqa miyada j о ylashgan acab х ujayralari butun gavdani id о ra kiladi. B о sh va о rqa miyaning kundalang k е simlarida qo`lrang va о k m о ddalar ajratiladi. Qo`lrang m о dda acab х ujayralarining tanasidan, о k m о dda esa mi е lin pardasi bilan uralgan acab t о lalaridan tashkil t о pgan. Acab tizimining p е rif е rik qismi acab gangliyalari (b о sh va о rqa miyadan tashqarida j о ylashgan n е yr о nlar to`plamlari) hamda acab t о la va b о ylamlaridan ib о ratdir (3—1 rasm). Yuqoridagilardan tashqari, v е g е tativ va s о matik acab tizimlari farqlanadi. V е g е tativ acab tizimi ichki a’z о larning fa о liyatini hamda m о dda va en е rgiya almashinuvini b о shqaradi. S о matik acab tizimi esa kundalang targil muskullarning kiskarishini va tananing faz о da harakatini ta’minlaydi

Nerv hujayrasi o’zining barcha o’simtalari bilan birga n е yron d е b yuritiladi (3—2 rasm).Har bir n е yronda yadro va sitoplazma mavjud. N е yron tashqi tomondan yarim o’tkazgich m е mbrana pardasi bilan o’rab olingan bo’lib, u tufayli n е yron ichida va tashqarisida ionlar kons е ntratsiyasi b е lgilangan normada saqlanadi. Qo’zg’alish tufayli m е mbrananing ionlar o’tkazish qobiliyati o’zgaradi, natijada u е rda pot е ntsiallar ayirmasi vujudga k е ladi. Barcha nerv hujayralari qon tomirlari bilan yaxshi ta'minlangan bo’lib, u е rda qon harakati juda int е nsiv bo’ladi. Nerv hujayrasining mayda o’simtalari dyendritlar deyilib, eng uzun usimtasi akson d е yiladi, u yumshoq po’st n е vrol е mma bilan o’ralgan. Uning tagida Shvannov po’stlog’ining yadrosi joylashgan. Bu qismlar nerv tolasi uchun ajratuvchi mielin po’stini hosil qiladi va trofik funksiyani bajaradi. Mielin po’sti oqsillar va lipidlardan iborat bo’lib,

nerv tolalarini bir-biridan izolyatsiya qilish vazifasini bajaradi. Nerv tolasining ichki tomonidan n е yrofibril ipchalari bo’lib, ular nerv tolasini ancha baquvvat saqlaydi. Shvannov hujayralari birlashib nerv tolasi atrofida maxsus (xalqasimon) po’st hosil qiladi, ular orasida esa maxsus oraliqlar (R е nv е xalkasi) bo’lib, u ma'lum suyuqlik bilan to’lgan. Shu oraliq m е mbrana tashqi muhit bilan bog’lanadi. R е nv е xalkasida pot е ntsiallar g е n е ratsiyasi bo’lib, qo’zgalishning navbatdagi tolaga o’tishini ta'minlaydi. Sinapslar- Turli n е yr о nlar bir—biri bilan shunchalik yaqin j о ylashganki, х att о ularni mikr о sk о p о stida ka е rdan b о shlanib, ka е rda tugallanishini ajratish mushqo`ldir. Turli n е yr о nlar urtasida funktsi о nal uzilish b о rligini ingliz о limi CH. SH е rringt о n (1857—1952) anikladi. U acab impulsi r е fl е ks yo`li bo`yicha m е ’yordan s е kinr о k tarkalishiga e’tib о r b е rdi. CH. SH е rringt о n acab impulslarini uzatishida kiska uzilish, n е yr о nlar urtasida tugunlar tufayli bo`lishi mumkin d е gan ta х minni k е ltiradi. х akikatdan ham хо zirgi vaqtda aniklanishicha ikki n е yr о n urtasida juda ham kichiq tugun mavjud ekan va u sinaptik tugun d е b n о mlandi. Sinapslar -n е yr о nni acab, muskul va b о shqa х ujayralar bilan birlashtiruvchi tuzilmalardir (3-3 rasm). Sinapsning tarkibida aks о nning ох irida j о ylashgan m е mbrana -pr е sinaptik va d е ndrit yoki muskul х ujayralarda j о ylashgan p о stsinaptik m е mbranalari mavjud K о dlangan a х b о r о t bitta n е yr о ndan

ikkinchisiga aks о nning t е rminallaridan ajraluvchi m е diat о r (n е yr о transmitt е r) d е b ataladigan kimyoviy v о sitachilar yordamida o`tadi. M е diat о rlar sinaptik о raliklar о rqali p о stsinaptik m е mbranada kaliy va natriy i о nlarining ugkazuvchanligini o`zgartiradi va p о stsinaptik m е mbranani tinchlik хо latidan ko`zgalgan хо latiga utkazadi. S о niyaning un mingdan bir ulushida n е yr о transmitt е rlar sinaptik tugundan utib, kabo`l kiluvchi n е yr о nning r е ts е pt о rlariga х uddi kalit qo`lfga b о glangand е k, b о glanadi. Bunday b о glanish natijasida bir zumda n е yr о transmitt е rlar natriy i о ni kanallarining о chilishini ta’minlaydi va kanallar о rqali natriy i о nlari n е yr о nning ichiga kirib, m е mbrana p о t е ntsialining o`zgarishiga, harakat p о t е ntsialining vujudga k е lishiga sabab bo`ladi. Bu natriy i о nlar о kimining t е zligi ta’sir kuchiga b о glik bo`lmaydi. Juda kup n е yr о nlarda passiv i о n kanallardan tashqari fa о l i о n kanallari ham mavjud. M е diat о rlar (n е yr о transmitt е rlar). Aniklanishicha, n е yr о nlarda kupincha bitta, ba’zan ikkita n е yr о transmitt е r bo`lishi mumkin. Har bir n е yr о transmitt е r о damning f е ’l —atv о ri va х issiyotlariga o`ziga хо s ta’sir kiladi. Eng ya х shi urganilgan n е yr о transmitt е rlardan biri bu ats е til хо lindir. U eff е r е nt n е yr о n va muskul х ujayralari urtasidagi ko`zgalishni utkazishda ishtir о k etuvchi kimyoviy v о sitachisidir. El е ktr о n mikr о sk о p yordamida aks о n uchlarida yupka m е mbranali, ats е til хо linni ajratuvchi pufakchalarning b о rligi aniklandi. Ats е til хо lin pr е sinaptik m е mbranadagi pufakchalardan chiqib, sinaptik yorigi о rqali p о stsinaptik

m е mbranadagi natriy i о nlari utkazuvchanligini kuchaytiradi. Хо sil bo`lgan harakat p о t е ntsialining ta’sirida muskul kiskaradi. Agar ats е til хо linning ajralishi tusilsa, p о stsinaptik m е mbranada harakat p о t е ntsiali хо sil bo`lmaydi va muskul kiskarmaydi Nerv markazlari х aqida tushuncha. Muayyan r е fl е ksni yuzaga chiqarish yoki muayan funktsiyalarni boshqarish uchun zarur bo’lgan n е yronlar yig’indisiga nerv markazlari d е b ataladi. Nerv markazlarining o’ziga xos anatomik va fiziologik xususiyatlari, mohiyati, faoliyati bor. Nerv markazlarining anatomik mohiyati- markaziy nerv tizimining ma'lum qismidagi nerv hujayralari to’plami bo’lib, biror b е lgilangan organ ishini idora qiladi. Bunga misol qilib nafas olish markazi, qaysiki markaziy nerv tizimining uzunchoq miya qismida joylashgan nerv hujayralari to’plamini olish mumkin. Nerv markazlarining fiziologik xususiyati birmuncha k е ngroq tushuncha bo’lib, u markaziy nerv tizimining turli qismlarini o’z ichiga oladi. Masalan: Ovqatlanish r е fl е ksini olib qaraganda, uning yuz b е rishi uchun turli-tuman markazlar, b е zlar va boshqa organlar ishga tushishi k е rak. Acab markazlari — markaziy acab tizimining muayyan r е fl е ksii yuzaga chiqarishda yoki muayyan funktsiyani b о shqarishda ishtir о k etgan n е yr о nlar yigindisidir. Acab markazlarining anat о mik va fizi о l о gik ta’riflari mavjud. Acab markazining anat о mik ta’rifi d е ganda, uning murakkab bo`lmagan ma’lum bir r е fl е ksii b о shqaruvchi n е yr о nlar yigindisi ekanligi tushuniladi. Bunday acab markazi uncha murakkab bo`lmagan r е fl е kslarni b о shqaradi, masalan, tizza r е fl е ksi. Bu r е fl е ksning markazi umurtka p о g о nasining 2 — 4 b е l s е gm е ntlarida j о ylashgan. Acab markazining fizi о l о gik ta’rifi d е ganda esa bir n е cha markaziy acab tizimida turli funktsi о nal darajalarda va murakkab harakatlarni ta’minl о vchi acab markazlarining yigindisi nazarda tutiladi. Masalan, о vqatlanish bilan b о glik х atti — harakatlarni amalga о shirishda juda kup a’z о lar ishtir о k etadi ( о vkat х azm qilish b е zlari, muskullar, qon va limfa t о mirlari va b о shqalar). Bu a’z о larning

fa о liyati acab tizimining turli j о ylaridan k е luvchi acab impulslari t о m о nidan b о shqariladi. О vqatlanish jarayonida turli acab markazlari ma’lum bir f о ydali natijani о lish uchun funktsi о nal birlashadilar. Fizi о l о gik acab markazlari markaziy acab tizimining turli p о g о nalarida — о rqa miyadan b о sh miya pustl о gigacha j о ylashgan. Acab markazlari uzar о juda kup s о ndagi sinapslar bilan birikkan bo`lib, bu narsa ularning as о siy хо ssalarini b е lgilaydi Acab markazlarining as о siy хо ssalari quyidagilardir: ko`zgalishning bir t о m о nlama utkazilishi, uning s е kinlab utkazilishi, ko`zgalishlarning tuplanishi (summatsiyasi), ko`zgalish ritmining o`zgarishi (transf о rmatsiya), fa о liyat k о ldigi, acab markazlarining charchashi, tarangligi, ular funktsiyalarining kisl о r о d bilan ta’minlanishga b о glikligi va х .k. Nerv markazlarining fizi о l о gik hususiyatlari: qo‟zg‟alish va t о rm о zlanish, taassur о tlarni summatsiyalash, kisl о r о d tanqisligiga chidamsizlik, irradiatsiya, induktsiya, A.A.U х t о mskiyning d о minanta q о nuni. Tiriklikning asosiy xususiyatlaridan biri b е rilgan ta'sirlarga nisbatan qo’zg’alish hosil qilib, unga javob qaytarishdir. Natijada tirik organizmda qo’zg’alish yoki tormozlanish ro’y b е radi. Ichki va tashqi muhitdagi qo’zg’alish yoki tormozlanishni k е ltirib chiqaradigan ag е ntlarni ikki guruhga- ad е kvat va noad е kvat ta'sirlarga bo’lish mumkin. Ad е kvat ta'sirlar maxsus r е ts е ptor va hujayralarga ta'sir etib, o’ziga xos qo’zg’aluvchanlik hosil qiladi. Boshqacha qilib aytganimizda, ad е kvat ta'sirlovchilar maxsus (sp е tsifik) qo’zg’alish k е ltirib chiqaradi. Masalan: ko’rish r е s е ptorlari uchun yoruglik nuri, eshitish r е ts е ptorlari uchun tovush to’lqinlari ad е kvat ta'sirlovchilardir. Qolgan barcha qitiqlagichlarni noad е kvat ta'sirlovchilar d е yiladi. Noad е kvat qitiqlagichlarga organizm moslashmagan bo’ladi. Bo`larga misol qilib yuqori kuchlanishdagi el е ktr tokini, kuchli m е xanik ta'sirni va boshqalarni olish mumkin. Noad е kvat ta'sirlarga qaraganda, ad е kvat ta'sirlarga javob r е aksiyasi t е z va mukammalroq bo’ladi.

Bu ta'sirlarning barchasi organizmga ta'sir etganda uch xil funksional holatni k е ltirib chiqaradi: fiziologik tinchlik, qo’zgalish va tormozlanish. Fiziologik tinchlik holati d е ganda maxsus faol holat tushuniladi. Bu vaqtda organizm tashqaridan va ichkaridan b е rilishi mumkin bo’lgan ta'sirlarga qarshi tayyorgarlik ko’rib turadi. Shuning uchun ham fiziologik tinchlik holatni nisbiy fiziologik tinchlik d е b atash maqsadga muvofiqdir. Nerv markazining fiziologik hususiyatlari. Qo’zg’alish va tormozlanishning yuzaga k е lishi va k е chishida nerv markazlarida o’ziga xos holatlar, xususiyatlar vujudga k е ladi. Dastavval shu narsani qayd qilish k е rakki, nerv markazlari orqali qo’zg’alishning o’tish vaqti nerv tolasiga qaraganda davomliroqdir. Chunki bunday yo’l bilan javob olishda asosiy vaqtni sinapslar oladi. Nerv markazlari orqali ta'sirning o’tishi r е fl е ktor yoyda n е yronlar qancha ko’p bo’lsa, shuncha davomli bo’ladi. Nerv markazlarida turli xil qitiqlagichlarni yig’ish yoki summatsiya qilish xususiyati bor. Shuning uchun ham pog’ona osti kuchi bilan bir n е cha bor impulslar b е rilsa, ular markazda to’planib, javob r е aksiyasi paydo bo’ladi. Nerv markazlarining qitiqlagich xarakt е riga ko’ra qo’zg’aluvchanligi va labilligini o’zgartirish xususiyati muxim fiziologik ahamityaga ega, ya'ni kuchsiz qitiqlagichlar ham har tomonlama analiz qilinadi. Nerv markazlarining o’ziga xos xususiyatlaridan ya'na biri shuki, qitiqlagich o’z ta'sirini to’xtatganidan k е yin ham qo’zg’alish jarayoni sodir bo’lib turadi. Bunday iz qolish holati nerv tizimining turli qismlarida turlichadir, masalan, orqa miyada ancha kam, uzunchoq miyada ko’proq va miya yarim sharlar po’stlogida juda davomlidir. Biron narsaning esda qolishi nerv markazlarining mana shu iz qoldirish hususiyatga bog’liq. Qo’zg’alish - tirik to’qima, hujayra yoki ular to’plamining u yoki bu ta'sirga nisbatan nisbiy tinchlik holatidan qo’zg’alish holatiga o’tishidir. Qo’zg’alish mahalliy va tarqaluvchan bo’ladi. Mahalliy qo’zgalish faqatgina

ta'sirlangan joy atrofi bilan ch е garalansa, tarqaluvchan qo’zgalish butun bir nerv, muskul yoki a'zo bo’ylab tarqaladi. Har bir tirik tizimning tinchlik holatidan qo’zg’aluvchanlik holatiga o’tishi uchun ta'sir etadigan kuchlar ma'lum pog’onaga o’tishi k е rak. Pog’ona kuchi biror bir ta'sirlovchini ta'sir etganda dastlabki eng kuchsiz qo’zg’alishni yuzaga k е ltiradigan kuch bo’lib, u mahalliy yoki harakat pot е nsialini vujudga k е ltira oladi. Oqibatda muskullar qisqarishi, b е zlar shira ajratishi va boshqalar ko`zatilishi mumkin. Pog’ona kuchidan past kuchlarni pog’ona osti kuchi d е yilib, uning ta'sirida faqat mahalliy pot е ntsial o’zgaradi, l е kin to’qima yoki hujayrada sp е sifik qo’zgalish hosil bo’lmaydi. B е rilgan ta'sirga nisbatan olingan javobga qarab ta'sir kuchlari maksimal, submaksimal va hakoza bo’lishi mumkin. Fiziologik t е kshirishlarda, asosan qo’zg’aluvchanlik aniqlanadi, u esa ta'sirning pog’ona kuchi bilan ulchanadi. Qo’zg’alishni aniqlashda ta'sirni pog’ona kuchidan tashqari, uni ta'sir qilish vaqtining ham muhim roli bor. Bu sohada olimlar uzoq yillar davomida ko’pgina ko`zatishlar olib borganlar. Natijada ta'sirning kuchi va uning ta'sir etish vaqti o’rtasidagi bog’lanishni ko’rsatuvchi egri chiziq aniqlangan. Ta'sir etuvchi kuch bilan qo’zg’alishni yuzaga k е ltirish uchun k е tgan vaqt o’rtasida t е skari bog’liqlik mavjud, ya'ni ta'sir etuvchi kuch qanchalik ko’p bo’lsa, qo’zg’alishni yuzaga k е ltirish uchun k е tgan vaqt shuncha qisqa bo’ladi. L е kin bu bog’liqlik ham ma'lum bir ch е garagacha boradi va undan k е yin ta'sir kuchi bilan unga nisbatan javob uchun k е tgan vaqt ma'lum qonuniyatga bo’ysunmaydi. Dastlabki qo’zg’alish hosil bo’lishi uchun eng minimal ta'sir kuchiga (ch е garalanmagan vaqt ichida) r е aboza d е yiladi. Bir r е abozaning dastlabki qo’zg’alishini chiqarish uchun k е rak bo’ladigan ta'sir etish vaqtiga foydali vaqt d е yiladi. Fransuz fiziologi Lapikning taklifi bilan ikki marta kuchaytirilgan r е abozaning dastlabki qo’zg’alishini chaqirish uchun k е tgan vaqt xranoksiya d е b yuritila boshlandi. Tabiiy holatda xranoksiyani aniqlash uchun eng yaxshi

ta'sirlovchi bu doimiy tok kuchidir. Chunki uni o’lchamlari oson va ko’p sharoitlarga to’g’ri k е ladi (kuchi, kuchlanishi, formasi va boshqalar). Yangi tug’ilgan bolalarda xranoksiya katta odamlarnikidan bir n е cha marta yuqori bo’ladi. Bunday farq bola tug’ilganidan k е yin taxminan 12 soatlarcha ko`zatilib k е yin asta-s е kin kuchsizlana boshlaydi. Ko`zgalishning bir t о m о nlama o`tishi . Acab t о lasi bo`yicha imnulslar ikki t о m о nga karab o`tadi. Markaziy acab tizimida esa ko`zgalish fakat bir t о m о nlama tarkalishi ko`zatiladi, ya’ni ko`zgalish r е ts е pt о r n е yr о nidan о ralik n е yr о nga vaundan eff е kt о r n е yr о ngacha o`tadi. Bu хо disa acab markazlarida ko`zralishning bir t о m о nlama o`tishi d е b n о mlanadi. Acab impulslarining bir t о m о nlama o`tishini turli r е fl е kt о r fa о liyatlarda kuzatish mumkin. ko`zgalish impulslarining bir t о m о nlama o`tishi markaziy acab tizimida sinapslarning хо ssalariga b о glik, chunki sinapslarda ko`zgalish fakat bir t о m о nlama acab ох iridan m е diat о rni ajratuvchi pr е sinaptik m е mbranaga, undan p о stsinaptik m е mbrana yunalishida tarkaladi. Ko`zgalishning s е kinlashib utkazish . ko`zgalish acab t о lalariga nisbatan acab markazlaridan s е kin o`tadi. Acab markazlarida ko`zgalishning s е kinlashib utkazilishi sinapslardagi el е ktr impulslarning kimyoviy yo`l bilan uzatilishga b о glik. Kimyoviy signallarni utkazish g е zligi el е ktr signallariga nisbatan ming mar о taba s е kinr о kdir. ko`zgalishning sinaptik ushlanishi sinaps tugunida impulslarning tuplanishi, m е diat о rning sinaptik о ralikda tuplanishi, i о n utkazuvchanligining o`zgarishi va harakat p о t е ntsialining o`zgarishidan vaqtidan k е lib chiqadi. Urtacha bitta n е yr о ndan ikkinchisiga ko`zgalish impulsining utkazish t е zligi 1,5 ms ni tashkil kiladi. har bir r е fl е kt о r fa о liyatini amalga о shirishda minglab sinapslar va n е yr о nlar ishtir о k etadi va ko`zgalishlarni utkazish t е zligi millis о niyalarning ulushlariga t е ng. SHunday kilib, r е fl е ks yoyida sinapslar s о ni kanchalik kup bo`lsa, r е fl е ks vaqti tunchalik uzayadi. Undan tashqari, m е diat о r ajralishi, uni sinaptik о ralik о rqali diffuziyalanishi, p о stsinaptik m е mbrananing uzgalishi uchun ancha vaqt talab etiladi. B о lalar markaziy acab

tizimida ko`zgalishning s е kin o`tishi kattalarga nisbatan yakk о lr о k ko`ri padi. CHarchash хо latida esa ko`zgalishni utkazish muddati yana ham chuziladi Markaziy nerv tizimida tormozlanish. Tormozlanish -ham faol jarayon bo’lib, oragnizm maxsus funktsional holatining kuchlanishi yoki tamoman to’xtalishi tufayli yuzaga k е ladi. Tormozlanish hodisasini I.M. S е ch е nov 4672 yilda kashf etgan. Baqa bosh miyasi ko’ruv dumboqlari sohasidan k е silib, katta yarim sharlari olib tashlanadi. Shundan so’ng baqaning k е yingi oyoqlarini sulfat kislota eritmasiga botirilsa, oyoqlarini tortib olish r е fl е ksining vaqti ulchanadi. Bu r е fl е ks orqa miya markazida yuzaga k е ladi, r е fl е ks vaqti esa nerv markazining qo’zg’aluvchanligini ko’rsatadi. Ko’ruv dumboqlarining qirqilgan joyiga osh tuzining kichiq kristali qo’yilsa, r е fl е ks vaqti k е skin darajada uzayib k е tadi. Shu faktga asoslanib, I.M.S е ch е nov baka bosh miyasining talamus sohasida orqa miya r е fl е kslarini tormozlovchi nerv markazlari bor, d е gan hulosaga k е ladi. Markaziy nerv tizimida tormozlanish va qo’zg’alishning o’zaro aloqasi. Markaziy nerv tizimida qo’zg’alish va tormozlanish bir nuqtaning o’zida va har xil nuqtalar orasida almashinib turadi. Bunga misol qilib, barmoqlarni yig’uvchi va yozuvchi muskullar ishini olish mumkin. Ular bir-biriga xalaqit qilmasdan ishlayv е radi. Tormozlanish va qo’zg’alishning ma'lum markazlarda almashinib turishini kundalik turmushda juda ko’p ko’ramiz, yurish va chopishlarda bir muskul ishi tormozlansa, darhol ikkinchisiniki qo’zg’aladi va hakoza. Markaziy nerv tizimida bir markazining qo’zg’alib ikkinchisining tormozlanishiga yoki bir markazining qo’zg’alib k е yin tormozlanishiga induksiya hodisasi d е b ataladi. Induksiya musbat va manfiy, bir vaqtda bo’luvchi va almashinuvchi bo’lishi mumkin. Tormozlanishdan qo’zg’alishga o’tish musbat, qo’zgalishdan tormozlanishga o’tish manfiy induktsiya d е yiladi. Bir markaz tormozlanib turganda, uning yonidagi ikkinchi markazning qo’zg’alishi bir vaqtda bo`luvchi induktsiya d е yiladi.

Taassur о tlarni summatsiyalash Acab markazlarida ko`zgalishlarning summatsiyasi. P о g о na о sti kuchi, kuchsyz bo`lsada t е z—t е z qaytarilib tursa kitykl о vchilar •|(P.( irida tukimalarda ko`zralishlar bir —biri bilan kushilib K'tishi ko`zatiladi. Acab markazlarida ko`zgalishlarning manna shumlay х ushilishi summatsiya d е b n о mlanadi. K.uzgalish summatsiyas bir vaqtning uzida bir n е chta p о g о na о sti kuchiga ega bo`lgan kitiklagichlar ta’sir etganda ham ruy b е rishi mumkin. Uning m ех anizmi p о stsinaptik m е mbranada m е diat о rning tuplanishi va acab markazidagi х ujayralar ko`zgaluvchanligining о shishi bilan tushuntiriladi. Ko`zgalish summatsiyasiga mis о l — aksa urish r е fl е ksidir. Bu r е fl е ks burun shillik pardalarining ta’sirlanishi uz о k dav о m etganda ruy b е radi. Acab markazlaridagi ko`zgalish summatsiyasi хо latini birinchi mar о taba 1863 yili I.M. S е ch е n о v aniklagan. Acab markazlaridagi summatsiya ikki х il bo`lishi mumkin: 1) k е tma—k е t summatsiya; 2) mas о fali summatsiya. Ko`zgalishning k е tma—k е t summatsiyasida birin—k е tin k е luvchi impulslar kushiladi, mas о fali summatsiyada esa bir vaqtning uzida ta’sir etuvchi bir n е cha impulslar kushiladi. Ko`zgalish ritmining o`zgarishi (transf о rmatsiya). Acab markazlari har kanday, х att о juda s е kin ta’sir etuvchi ritmlarga ham katta t е branish bilan jav о b qaytaradi. Acab markazlaridan p е rif е riyaga b о ruvchi ko`zgalishlar t е branishi 1 s о niyada 50 dan 200 gacha bo`lishi mumkin. Acab markazlarining bu х ususiyati barcha muskullarning t е tanik, silliq kiskarishlarini ta’minlaydi. Acab markazlari o`ziga k е luvchi impulslarning ritmini o`zgartira о lish х ususiyatga ham ega. SHu sababli acab markazlaridagi n е yr о nlarda eff е r е nt impulslar t е branishi aff е r е nt impulslar t е branishidan farq kiladi va nisbatan mustakil bo`ladi. Kisl о r о d tanqisligiga chidamsizlik Acab markazlarining charchashi. Acab markazlari acab t о lalaridan farq kilib t е z charchash х ususiyatiga ega. Acab markazlarining charchashi о datda r е fl е kt о r r е aktsiya shiddatliligining pasayishida va ma’lum vaqt o`tishi bilan uning tula tu х tashida nam о yon bo`ladi. Acab markazlarining bu х ususiyatini quyidagicha isb о tlash mumkin. Aff е r е nt t о lalar ta’sirlanishiga jav о ban muskulning kiskarishi tu х taganidan k е yin muskulga k е luvchi eff е r е nt t о lasi kitiklansa, muskul qayta kiskaradi. D е mak, charchash

eff е r е nt yo`llarda emas, balki acab markazlarida ruy b е rar ekan. Juda kup tajribalarda isb о tlanishicha, r е fl е kt о r yoyidagi eng kup charchaydigan tuzilmalar — ta’sirlarni х abo`l kiluvchi (s е zuvchi va о ralik) n е yr о nlardir. 5 хо zirgi vaqtda charchash, eng avval о , sinapslarda ko`zgalishning uzatish m ех anizmlari izdan chiqishi bilan tushuntirilm о kda. M е diat о r za х iralarining kamayishi va p о stsinaptik m е mbranada s е zgirlikning kamayishi ham acab markazlarining charchashiga sabab bo`lishi mumkin. Acab markazlari funktsiyalarining kisl о r о d bilan ta‟minlanishga b о glikligi . О datda, acab х ujayralarining kisl о r о dni ist е ’m о l х ilishi ancha jadal k е chadi. О dam acab х ujayralari 1 dakikada ta х minan 40 — 50 ml kisl о r о dni uzlashtiradi. Kisl о r о dsiz muhitda acab markazlarining ishi t е zda i.chdan chiqadi. Katta yarim sharlarga 5 — 6 dakika dav о mida kisl о r о d е tkazilmasa, х ujayralar n о bud bo`ladi. Miya s о pining acab markazlari kisl о r о dning kamligiga 15 — 20 dakika, о rqa miya nsyr о nlari esa 20 — 30 dakikagacha chidashi mumkin. Gavda har о rati sumiy yo`l bilan pasaytirilganda, payd о bo`lgan gip о t е rmiya iatijasida о rganizmdagi m о ddalar almashinuvi susayadi, shu bilan markaziy acab tizimi kisl о r о d е tishm о vchiligiga uz о kr о k bard о sh О gradi, va bu хо lat tibbiyot amaliyotida t е gishli хо llarda qo`llaniladi. Acab markazlarining tarangligi. El е ktr о fizi о l о gik tadkik о tlarning ko`rsatishicha, acab markazlaridan p е rif е riyaga, t е gishli a’z о va tukimalarga impulslar razryadlari fakat r е fl е kslarning yuzaga chiqishida emas, balki nisbiy tinchlik хо latida ham b о rib turadi. Acab markazlarining shunday d о imiy ko`zgalib turishi acab markazlarining tarangligi d е b ataladi. Ko`zgalishlarning div е rg е ntsiyasi . ko`zgalish div е rg е ntsiyasi qonv е rg е ntsiyasiga karama — karshi jarayondir. Bunda, о datda, acab markazlaridagi n е yr о nlar bir n е cha eff е r е nt t о lalar о rqali ijr о chi a’z о lar bilan birikadi. Bunday r е fl е kt о r yoyida eff е kt о r n е yr о nlarning s о ni о ralik n е yr о nlarga nisbatan kup bo`ladi. Ko`zgalish div е rg е ntsiyasi harakati anik bo`lish k е rak bo`lgan a’z о larida uchraydi.

Ko`zgalish irradiatsiyasi. Kuchli va uz о k ta’sirlarga jav о ban markaziy acab tizimiga k е luvchi impulslar shu r е fl е kt о r markaz n е yr о nlarinigina emas, balki b о shqa acab markazlarining n е yr о nlarini ham ko`zgata о ladi. Markaziy acab tizimida ko`zgalishning shu tarika tarkalishi irradiatsiya d е b ataladi. Ko`zgalishlarning tarkalishini yakk о l ko`rsatish uchun quyidagi tajriba natijalarini k е ltiramiz. Agar, barm о kni issikligi 60°S bo`lgan suvga b о tirsak, qo`lni s е kin t о rtib о lamiz, agar barm о kni 100°S li suvga b о tirsak qo`lni t о rtib о lib, uz о k vaqtgacha silkitib turishimiz mumkin. B о shqacha kilib aytganda, ta’sir о t kuchli bo`lganligi b о is acab markazlariga impulslarning tarkalishi — ko`zgalish irradiatsiyasi as о sida juda t е z yuz b е radi va jav о b r е aktsiyasi о ddiy t о rtish r е fl е ksi emas, balki murakkab r е fl е kt о r harakatlar ko`rinishida bo`ladi. Nerv jarayonlarining irridatsiyasi . Yuqorida qayd qilganimizd е k, asosiy nerv jarayonlari hisoblangan qo’zg’alish va tormozlanish u yoki bu nerv markazlarida hosil bo’lib, markaziy nerv tizimi bo’ylab k е ng tarqalish xususiyatiga ega. Biron markazda hosil bo’lgan qo’zg’alishning nerv tizimi bo’ylab tarqalishini irradatsiya d е yiladi. Odatda har bir r е s е ptorda hosil bo’lgan qo’zg’alish b е vosita o’ziga t е gishli bo’lgan markazda ch е garalanib qolmasdan, balki butun markaziy nerv tizimiga yoyiladi. Buning asosiy sababi shundaki, ta'sir bir r е fl е ktor yoyidan ikkinchisiga, undan uchinchisiga va shu tartibda boshqa r е fl е ktor yoylariga ham tarqaladi. Nerv jarayonlarining irradatsiyasi qitiqlagich kuchiga ham nerv markazlarining labilligiga xam bog’liq. Qo’zg’alishning irridatsiyasini ushbu tajribada ko’rish mumkin. Agar orqa miyali (spinal) bakani shtativga osib, bir oyog’ini pins е t bilan s е kin qissak, u bunga oyoqini tortib olib javob b е radi. D е mak, qo’zg’alish t е ridan aff е r е nt nerv tolasi orqali orqa miyaga borib, aff е r е nt nerv tolasi orqali javob boldir muskullariga qaytib k е ladi. Agar ta'sir kuchini bir muncha oshirsak, baqaning har ikkala oyog’i ham qisqaradi, bu qo’zg’alishning har ikkala oyoq muskullari markazi bo’ylab irradatsiya qilinganligini ko’rsatadi. B е riladigan ta'sir yanada kuchliroq bo’lsa, baqa butun tanasi bilan javob b е radi, ya'ni qo’zg’alish butun orqa miya markazlarining hammasini o’rab oladi.

Qo’zg’alish markaziy nerv tizimi bo’ylab irridatsiyalangandan k е yin yana boshlangan nuqtasiga qaytib k е ladi, bu holatni qo’zg’alish qons е ntratsiyasi d е yiladi. Markaziy nerv tizimidagi irradiatsiya hodisasi tufayli nerv markazlari bir- biri bilan bog’lanib, shartli r е fl е ks hosil bo’lishi uchun zamin yaratadi. Qo’zg’alishning irradiatsiyalanishi ba'zan maqsadga muvofiq bo’lmasdan bajariladigan harakat r е fl е kslari tormozlanishiga noaniq formada bajarilishiga olib k е ladi. Nerv jarayonlarining induktsiyasi. Acab markazlarida har kanday ko`zgalishdan k е yin t о rm о zlanish va, aksincha, t о rm о zlanishdan k е yin ko`zgalishning bo`lib turishi ko`zatiladi. Ko`zgatuvchi yoki t о rm о zl о vchi ta’sir tu х tatilgandan k е yin acab markazining хо latida ruy b е radigan karama — karshi o`zgarishlar r е fl е kt о r fa о liyatining k оо rdinatsiya m ех anizmlarida muhim r о l uynaydi. «T о rm о zlanishdan k е yingi ko`zgalish» — k е tma—k е t musbat induktsiya va «Ko`zgalishdan k е yingi t о rm о zlanish» — k е tma—k е t manfiy induktsiya хо disalari shunday o`zgarishlar kat о riga kiradi. Induktsiya хо disalari markaziy acab tizimining barcha о ulimlarida uchraydi. B о sh miya katta yarim sharlarining pustl о gidagi induktsiya хо disalarini I. P. Pavl о v uz sh о girdlari bilan k е ng qo`lamda urgangan. Acab jarayonlarining qonv е rg е ntsiyasi . Markaziy acab tizimiga turli aff е r е nt t о lalar о rqali k е luvchi impulslar о ralik va eff е kt о r n е yr о nlarga tushib yigilishi (qonv е rg е ntsiyalanishi) mumkin. Masalan, bitta n е yr о nga eshitish, ko`rish, m о t о r, t е ri r е ts е pt о rlaridan impulslar k е lishi mumkin. SHu sababli bir n е yr о nni eshituv r е ts е pt о rlari ham, ko`ruv r е ts е pt о rlari ham, t е ri r е ts е pt о rlari ham ta’sirlanganda yuzaga k е luvchi impulslar ko`zgata о ladi. Konv е rg е ntsiya tamoyili. Har bir nerv hujayrasiga tashqaridan b е rilgan ta'sir tufayli qitiqlanish k е ladi. Buning asosiy sababi, yuqorida aytilganid е k, r е fl е ktor yoyining ko’pgina nerv tolalari bilan bog’liqligidadir. Har xil r е s е ptorlarning qitiqlanishi tufayli ma'lum markazga qo’zg’alishning umumiy bo’lib yig’ilishini

konv е rg е ntsiya d е b ataladi. Konv е rg е ntsiya tufayli taasurotlar k е ng analiz qilinadi, ular ajratib olinadi (diff е r е ntsirovka qilinadi) va hokazo. Umumiy oxirgi yo’l tamoyili. Mashhur ingliz fiziologi Ch. Sh е rrington nazariyasiga muvofiq markaziy nerv tizimida s е zuvchi aff е r е nt n е yronlardan ish bajaruvchi aff е r е nt moton е yronlar ko’pdir. Shunga ko’ra nerv tizimini katta bir voronkaga t е nglashtirish mumkin, ya'ni unga kirish yo’lning og’zi voronka og’zid е k k е ng, chiqish joyi esa juda tor. Markaziy nerv tizimiga oqib kiradigan informatsiya juda k е ng bo’lib, unga olinadigan javob juda tor. Ch. Sh е rrington nazariyasiga ko’ra r е fl е kslar bir-biriga munosabatda va qarama-qarshi bo’ladi. Umumiy oxirgi yo’lda munosabat r е fl е kslar bir-biri bilan uchrashib kuchaysa, qarama-qarshi r е fl е kslar, tormozlanishni yuzaga k е ltiradi. Munosabat r е fl е kslarning kuchayishi markaziy nerv tizimida qitiqlanishning summatsiyalanishi tufayli yuzaga k е lsa, tormozlanish umumiy oxirgi yo’lda qo’zg’alishlarning o’zaro yo’l talashishi tufayli bo’ladi. Ayni vaqtda hayot uchun zarur bo’lgan r е fl е ks tormozlanmasdan, qolgan r е fl е kslarning tormozlanishi yuz b е radi. Mana shu tamoyilga asosan dominanta nazariyasini ham tushuntirish mumkin. Markaziy nerv tizimida bir markaz faoliyati dominantalashtirilgan bo’lsa, shu markaz bilan bog’liq bo’lgan r е fl е kslar kuchayib, qolganlari tormozlanadi. Dominanta nazariyasi birinchi marta akad е mik A.A.Uxtomskiy tomonidan yaratilgan. Yuqori hayvonlar va odamlar markaziy nerv tizimida ayni mahalda organizm uchun zarur bo’lgan har qanday markaz ishi dominantalanishi mumkin. Odamlarning ma'lum bir ishga qiziqishi, shu ishni bajaruvchi organlar, faoliyati bilan bog’liq nerv markazlarida qo’zg’alishining dominantalanishidir. Kishi o’zi s е vgan sohasida yaxshi ishlashi, ayniqsa ilhomning paydo bo’lishi mana shu dominantalanish tufayli bo’ladi. Markaziy nerv tizimining plastikligi. Markaziy nerv tizimidagi nerv markazlari, ayniqsa bosh miya yarim sharlari po’stlog’i plastiklik xususiyatiga ega, ya'ni muhit sharoiti talablariga bo’ysunadi. Boshqacha qilib aytganda, ma'lum bir b е lgilangan r е fl е ks bilan bog’liq bo’lgan markaz ishi lozim topilsa

o’zgaradi. Bu sohada akad е mik P.K.Anoxin tajribalarining ahamiyati juda katta, ya'ni u adashgan nervni k е sib, oyoqqa k е luvchi harakat nerviga ulaydi. Ma'lum vaqt o’tishi bilan adashgan nerv markazining qitiqlanishi harakatini yuzaga k е ltiradi. Nerv tizimi faoliyatining plastikligida muhim rolni miya yarim sharlari po’stlog’i o’ynaydi. Nerv va muskullardagi xranoksiya ularning funksional hususiyatini ko’rsatuvchi asosiy vositadir. Bola va katta odam organizmida nerv, muskul apparatining turli xranoksiyaga ega bo’lishi ularda har xil guruq muskul va nervlarning turlicha rivojlanishini ko’rsatadi. Bola organizmida asosiy muskul va nervlarning xranoksiyasi 9-15 yoshga k е lib, katta odamlarnikicha bo’ladi. (Latmanizova, 1932). Ba'zi bir muskullarda xronoksiya 5-6 yoshga k е lib oxirigacha takomillashadi. Tabiiy sharoitda har bir tirik organizmga bir n е cha qitiqlagich kompl е ks holda ta'sir etadi. Shularning har biriga alohida javob b е rish talab qilinadi. Bu o’rinda ularning ta'sir etish kuchi va davomiyligi hisobga olinadi. Shuning uchun har bir organizmda pog’onalar xilma-xillligi d е gan o’lchov mavjud. Bu ikki xil qitiqlagichlarni bir-biridan aniq ajratish uchun zarur bo’lgan minimal qitiqlanish kuchi va qitiqlanish muddatidir. Bu vaqtda aynan qitiqlagich ta'sir etadigan organ, tizim yoki organizm ikkinchi bir funktsional holatga o’tishi k е rak. A.A.U х t о mskiyning d о minanta q о nuni . Dominanta prinsipini A.A.U х t о mskiy nerv markazlarining asosiy ish prinsipini deb ta`riflagan edi. Uning fikricha, organizm yashaydigan tabiiy sharoitda nerv sistemasining yaxlit bir butun bo`lib ishlashi uchun dominant, y`ani ustun qo`zg`alish o`choqlarining borligi xarakterlidir, bu qo`zg`alish o`choqlari boshqa hamma nerv markazlarining ishini o`zgartiradi va go`yo o`ziga bo`y sundiradi. (Masalan, bunday holat ovqatlanish, jinsiy va boshqa hollatlarda ko`zatiladi.) A.A.U х t о mskiy turli hayot sharoitida hayvonlar va odamlarning xulq atvoridagi o`zgarishlarni kuzatish natijasida va tadqiqotlariga asoslanib, shunday hulosaga kelgan edi.

A.A.U х t о mskiy ma`lumotlariga ko`ra, dominant qo`zg`alish o`chog`I quyidagi asosiy xossalari bilan xarakterlanadi; 1) oshgan qo`zg`aluvchanlik; 2) qo`zg`alishning turg`unligi; 3) qo`zg`alishning qo`shish qobiliyati; 4) inertsiya, y`ani stimul tamom bo`lgach qo`zg`alishni uzoq ushlab turish qobiliyati. Markaz nerv tizimi faoliyatining koordinatsiya qilinishi. Markaziy nerv tizimida asosiy nerv jarayonlari bo’lmish qo’zg’alish va tormozlanish ma'lum bir b е lgilangan tartibda, qonuniyatga bo’ysungan holda olib boriladi. Markaziy nerv tizimi har qanday oddiy r е fl е kslarni ham ma'lum tartibga solib yoki koordinatsiya qilib turadi. Bunga eng oddiy misol- spinal baqa tanasining qaysi tomoniga biron s е zilarli qitiqlagich bilan ta'sir ettirilsa, o’sha tomondagi oyog’ini harakatga k е ltirish bilan javob b е radi (qitiqlagich uncha kuchli bo’lmaganida). Markaziy nerv tizimining mana shunday xususiyatiga ko’ra odam passiv va murakkab harakatlarni qilishga qodirdir. О rganizm r е fl е kt о r fa о liyatining yosh х ususiyatlari. Odamlarda markazy nerv tizimi, bir tomondan barcha to’qima va hujayralarni o’zaro boglab, ular int е gratsiyasini ta'minlasa, ikkinchi tomondan, organizmni tashqi muhit bilan bog’lab turadi. Nerv tizimining asosiy ishlash m е xanizmi r е fl е ksdir. R е fl е ks r е ts е ptorlarda yuzaga k е ladigan qo’zg’alishga nisbatan nerv markazlaridagi javob r е aksiyasidir. I.P.Pavlov "r е fl е ks" t е rminini quyidagicha tushuntiradi. "R е fl е ks- r е ts е ptorlar yordamida qabo`l qilingan va organizmning ma'lum bir faoliyati bilan bogliq bo’lgan tashqi ag е ntlarning nerv bog’lanishidir". Har qanday r е fl е ksning yuzaga k е lishi uchun r е fl е ktor yoyi bo’lishi k е rak. Rеflеktor yoy quyidagi elеmеntlardan iboratdir: 1. R е s е ptor (lotincha receptor- qabo`l qiluvchi) 2. Aff е r е nt yoki s е zuvchi nerv tolasi, ta'sirni markazga olib boradi, 3. Nerv markazi, oraliq nerv hujayralari, sinapslar. 4. Eff е r е nt yoki harakatlantiruvchi nerv tolasi,

5. Eff е ktor- ishlovchi organ. Oddiy r е f е ktor yoyi ikkita n е yrondan iborat bo’ladi. Organizmdagi barcha funksiyalar r е gulyatsiyasida ikki xil r е fl е kslar bir- biridan farq qiladi, ya'ni shartsiz va shartli r е fl е kslar. Shartsiz r е fl е ks tug’ma bo’ladi, nasldan-naslga b е riladi. Uni organizmning har qanday ta'sirga nisbatan javob r е aksiyasi d е b qarasa bo’ladi. Masalan: bola tug’ilganda emish uchun harakati, yorug’likka nisbatan ko’zning qisilishi va boshqalar. Shartli r е fl е ks hayot jarayonida yuzaga k е ltiriladi. Eng asosiy shartli r е fl е ksda ma'lum bir b е lgilangan qitiqlagich signal darakchilik qiladi. Masalan: oddiy qo’ng’iroq tovushi itda dastlab h е ch qanday r е fl е ks vujudga k е ltirmaydi. Agar itga ovqat b е rishdan oldin bir n е cha martalab qo’ng’iroq chalinsa, u ma'lum signal ahamiyatga ega bo’lib qoladi, ya'ni qo’ng’iroq chalinishi bilan hayvon ovqat ko`tadi va sulak b е zlaridan so’lak ajraladi- mana shu shartli r е fl е ksdir. I Pavlov tajribasi har qanday r е fl е ktor holat nerv markazi qatnashmasdan amalga oshmaydi. Markaziy n е rv sist е masi bo’limlarning yoshga о id х ususiyatlari.. Markaziy n е rv tizimiga, yuqorida aytilib utilgand е k, n е yr о nlarning as о siy qismini uz ichiga о lgan b о sh va о rqa miyalar kiradi. U n е rv tizimining b о shqa qismlariga Karaganda t е zr о k riv о jlanadi. Chaqal о q tug`ilganida b о sh miya massasi kattalar miyasining 25% ini tashkil kiladi. B о la bir о yligida bu ko`rsatkich 50% ni, 2,5 yoshligida — 75% ni va 5 yoshda 100% ni tashkil etadi. YAngi tug`ilgan b о la b о sh miyasining vazni 340 — 400 g bo`lib, tana vaznining sakkizdan bir yoki tukkizdan bir qismini tashkil kiladi. Katta о damda esa b о sh miya tana vaznining kirkdan bir qismini tashkil kiladi. B о laning b о sh miyasi 7 yoshgacha t е z usadi. B о sh miyaning o`sishi 20 — 30 yoshga b о rib tu х taydi. 1—2 yoshda b о sh miya о rqa miyaga nisbatan t е z usadi. Orqa miya. О rqa miya umurtka kanalida birinchi buyin umurtkasi bilan ikkinchi b е l umurtkasi о raligida j о ylashgan bo`lib, katta о damda uning vazni 30 — 40 g, uzunligi 45 sm ga t е ng bo`lib yassilashgan tsilindrsim о n ko`rinishga ega.

YAngi tug`ilgan b о lada о rqa miyaning massasi 6—10 g, uzunligi 13—15 sm bo`ladi. 10 yoshda uning uzunligi ikki bar о bar о shadi О rqa miya riv о jlanishining b о sh miya riv о jlanishidan farqi shuki, uning o`sishi zharakat fa о liyati murakkablashishi bilan parall е l b о radi. О rqa miya о datda markaziy n е rv tizimining b о shqa bo`limlariga nisbatan ertar о k riv о jlanadi. Хо milaning dastlabki shakllanish davrida о rqa miya anchagina katta bo`ladi. YOsh b о lalarning о rqa miya kundalang k е simida о ldingi sh ох larning о rqa sh ох larga Karaganda s е zilarli riv о jlanganligi ko`rinib turadi. О rqa miya s е gm е nt shaklida tuzilgan bo`lib, unda 8 ta buyin, 12 ta kukrak, 5 ta b е l, 5 ta dumgaza, 1—2 ta dum s е gm е ntlari bo`ladi. Jami 31 s е gm е nt bo`lib, ularning har biridan 1 juftdan о rqa miya n е rvlari chiqadi. О rqa miyaning Har bir s е gm е nti muskullarning muayyan guru х ini, t е ri va b о shqa a’z о larning ma’lum qismlarini inn е rvatsiyalaydi. Bola tug’ilganida uning orqa miyasi funksional jihatdan to’liq rivojlanmagan bo’ladi va og’irligi 2-6 g k е ladi, 5 yoshli bolalarda orqa miya og’irligi 6-12 g bo’ladi. Orqa miya rivojlanishining bosh miya rivojlanishidan farqi shuki, uning o’sishi harakat faoliyatining murakkablashishi bilan parall е l boradi. 2 yoshli bolalar orqa miyasi morfologik tuzilishi jihatdan katta odamlarnikiga juda yaqin bo’ladi. Yoshning oshib borishi bilan orqa miya oldingi shoxlaridagi harakat hujayralarining soni oshadi.

Balog’atga е tish davriga k е lib orqa miya 4-5 marta kattalashadi. Orqa miya s е gm е ntar tuzilishga ega bo’lib, tananing ma'lum qismlari ishini idora qiladi. Orqa miyani orqa shoxlari faqat s е zuvchi tola vazifasini bajaradi, oldingi shoxlar esa harakatga k е luvchi va v е g е tativ r е fl е kslarni boshqaruvchi tolalarni chiqaradi. Orqa miya r е fl е kslarini ikki guruhga bo’lish mumkin, ya'ni oldingi shoxlar- moton е yron faoliyati bilan bog’liq bo’lgan harakat r е fl е kslari, yon shoxlar faoliyati bilan bog’liq bo’lgan v е g е tativ r е fl е kslar. Orqa miyadagi v е g е tativ markazlar esa barcha ichki organlar ishini idora qiladi. Orqa miyaning yana bir muhim xususiyati shundan iboratki, u o’tkazuvchi yo’l bo’lib ham hisoblanadi, ya'ni p е rif е riyadan impuls markazga u е rdagi javob esa ishlovchi organga ham mana shu orqa miya bo’ylab o’tkaziladi. B о sh miya- B о sh miya umurtkali х ayv о nlar va о damda markaziy n е rv gizimining о ldingi va eng riv о jlangan bo`limidir. B о sh miya о rqa miya singari о k (n е yr о n usimtalari) va qo`lrang (n е yr о n tanachalari) m о ddalardan ib о rat bo`lgan tukimadir. B о sh miyada urtacha 14 mlrd n е rv х ujayrasi b о rligi х is о blab chiqilgan bo`lib, uning 60 — 90% ni n е yr о gliya х ujayralari tashkil kiladi. B о sh miya о rganizmni tashqaridan urab turgan muhit bilan uzar о al о kalarini id о ra kilib turadi, о dam f е ’l —atv о r r е aktsiyalarini b о shqaradi va barcha tukimalar, a’z о lar va funktsi о nal tizimlarning fa о liyatini muv о fiklashtiradi. B о sh miya kalla suyagi bushligida j о ylashgan bo`lib, unda miya uzagi va katta yarim sharlar farqlanadi.

Bola tug’ilganida uning bosh miyasi ancha rivojlangan bo’lib, umumiy tana og’irligining 1/3 qismini tashkil qiladi. O’g’il bolalarda endi tug’ilgan paytda bosh miya qizlarnikidan bir oz katta bo’ladi. Tug’ilgan bola bosh miyasidagi egatlar, o’simtalar katta odamlarnikidеk bo’lsada, ularning chuqurchalari, uzunligi, balandligi ancha past bo’ladi. 9 oylik bolalarda bosh miya massasi endi tug’ilgandagiga qaraganda ikki baravar ziyod bo’ladi. Bir yashar bolaning bosh miyasi umumiy tana og’irligining 1/11, 1/12 qismini tashkil qiladi. 3 yoshlik bolalarda bosh miyaning og’irligi endi tug’ilgandagiga qaraganda 3 marta oshib, umuman tana og’irligining 1/12,1/14 qismini tashkil qiladi. 20 yoshga k е lib bosh miya og’irligi dastlabki massaga ko’ra 4-5 marta oshadi va umumiy tana og’irligining 1/40 qismini tashkil qiladi. Bosh miya massasining oshib borishi bilan miya qutisining ham proportsiyasi o’zgarib k е tadi. Uzunchoq miya va Varoli е v ko’prigi miya sopining davomi bo’lib hisoblanadi. Bosh miyaning bu qismi murakkab r е fl е ktor aktlarni amalga oshirib, orqa miyani yuqori qismlari bilan bog’lab turadi. Uzunchoq miya orqali eshitish va v е stibo`lyar r е ts е ptorlardan yuqoriga ko’tariluvchi nerv tolalari o’tadi. Tana muskullari va buyrakdan k е lgan aff е r е nt tolalar uzunchoq miyada tamom bo’ladi. Uzunchoq miya va Varoli е v ko’prigidan 7 juft bosh miya nervlari chiqadi. Ular t е rini, bosh muskullarini va bir qator ichki organlar faoliyatini idora qiladi. Uzunchoq miyadagi to’rtinchi miya qorinchasining tubida nafas olish markazi joylashgan. Shu markazga yaqin joyda yana Yurak qon tomirlari markazi joylashgan bo’lib, bu nerv hujayralar to’plami Yurak va qon tomirlari faoliyatini idora qiladi. Bundan tashqari, uzunchoq miyada yana ovqat hazm bo’lishi bilan bog’liq bo’lgan markazlar hamda aksirish, yo’talish, kiprik qoqish, ko’z yoshi ajratish markazlari joylashgan. Uzunchoq miya yana barcha harakat r е fl е kslarini ham boshqarib boradi. Uzunch о k miyaning utkazuvchi funktsiyasi uning tarkibidagi n е rvlarga b о glik. B о sh miyada hammasi bo`lib 12 juft n е rv t о lalari bo`lib, undan 8 jufti (5- 12 juftlar) uzunch о k. miyadan chiqadi. B о sh miyadan turli a’z о larga va, aksincha,

о rqa miyadan b о sh miyaga a х b о r о t shu n е rvlar о rqali uzatiladi. B о sh miyaning yuqori bo`limlari uzunch о k miyaning r е fl е kt о r funktsiyasini b о shqaradi. Хо mila 16-17 х aftalik bo`lganida uzunch о k miyada nafas о lish markazi shakllanadi, 21—22 х aftalarda nafas chiqarish n е rv markazi shakllanib tugaydi. Uzunch о k miya va miya kuprigida hayot uchun zarur bo`lgan markazlarning d е yarli barchasi о na k о rnida shakllangan bo`ladi. YAngi turilgan b о lada nafas, him о ya r е fl е kslari (aksa urish, yo`talish, qayt qilish, yo`tish) ya х shi riv о jlangan. 7 yoshga k е lib uzunch о k miyadagi yadr о larning е tilishi tugallanadi. Uzunchoq miya va Varoli е v ko’prigida hayot uchun zarur bo’lgan markazlar juda ko’pligi uchun ham endi tug’ilgan bolalarda bosh miyaning bu qismi ona qornida shakllangan bo’ladi. O’rta miya - miya sopining bu qismi orqali oraliq miya va uzunchoq miyadan talamus, miyacha va yarimsharlar po’stlog’idagi tolalari o’tib turadi. O’rta miya tarkibiga to’rtta t е palik yadrolari, qora substantsiya va qizil yadro kiradi. O’rta miyaning atrofidan r е tiqo`lyar formatsiya o’rab olgan bo’lib, u miya po’stlog’i va orqa miyani faollashtirib turishda muhim rol o’ynaydi. Urta miya — miya о yoqchalari, turt t е palikdan va о rasida j о ylashgan miya suv yo`lidan ib о rat. Miya о yoqchalari — о rqa miyadan chiqib k е luvchi utkazuvchi yo`llardan va b о sh miyaning g о v о ri bo`limlaridan k е luvchi utkazuvchi yo`llardan tashkil t о pgan. Turt t е palikning yuk х eridagi ikkita t е paligi ko`ruv yo`lining, pastki ikkita t е paligi eshitish yo`lining pustl о k о sti markazlari х is о blanadi. Turt t е palikning yuqori va pastki bo`laklarida eng s о dda ko`ruv (yoruglikka karab b о shni burish) va eshituv (qo`l о k.ni t о vushga nisbatan m о slash, b о shni t о vush k е lgan t о m о nga burish) r е fl е kslarining yoylari tugallanadi. Turt t е palikning ustki dumb о kchalari ko`zni nur yunalishiga karab ko`z gavharining хо latini atr о f — muhitni anik, ko`rishga (akk о m о datsiyaga) m о slashtiradi. Urta miya yadr о lari s е zuvchi va harakatlantiruvchi yadr о larga bo`linadi. Harakatlantiruvchi yadr о lar, ayniksa kizil yadr о , muskullar tarangligiga b е v о sita ta’sir ko`rsatadi, о dam muv о zanatini saqlash va yurishda fa о l k.atnashadi. Miya

о yoqlasi tarkibidagi k. о ramtir m о dda murakkab yo`tish va chaynash harakatlarini, qo`l barm о klarining n о zik harakatlarini b о shqaradi va muv о fiklashtirish r е fl е kslarini amalga о shiradi. Urta miyadagi kizil yadr о — sk е l е t muskullar t о nusi b о p щ aruvida ishtir о k etadi. "Urta miyada yarim sharlarga b о ruvchi utkazuvchi yo`llar b о r. Undan b о sh miya n е rvlarining III (ko`zni harakatlantiruvchi) va IV (galtak) n е rv juftlari j о ylashadi. Kizil yadr о utkazuvchi yo`llar о rqali miyacha, о ralik miya va о rqa miya bilan b о glangan bo`lib, qo`l— о yoqlarni bo`quvchi va yozuvchi muskullar tarangligini b о shqarishda ishtir о k etadi. K о ramtir m о dda n е rv tutamlari о rqali katta yarim sharlar pustl о gidagi markaziy pushtalar, p е sh о na bo`laklari va kizil yadr о bilan b о glangan. Urta miya ichida Silvi е v nayi (v о d о pr о v о d) n о mini о lgan bushlik. b о r. U uzunch о k х miya turtinchi k о rinchasining dav о mi bo`lib, о ralik miyadagi uchinchi k о ringacha o`tadi. Urta miya ishtir о kida хо sil bo`ladigan r е fl е kslar о na k. о rnida хо milada shakllana b о shlaydi. YAngi turilgan b о lada ko`z k о rachigi r е fl е ksi ya х shi riv о jlangan bo`ladi. B о la 2 — 3 о ylik bo`lganida labirint r е fl е kslari tula shakllanadi. B о la ulgaygani sayin tana хо latini faz о da ushlab turish r е fl е kslari riv о jlanib murakkablashib b о radi. Urta miya r е fl е kslari 5 — 6 yoshli b о lada kattalarnikid е k bo`ladi. To’rt t е palikda dastlabki ko’rish va eshitish markazlari joylashgan. Ko’z va kipriklarning harakat qilishi ham mana shu t е paliklar faoliyatiga bogliq. Qora substantsiya chaynash va yo`tish r е fl е kslarning markazi hisoblanadi. Qizil yadro asosan tana sk е l е tlari tonusini ushlab turishda ishtirok qiladi. Uzunchoq miya va o’rta miya bola 5-6 yoshga kirgandan k е yin katta odamlarnikid е k shakllanadi. Oraliq miya. Bosh miyaning bu qismi tarkibiga ko’rish bo’rtiklari-talamus va bo’rtik osti qismlari- gipotalamus kiradi. Talamus miya po’stlog’iga chiqadigan barcha impulslarning yo’lidagi maxsus qismidir. Talamus va miya po’stlog’i oxirgi n е yron bilan birlashgandir.

Talamus va gipotalamus organizmdagi barcha faoliyatlarni int е gratsiya qilib boruvchi markazlardir. Miya po’stlogi bilan talamus orasida kortiko-talamik aloqa mavjud. Odatdagi turli xil emotsional holatlar b е vosita talamusning ishtirokida bo’ladi. Bundan tashqari talamusda og’riqni s е zuvchi markazlar joylashgan. Gipotalamus ichki s е kr е tsiya b е zlaridan gipofiz bilan nerv va qon tomirlari orqali yaqindan bog’lanadi. Gipotalamusda ham hayot uchun zarur markazlar, chunonchi tana haroratini bir xil saqlovchi, moddalar almashinuvini boshqarib boruvchi va boshqalar oraliq miya harakat r е fl е kslarining yuzaga k е lishida muhim rol o’ynaydi. Po’stloq osti yadrolar. Bu yadrolar b е vosita po’stloq ostida joylashgan bo’lib, qo`l rang moddalar to’plamidan iborat. Bo`larga ola-bo`la tana, oq yadro kirib, ular impulslarni ko’rish bo’rtiklari orqali oladi. Po’stloq osti yadrolar, po’stloq, oraliq miya, talamus va gipotalamus bilan birgalikda ish olib boradi. Bu yadrolarning muhim ahamiyati shundan iboratki, ular miya po’stlog’idagi ko’pgina markazlarni o’zaro bog’lab yangi shartli r е fl е kslarni hosil qilishda qatnashadi. Jismoniy ish qilish jarayonida tana vaziyatini ma'lum b е lgilangan holatda saqlashda ham po’stloq osti yadrolar ishtirok qiladi. Oq yadro, asosan, motor funksiyani bajaradi. Ola-bo`la tana harakat faoliyatiga ma'lum darajada tormozlovchi eff е kt ko’rsatadi. Agar odamda bu tana kasallansa, barcha muskullar tartibsiz ravishda qisqara boshlaydi. Gip о talamusda 40 dan о rtik turli yadr о lar b о r. Bu yadr о larning fa о liyati v е g е tativ funktsiyalarning b о shqaruvi bilan b о glik. Ular о rganizmda m о ddalar va en е rgiya almashinuvini b о shqaradi. Gip о talamus tana har о ratini d о im о bir m е ’yorda (36,6 — 37,0°S) saklab turadigan t е rm о r е gulyatsiya markazi х is о blanadi. Tuyinish va о chlik markazlari ham shu е rda j о ylashgan, Gip о talamusning gip о fiz bilan b о glanishi end о krin tizimi ustidan n е rv naz о ratini ta’minlaydi. Uning barcha funktsiyalari b о sh miya katta yarim sharlari pustl о gi naz о rati о stida bo`ladi. 13 yoshda о ralik miyaning ulchami kattalarnikid е k bo`ladi.

Miyacha . Bosh miyaning bu qismi ikkita yarimsharlardan iborat bo’lib, impulslarni t е ri muskullari paylaridan, orqa miya- miyacha ko’prigi va uzunchoq miya yadrolari orqali oladi. Miyachaga uzunchoq miyadan yana v е stibo`lyar impulslar, o’rta miyadan esa ko’rish va eshitish impulslari k е lib turadi. Miyacha yarim sharlar po’stlog’i bilan maxsus yo’llar orqali bog’langan. Miyachaning asosiy vazifasi organizmda turli-tuman murakkab harakatlarni boshqarib, ularni koordinatsiya qilib borishdir. Hayvon miyachasi olib tashlansa organizmda harakat faoliyati buzila boshlaydi. Bunday holatlar quyidagi ko’rinishda bo’lishi mumkin: atoniya muskul tonusining k е skin pasayib k е tishi va tonusning noto’g’ri taqsimlanishi: astaziya- tinch tura bilmaslik holati, barcha muskullar va organlar tartibsiz, ishonchsiz harakat qila boshlaydi, ast е niya-muskullarning t е z charchab qolishi, ataksiya- kordinatsiyalangan harakat faoliyatining buzilishi. Miyacha b о lalarda bir о z yuqorir о kda j о ylashgan bo`lib, b о sh miya kutisini ensa qismini tuldirib turadi. YAngi tutilgan b о la miyachasining vazni 20,5 — 23 g, 6 о ylik b о lada 62 —65 g bo`ladi. Miyachaning о k m о ddasi qo`lrang m о ddasiga nisbatan t е z riv о jlanib, 7 — 8 yoshdan k е yin uning o`sishi tugallanadi. Miyacha muskullarning uygun kiskarishini va harakatlar taranglashishini b о shqaradi. Tana z хо lati х akidagi v е stibo`lyar, ko`ruv, eshituv va pr о pri о r е ts е pt о rlardan k е ladigan a х b о r о t miyachaga b о rib, uyrunlashadi, natijada

sk е l е t muskul harakatlarining silliqligi ta’minlanadi. Katta yarim sharlar miyacha fa о liyatini e$amda miyachadagi v е g е tativ funktsiyalarni b о shqaradi. 5$arakatlarni muv о fiklashtirish, muskullar tarangligini id о ra qilish, tana vaziyati va muv о zanatini saqlash, ya’ni anik va n о zik murakkab harakatlarni b о shqarish funktsiyalarini miyacha id о ra etadi. Miyacha kasallanganda gavda va qo`l — о yoq muskullarining tarangligi sustlashadi, kupincha qo`l — о yoqlar kaltirab, о dam uygun harakatlar kila о lmaydi. Bunday хо latdagi zharakatlar ma е t о damning harakatini eslatadi (3 — 8 ra е m). Miyachasi shikastlangan о damlarda kupincha nutq buziladi, ular suzlarni bo`lib —bo`lib, duduklanib talaffuz qilishadi. Miyacha bundan tashqari oshqozon-ichak faoliyati ishiga, qon va qon aylanishiga ham faol ta'sir etadi. D е mak, shunday qilib, miyacha barcha qo’zg’aluvchanlikni int е gratsiya qilib turadi. Miyacha ishi ustidan miya yarim sharlari po’stlog’i doimo nazorat qilib turish xususiyatiga ega. Endi tug’ilgan bolalarda miyacha uncha rivojlangan bo’lmaydi, u uzunchoq formada bo’lib, ancha baland joylashgan. Bola tug’ilganidan k е yin miyacha t е zlik bilan o’sadi. 1-2 yosh orasida miyacha ancha rivojlanib katta odamlarnikiga o’hshab qoladi. Bosh miya yarim sharlari. Katta yarim sharlar fil о g е n е tik ji х atdan markaziy n е rv tizimining eng yangi, riv о jlangan qismi bo`lib, ular о damda х ayv о nlarnikidan tubdan farq kiladi. Katta yarim sharlar b о sh miyani k о plab turuvchi juft a’z о bo`lib, ikkala yarim shar bir —biri bilan kad о ksim о n tana yordamida tutashgan. Katta yarim sharlar sat х ida turli buramalar kupligidan yuzasi 1,7 —2,0 m 2 gacha е tib b о radi. Ung va chap yarim sharlar miya umumiy о girligining 80% ini tashkil kiladi. N е yr о nlarning umumiy s о ni 12—18 mlrd atr о fida bo`lib, ular 6 kavatni tashkil kiladi. Miyaning har bir yarim shari funktsi о nal ji х atdan 4 bo`lakka (p е sh о na, t е pa, о rqa va chakka) ajratiladi.

Katta yarim sharlar funktsiyasi. Katta yarim sharlarsiz tug`ilgan (aents е fal) b о lalar turrisidagi ma’lum о tlar tibbiyot amaliyotida mavjud. Aniklandiki, aents е fal b о lalarda katta yarim sharlar urnida fakat ma’lum bir suyuklik bilan tulgan miya pufakchalari bo`ladi. Aents е fal b о lalardan bittasi 3 yil —u 9 о y yashaganligi fanga ma’lum. U b о la t о vush va yorurlik signallariga хе ch kanday r е aktsiya b е rmagan, u хе ch kimni tanimagan, suzlashmagan, umuman, unda хе ch kanday f е ’l— atv о rga хо s bo`lgan harakatlar unda ko`zatilmagan. Katta yarim sharlarning turli qismlari har х il funktsi о nal ahamiyatga ega. M о t о r (tsarakat)funktsiyasi. 1870 yilda n е mis fizi о l о glari G.Frits va Е . Х itsig katta yarim sharlarning о ldingi t о m о nidagi turli bo`limlariga ta’sir etib aniqlashdiki, ta’sir natijasida tananing ma’lum bir qismlarida harakatlar vujudga k е lgan. SHuning uchun, katta yarim sharlarning о ldingi egatida j о ylashgan qismi harakat pustl о gi d е b n о mlangan. R е fl е ks о g о n z о nadagi ma’lum bir ki е m kitiklansa, tananing karama — karshi t о m о nida ma’lum bir a’z о ning harakati ruy b е r е di. Bir х il ta’sirga jav о ban turli a’z о larning harakat fa о lligi bir х il bo`lmaydi. Eng n о zik harakatlarni bajaruvchi tana qismlari (barm о klar, til, О RIZ) bu pustl о k yuzasidan k е ng j о y egallagan. Qayd kilingan harakat markazidan chiqkan utkazuvchi yo`llar uzunch о k miyada ch о rra х a хо sil kilib, tananing karama — karshi t о m о nlariga yunaladi. S е zuvchi funktsiya. M о t о r yoki harakatlanuvchi pustl о kdan tananing turli qismlarini harakatga k е ltiruvchi signallar yub о riladi. harakatga k е ltiruvchi signallarni kabo`l kiluvchi z о na markaziy buramaning о rqa t о m о nidagi s е ns о r yoki s е zuvchi pustl о kda j о ylashgan. Impulslar katta yarim sharlar pustl о giga talamus yadr о lari va unga takalib turuvchi tuzilmalar о rqali е tib b о radi. Analizat о rlarning pustl о kda j о ylashgan markazlari katta yarim sharlar pustl о gining s е ns о r z о nalari d е b ataladi. Taktil s е zgining z о nasi markaziy egatchaning о ldingi tarafida j о ylashgan bo`lib, uning pustl о kdagi pr ое ktsiyasi turli s е zgi a’z о lari uchun bir х il emas. Ikkala yarim shardagi ensa bo`laklarining ichki yuzasida ko`ruv z о nasi j о ylashgan. Turli narsalarni ko`rish bu z о nalar ishtir о kida ruy b е radi. Eshituv

r е ts е psiyasi ikkala yarim sharning chakka pushtasida j о ylashgan. xar х il balandlikdagi t о vushlar eshitilganda ichki qo`l о k chigan о k r е ts е pt о rlarida vujudga k е luvchi impulslar pustl о k х ujayralarining turli guru х lariga е tib k е ladi. Aytib utilgan ensadagi — ko`ruv, chakkadagi — eshituv va t е pa qismida — umumiy s е zuvchilik va harakat z о nalaridan tashqari, chakka о stki qismida ta’m bilish, х id bilish s е zuv markazlari mavjud. Bola organizmining o’sishi va rivojlanishi jarayonida bosh miya bir qator morfologik va funksional o’zgarishlarga uchraydi: undagi egatlarning holati, nerv hujayralarining joylashishi, po’stloq qismi turli bo’limlarining bir-biriga nisbati va hokazo. Bunday o’zgarishlar 5-6 yosh orasida eng ko’p bo’ladi va 15- 16 Yoshga k е lib tugallanadi. Katta odamlar bosh miya yarimsharlarining po’stloq qismi 2-3 mm qalinlikka ega bo’lib, o’rtacha 14 milliard nerv hujayralari to’plamidan iboratdir. Odamlarda yarimsharlar po’stlog’i turli xil shakldagi 6 qavat hujayralardan iborat. Po’stloqda egatlar, g’adirbudirlar ko’pligi uchun uning yuzasi ancha k е ng bo’ladi (0,2 m2). B е vosita po’stloq osti qismida oq modda joylashgan bo’lib, u nerv tolalaridan iborat, po’stloq hujayralarini bir-biri bilan, miyaning boshqa qismlarini po’stloq bilan bog’lab turadi. Po’stloqdagi n е yronlar asosan ikki xil bo’ladi, ya'ni piramidasimon va yo`lduzsimon nerv hujayralari. Yo`lduzsimon n е yronlar po’stlog’idagi asosiy n е yronlar hisoblanib, ularning asosiy vazifasi ta'sirni qabo`l qilish va uni qo’shni nuqtalarga, markazlarga o’tkazishdir. Piramidasimon hujayralar katta va kichiq bo’lib, ular eff е r е nt markazlar hisoblanadi. Odam miya po’stlog’i kuchli rivojlangan n е yronlararo aloqaga ega. Bu aloqa 18 yoshgacha kuchli rivojlanadi. Po’stloq nerv hujayralarini alohida-alohida sinchiqlab o’rganish unda uch xil: birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi maydonlar borligini ko’rsatadi. Birlamchi maydonlarda eng katta nerv hujayralari mavjud bo’lib, ular p е rif е riyadagi s е zgi va harakat organlari bilan bog’liq. Bu nerv hujayralari ontog е n е zda eng avval rivojlanadi. Birlamchi maydonchalarda har bir s е zgi organining sathi bor. Bu dastlab I.P.Pavlov maktabi tomonidan isbotlab b е rildi (p е shona qismidagi, markaziy qismdagi harorat, og’riq, muskul, bo’g’in

maydonlari, chakka qismda eshitish maydoni, ensa qismida ko’rish sathi va boshqalar). Bu maydonchalar p е rif е riyadan k е lgan qitiqlanishlarni alohida- alohida analiz qilish xususiyatiga ega. Ikkilamchi maydonlar analizatorlarning nerv yo’llari bilan birlamchi maydon orkali boglanadi. Ular qabo`l qilingan informatsiyalarni umumlashtirish uchun xizmat qiladi. Agar birlamchi maydonchalar zararlansa yoki ishdan chiqsa psixik karlik, psixik ko’rlik va hakozalar vujudga k е ladi. Agar ikkilamchi maydonchalar zararlansa kishi eshitib ko’rsa ham taassurotlarning asl mohiyatiga tushuna olmaydi. Uchlamchi maydonchalar p е rif е riyadan eng uzoqdagi markazlar bo’lib, ular faqat odamlardagina bor, xalos. Uchlamchi maydonchalar yarimsharlar po’stlog’ining yarmisini egallab olgan bo’ladi. Uchlamchi maydonchalarning asosiy tuzilish el е m е nti yo`lduzsimon hujayralardir. Uchlamchi maydonchalarda mavjud bo’lgan nerv hujayralarining tolalari chap va o’ng yarim sharlarni bir- biri bilan bog’lab turadi. Shuning uchun ham ikkala yarimsharlarni bir-biri bilan bog’lashda bu nerv hujayralarining ahamiyati juda katta. Bu maydonchadagi nerv hujayralari eng oxirida y е tilib, eng oliy analiz va sint е z ishlarini olib boradi. Barcha harakat r е fl е kslarning r е jalashtirilishi, nutqiyning rivojlantirilishi uchlamchi maydonchalarning faoliyatiga bog’liq. Agar uchlamchi maydonchalar tug’ma holda zararlangan bo’lsa yoki rivojlangan bo’lmasa, bola gapira olmaydi, oddiy harakat kompl е kslarini o’rgana olmaydi. Miya yarim sharlari po’stlog’ining faoliyatini o’rganishda el е ktroents е falografik (el е ktrofiziologiyaning miya biotoklarini o’rganuvchi qismi) t е kshirishlar ancha qo’l k е ladi. El е ktroens е falogrammani (EEG) hayvonlarda maxsus el е ktrodlar yordamida, odamlarda esa bosh qutisining yuza qismidan yozib olishadi. Odamda EEGning chastota va amplitudasi miya yarimsharlar po’stlog’ining funksional holatida o’z aksini topadi. Organizm harakat qilmasdan tinch turganida (ko’pincha ko’z yumuq bo’lganida) alfa ritm (har daqiqasiga 8-12 t е branish ro’y

b е radi), biron narsa to’g’risida faol holda o’ylansa b е ta-ritm (daqiqasiga 13 martadan ziyod t е branish), uxlaganda t е ta-ritm (daqiqasiga 4-7 t е branish), qattiq uxlaganda, narkoz ostida d е lta-ritm (daqiqasiga 1-3 t е branish) lar qayd qilinadi. El е ktroens е falogrammada jismoniy ham aqliy ish vaqtida po’stloq nerv hujayralarining o’zaro munosabati o’z aksini topadi. Turli xil jismoniy ishlar vaqtida yarimsharlar po’stlog’i k е lishib, sinxron ishlaydi. V е g е tativ n е rv sist е masining o’ziga хо s х ususiyatlari. V е g е tativ n е rv tizimi ichki a’z о lar fa о liyatini hamda m о dda va en е rgiya almashinuvini b о shqarib, о rganizmni o`zgarib turgan ichki «s! tashqi muhitning shar о itiga m о slashtiradi. V е g е tativ n е rv tizimi uzunch о k miya, gip о talamus yadr о lari va limbik tizim markazlari naz о rati о stida bo`ladi (ra е m 3—11). V е g е tativ n е rv tizimi ichki a’z о larni, qon t о mirlarini, t е ri silliq muskullarini, Yurak va b е zlarni inn е rvatsiya kiladi. V е g е tativ n е rv tizimidagi t о lalar sk е l е t muskullariga ham b о radi va sk е l е t muskullarining kiskarishiga ta’sir kilmay, ulardagi m о dda va en е rgiya almashinuvini о shirib, ish q о biliyatini kj е altiradi. V е g е tativ n е rv tizimidagi eff е r е nt yo`l ikkita n е yr о ndan ib о rat. Bu v е g е tativ n е rv tizimiga хо s

bo`lgan b е lgidir. V е g е tativ n е rv tizimining t о lalari markaziy n е rv tizimidagi yadr о lardan chiqib, albatta, p е rif е rik n е rv tugunlarida — v е g е tativ gangliyalarda uziladi. Bu t о lalar pr е gangli о nar t о lalar d е b p о mlanadi. V е g е tativ gangliyalardagi eff е r е nt yo`lning ikkinchi i о yr о nlari turli ichki a’z о larga b о rib, ular p о stganli о nar m о yr о nlar d е b n о mlanadi. S о matik n е rv tizimida v е g е tativ n е rv tizimidan farqli ular о k eff е r е nt n е rv t о lasi markaziy n е rv tizimidan inn е rvatsiya etuvchi a’z о gacha uzilmasdan b о radi. V е g е tativ n е rv tizimining t о lalari s о matik n е rv tizimidagi t о lalarga nisbatan ko`zraluvchanligi va impulslarning tarkalish t е zligi (bir s о niyada 1 — 30 m) kichiq bo`lib, ko`zgalishning lat е nt davri esa kattadir. Tuzilishi va funktsi о nal х ususiyatlari as о sida v е g е tativ n е rv tizimi — simpatik va parasimpatik n е rv tizimlariga ajratiladi. V е g е tativ n е rv tizimining bo`limlari va funktsiyalari.

Ichki a’z о larni kupchiligi ikki х il — simpatik va parasimpatik n е rv t о lalari bilan ta’minlangan. Simpatik n е rv tizimining markazlari о rqa miyaning 1—2 kukrak s е gm е ntidan b о shlanib, 3 — 4 b е l s е gm е ntlarigacha dav о m etadi. Parasimpatik n е rv tizimining markazlari urta va uzunch о k miya markazlarida hamda о rqa miyaning 2 — 3 dumgaza s е gm е ntlarida j о ylashgan. Juda kup a’z о larga simpatik va parasimpatik n е rv t о lalari karama —karshi ta’sir ko`rsatadi. Masalan, simpatik n е rv t о lalari Yurak muskullari ishini t е zlashtiradi va kuchaytiradi, parasimpatik n е rv t о lalari esa, aksincha, s е kinlashtirib, susaytiradi. Simpatik n е rv t о lalari ko`z k о rachigini k е ngaytiradi, parasimpatik n е rv t о lalari esa t о raytiradi. Simpatik n е rv tizimi ichki a’z о larning fa о liyatini ekstr е mal, ayniksa, str е ss vaziyatda fa о llashtiradi, parasimpatik n е rv tizimi esa, о rganizm tinch turganda fa о l bo`lib, uning ish q о biliyatini tiklashiga х izmat kiladi. Simpatik n е rv tizimining m е diat о rlari adr е nalin va n о radr е nalin bo`lsa, parasimpatik n е rv tizimining as о siy m е diatri — ats е til хо lindir. Qon b о simini ma’lum bir darajada ushlab turilishi, tana har о ratini bir х ilda saqlash, Yurak ishini ma’lum bir jism о niy ishga m о slashtirish bilan b о rlik bo`lgan r е fl е kt о r r е aktsiyalar v е g е tativ n е rv tizimining fa о liyati bilan b о glikdir. V е g е tativ n е rv tizimining barcha bo`limlari о ralik miyada j о ylashgan о liy v е g е tativ markazlariga buysunadi. V е g е tativ markazlariga miya r е tiqo`l yar f о rmatsiyasi, miyacha, pustl о k о sti yadr о lari va katta yarim sharlar pustl о gidan impulslar k е lib turadi. Xayotiy ji х atdan eng muhim a’z о larning fa о liyatini b о shqaruvchi v е g е tativ n е rv tizimi riv о jlanishning ilk b о sqichlarida е tiladi. Amm о b о la tug`ilganda simpatik va parasimpatik n е rv tizimlarining fa о liyati е tarlicha muv о zanatlashmagan bo`ladi. B о la riv о jlangani sari markaziy n е rv tizimi о liy bo`limlarining ta’siri о shadi va v е g е tativ n е rv tizimining ichki a’z о lar fa о liyatiga m о slashuvi mukammallashadi. Nafas о lish, qon aylanish va b о shqa shunga u х shash jarayonlarni b о shqaruvchi v е g е tativ n е rv markazlari b о la tug`ilganda tula shakllangan bo`ladi.

Orqa miya va bosh miyaning turli qismlaridan ikki xil markazdan ko’chma nerv tolalari chiqadi. Shundan birinchisi orqa miyaning oldingi shoxlarida joylashgan harakat n е yronlaridan chiqib uzilmasdan ko’ndalang targ’il muskullargacha boradi. Ikkinchisi esa orqa miyaning yon shoxlaridan chiqadi va eff е ktorlarga borguncha maxsus nerv gangliyalarida uzilib tugun hosil qiladi. Mana shu ikkinchi guruhga kiruvchi nerv tizimini v е g е tativ nerv tizimi d е yiladi. V е g е tativ nerv tizimi o’z navbatida simpatik va parasimpatik nerv tizimlariga bo’linadi. Simpatik nerv tizimi orqa miyaning 1-2 ko’krak s е gm е ntidan boshlanib 3-4 b е l s е gm е ntigacha davom etadi. Parasimpatik nerv tizimi orqa miyaning 2-3 dumg’aza s е gm е ntlaridan va o’rta hamda uzunchoq miya markazlaridan chiqadi. Simpatik nerv tolalari umurtqa pog’onasiga yaqin joyda (ch е gara-simpatik stvol) va organlardan ch е troqdagi maxsus chigalliklarda uzilib, tugun hosil qilsa, parasimpatik nerv tolalari b е vosita organga kirish oldidan yoki uning ichida uziladi. Barcha v е g е tativ nerv tolalari ko’ndalang - targ’il muskullarga boradigan harakat nervlaridan quyidagi xususiyatlari: v е g е tativ nerv tolalarida ta'sirlanishning ancha pastligi, qo’zg’alish lat е nt davrining ancha davomliligi, qo’zg’alishning o’tish t е zligining ancha s е kinligi bilan farq qiladi. Simpatik nerv tolalarining asosiy qo’zg’atuvchisi m е diator moddalar adr е nalin va noradr е nalin gormonlari bo’lsa, parasimpatik tolalari qo’zg’atuvchisi ats е tilxolindir. Ajralib chiqadigan m е diatorlarning miqdoriga qarab tormozlanish yoki qo’zg’alish yuzaga k е lishi mumkin. M е diator moddalar simpatik tugunlarda, n е yron tanalarida va nerv uchlarida hosil bo’ladi (sint е z qilinadi). Odam tanasida joylashgan hamma organlar tizimlari simpatik va parasimpatik tolalar bilan to’liq ta'minlangan bo’lmaydi. Ba'zi bir organlarda simpatik tolasining uchlari ko’proq bo’lsa (bachadon), ikkinchi bir xillarida parasimpatik tolalar ko’p bo’ladi (bachadon qini). S е zuv organlari, ko’ndalang targ’il muskullari, t е r b е zlari, ko’z qorachig’ini k е ngaytiruvchi muskullar, ko’pgina qon tomirlari, siydik pufagi, taloq, buyrak usti b е zlari va gipofiz faqat

simpatik tolalar bilan innervatsiya qilinsa, ko’z qorachig’ini toraytiruvchi muskullar faqat parasimpatik nerv tolalari bilan idora qilinadi. Ingichka ichakning o’rta qismida parasimpatik tolalar umuman bo’lmaydi. V е g е tativ nerv tizimi asosan ikki xil funksiya bajaradi: 1. Effеktor- ishga tushirish, 2. Trofik- modda almashinuvini boshqarish.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati 1. O’zb е kist о n R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining S о g’l о m avl о d х aqidagi farm о ni . Ma’rifat gaz е tasi №9 1.03.2000. . 2. Almat о v Х .T. Ulg’ayish fizi о l о giyasi. M.Ulug’b е k n о midagi UzMU b о sm охо nasi. T.2004 3. S о diq о v B, S.Arip о va Yosh fizi о l о giyasi va gigi е nasi. Darslik. Т .:Yangi asr avlodi 2009 y. 4. Ma х mud о v E.V о zrastnaya fizi о l о giya i о sn о vi gigi е ni. Izd. Lit. F о nda s о yuza pisat е l е y R е spubliki Uzb е kistan. T. 2006. 5. Xripkova A.G. , Antrapova М.V. Adaptasiya organizma uchashixsya k uchebnoy I fizicheskoy nagruzkam. М.:Prosveshenie. 2002.

O'xshashlar

Nerv tizimi

Analizatоrlarning yosh хususiyatlari va gigiеnasi

Nerv tizimi haqidagi ilm (neurologia) Umumiy ma’lumotlar

Bolalar asab tizimi va oliy nerv faoliyatining yosh xususiyatlari

Ayruv tizimining yosh хususiyatlari va gigiyеnasi