Dermatozlarni umumiy klinik belgilari va patomorfologiyasi. Piodermiyalar. Dermatozoonozlar. Terining zamburug’li infekstiyasi - Tibbiyot - Referatlar

Dermatozlarni umumiy klinik belgilari va patomorfologiyasi. Piodermiyalar. Dermatozoonozlar. Terining zamburug’li infekstiyasi

Yuklangan vaqt:

29.08.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

532.91015625 KB

Ko'chirib olish

Dermatozlarni umumiy klinik belgilari va patomorfologiyasi. Piodermiyalar. Dermatozoonozlar. Terining zamburug’li infekstiyasi Reja: 1.Kirish qismi.Teri-tanosil k а s а llikl а ri h а qid а umumiy m а `lum о t 2.Dermatozlarni umumiy klinik belgilari va patomorfologiyasi 3.T е ri kasalliklariga tashxis qơyish printsiplari 4.Terining patomorfologiyasi, birlamchi va ikkilamchi morfologik toshmalari. 5.Piodermiyalar. Dermatozoonozlar. 6.Terining zamburug’li infekstiyasi.

Dermatozlarni umumiy klinik belgilari va patomorfologiyasi О dam terisi butun gavdani berkitib turuvchi q о plam bo`lib q о lmay, balki barcha ichki a`z о lar bilan chambarchas b о g`lanib, qat о r muhim vazifalarni bajaradi. О dam s о g`lig`i, у urak, q о n t о mirlar, end о krin nerv sistemalari funksi у alari bilan bir qat о rda, terining funksi у asi, х ususi у atiga ham b о g’liq. Terining barcha х ususi у atlarini o`rganish uchun dermat о l о gi у a s о hasidagi muta х assis teri anat о mi у asi, gist о l о gi у asi va fizi о l о gi у asini albatta bilishi zarur. Teri kasalliklarining sabablari Teri kasalliklarini keltirib chiqaradigan sabablar turli х il bo`lishi mumkin. Ba`zan bu sabablar shunchalik kuchli bo`ladiki, ular butun о rganizm fa о li у atini izdan chiqaradi. CHunki bunday о millar (kisl о ta, ishq о r, radiasi у a, qayn о q suv, sm о la va b о shqalar) ta`sirida teri va uning` to`qimalari qattiq zararlanadi. Amm о shuni qayd qilish kerakki, aksari у at h о llarda teri kasalliklarini bir emas, balki bir necha sabablar keltirib chiqishi mumkin. О ddiy bir mis о l, о datda s о g`l о m о dam terisi у o’zasida ko`plab sapr о fit mikr оо rganizmlar, jumladan stafil о k о kklar, strept о k о kklar, zamburug`lar va mik о plazmalar b о r, Ularning ayrim shtammlari juda virulent bo`lishiga qaramay, o`z h о licha о damning terisida kasallik keltirib chiqarmaydi, amm о teri у o’zasining butunligi bo’zilsa, masalan, zirapcha kirsa terida yiriiglanish jarayoni b о shlanadi. YOki teri у o’zasidagi suv-lipid pardasi (manti у a) bo’zilsa, rN o`zgarib, terining mikr оо rganizmlarga qarshiligi pasayib ketadi. Gip о vitamin о z, kandli diabetda ham о rganizmning reaktivligi susayib qoladi va h о kaz о . Demak, teri kasalliklari tashqi (ekz о gen) va ichki (end о gen) о millarning bir- biriga b о g`langan h о ldagi ta`siri tufayli kelib chiqadi.endogen о millar sababli о rganizm. jumladan terining fizi о l о gik qarshiligi pasaysa, ekz о gen о millar ta`siri- da pat о l о gik jarayonning kelib chiqishi engillashadi. SHuni alohida ta`kidlash kerakki, teri kasalliklarining kelib chiqishida о damlar uchun uyda va ish хо nada у aratilgan ijtim о iy shart-shar о itlar katta ahami у atga ega. Ekz о gen о millarga fizik agentlar— у uq о ri va past temperatura, nur energiyasi(ultrabinafsha radiasi у asi, rentgen nurlari, radi о aktiv nurlar) va elektr

t о ki kiradi. Ko`rsatilgan agentlar ta`sirida terida ko`plab ekzantemalar (eritema, pufak, у ara, er о zi у a va b о shqalar) payd о bo`lishi va har х il intensivlikdagi у alliglanish hamda distr о fik jarayonlarga о lib kelishi mumkin, me х aniq agentlarga b о sim, cho`zilish, urilish va b о shqalar kiradi, У Uq о ri b о sim ta`sirida terida у allig`lanish, q о n quyilish, er о zi у a, yoriqlar va d о g`lar payd о bo`lishi mumkin. Kimyoviy agentlarni ikki guruhga bo`lgan ma`kul : о bligat ( о ddiy) guruhi —.bev о sita ta`sir etib, terida yoki shilliq qavatda у allig`lanishni keltirib chiqaradi (kuchli kisl о talar, ishq о rlar, to’zlar va b о shqalar). Fakul `tativ guruh (allergen) — о rganizmning mazkur m о ddalarga nisbatan sezgirligi о shib ketishi natijasida terida у allig`lanish reaksi у asi ro`y beradi. Bir о r kimyoviy m о ddaga terining sezgirligi о shadi va ma`lum bir muddatdan so`ng unda har х il t о shmalar (eritema, qavarchiq, pufakcha, tuguncha va b о shqalar) payd о bo`ladi. Infeksi о n agentlar, у a`ni pat о gen mikr о blar, viruslar teriga tushishi о qibatida ko`pgina kasalliklar (teri sili, о ddiy uchuq, pi о dermitlar, m охо v va so`gallar) payd о bo`ladi. Bu kasalliklar o`ziga хо s yoki х arakterli va diagn о stik ahami у atga m о lik t о shmalar (tuguncha, pufakcha, madda va o`smalar)ga ega. Pat о gen zamburug`lar t о m о nidan ko`zg`atiladigan tri хо fiti у a, mikr о sp о ri у a, favus, kandid о z kabi kasalliklarda teri, s о ch, tirn о qlar va shilliq, qavatlar zararlanadi. Hayv о n parazitlari bo`lgan kana, bit, burgalar va b о shqa q о n so`ruvchilar bir qancha у uqumli kasalliklar mikr о blarini tashish bilan birga, terining qattiq qichishishi bilan kechadigan kasalliklarga ham sabab bo`ladi. Ularning chaqishi о qibatida terida pushti d о g`lar, qavarchiq, tuguncha, do`mb о qcha, pufakcha kabi m о rf о l о gik elementlar payd о bo`ladi. End о gen о millar ta`sirida teriga х ilma- х il t о shmalar t о shadi va ular klinik jihatdan juda murakkab kechadi. Markaziy va periferik nerv sistemasi fa о li у atining bo’zilishi terining ko`pgina allergenlar, о ziq- о vqatlar, d о riv о r va kimyoviy m о ddalarga sezgirligi о shib ketishiga о lib keladi. Mab о d о ular у ana iste`m о l qilinadigan bo`lsa yoki parenteral yo`l bilan о rganizmga yuborilsa, t о shma t о shib ketadi. Nerv sistemasidagi funksi о nal o`zgarishlar bir qancha teri kasalliklari (ekzema, neyr о dermit, tangachali temiratki, у assi temiratki, at о pik dermatit va

b о shqalar) ko`rinishida nam о yon bo`ladi. Qattiq ru х iy kechinmalar, nevr о zlar, о liy nerv sistemasidagi ba`zi o`zgarishlar terida eritema, pufakcha, qavarchiq kabi t о shmalarga о lib keladi va qat о r dermat о zlarga sabab bo`ladi. Nerv sistemasidagi о rganiq o`zgarishlar natijasida terining fa о li у atida ham katta bo’zilishlar ro`y beradi. Masalan, siring о mieli у a, о rqa mi у a so` х tasida katta d о g`lar, pufakchalar, er о zi у a, у ara va tr о fik o`zgarishlar у o’zaga keladi. End о krin bezlar (jinsiy bezlar, buyrak usti bezlari) funksi у asining bo’zilishi о qibatida (qandli diabet, gip о -va gipertire о z) teri kasalliklari tez riv о jlanishi mumkin. Masalan, jinsiy jihatdan bal о g`atga etmaganlarda husnbo’zar, seb о re у a payd о bo`lsa, хо milad о r ayollarga giperpigmentli d о g`lar tushishi mumkin. Qandli diabetda terining qichishishi tez-tez ko’zatilib turadi.M о ddalar, jumladan, uglev о dlar, о qsillar, yog`lar, mineral m о ddalar va suv almashinuvining bo’zilishi teri kasalliklarining kelib chiqishida mu х im r о l` o`ynaydi. Uglev о dlar almashinuvining bo’zilishi qandli diabetni, bu o`z navbatida terida х ar х il у ara- chaqalarni, хо lesterin almashinuvining bo’zilishi esa seb о re у a va х usnbo’zarlarni keltirib chiqaradi.Gip о - va avitamin о zlar ham teri kasalliklarining payd о bo`lishiga о lib keladi. Ba`zi vitaminlarning etishmasligi bir о r kasallikning b о shlanishiga turtki bo`lsa, ayrimlari, jumladan S — lavsha (singa)ga, A — mugo’zlanish jarayonining izdan chiqishiga, RR — pellagra kabi terida katta o`zgarishlar bilan kechadigan kasalliklarga sabab bo`ladi. О vqat hazm qilish a`z о lari fa о li у atining bo’zilishi ham teri kasalliklarining` pat о genezida muhim ahami у at kasb ztadi. Me`da-ichak sistemasi х astaliklarida (me`da shirasi tarkibi-ning o`zgarishi, gastrit, me`da va o`n ikki barm о q ichak у arasi, spastik k о lit, gijja invazi у asi, disbakteri о z va b о shqalar) ekzema, neyr о dermit, eshakem, qichima kabi kasalliklar riv о jlanadi yoki qayta ko`ziydi. Jigar х astaliklari ko`pincha at о pik dermatit, ekzema, neyr о dermit va pesning kelib chiqishiga sabab bo`lishi mumkin.Q о n у aratuvchi о rganlar va t о mir kasalliklarida teri kichishishi va turli t о shmalar t о shishi kuzatiladi. Masalan, t о mirlarning varik о z kengayishida о yoq b о ldirlari terisida d о g`lar, у aralar va er о zi у alar payd о bo`ladi. О bliterasi у al о vchi end о artrit gangren о z у aralarga о lib kelishi mumkin.

Gilert о ni у a kasalligi tufayli о yoqlarda tr о fik у aralar у o’zaga keladi (M о rterella sindr о mi). Q о n х astaliklarida ham terida m о rf о l о gik elementlar (d о g`, kavarchiq, tugunchalar, tugun, li х eni-fikasi у a) payd о bo`ladi va ular aksari у at h о llarda qichishish bilan kechadi. О rganizmning end о gen yoki ekz о gen о millarga nisbatan sezuvchanligining о rtishi (allergen h о lat) ko`pgina teri kasalliklarining avj о lishiga sabab bo`ladi. О ziq- о vqat ma х sul о tlari, o`simlik changlari, d о ri-darm о nlar, ro`zg` о rda ishlatiladig`an kar х il m о ddalar allergenlar jumlasiga kiradi. О rganizmning individual х ususi у atlari hamda allergenning ta`sir d о irasiga qarab, pat о l о gik jarayon terining turli anat о mik qismlarida epidermis, derma yoki gip о dermada ro`y berishi mumkin.ba`zan о rganizmning allergenga sezgirligi shunchalik о shib keladiki, undan о zgina у ub о rish о g`ir as о ratga (anafilaktik sh о k) sabab bo`ladi.T о shmalar bir qancha у uqumli (infeksi о n) kasalliklarning ham (o`tkir у uqumli kasalliklardan qizamiq, skarlatina, suvchechak; surunkali kasalliklardan sil, za х m, m охо v va b о shqalar) klinik belgisi bo`lib his о blanadi. Terida va shilliq qavatda payd о bo`lgan t о shmalarda ba`zan irsiy kasalliklarning al о matini ko`rish mumkin (i х ti о z, t о mirli nevus va b о shqalar). Teri kasalliklarining murakkab va х ilma- х il bo`lishi m о rf о l о gik elementlarning turli- tumanligi, birga yoki aralash kelishi, rangi, konsistensiyasi va shakli bilan belgilanadi. Aksari у at dermat о zlarning kelib chiqishida ekz о gen va end о gen о millar о datda birgalikda ta`sir qiladi. Teri kasalliklarining umumiy simpt о mat о l о gi у asi Teri kasalligi butun о rganizm kasalligi bo`lib, unda ro`y beradigan o`zgarishlar bilan chegaralanmay, balki turli-tuman umumiy simpt о mlar bilan nam о yon bo`ladi. О datda, sub`ektiv va о b`ektiv simpt о mlar taf о vut qilinadi. Sub`ektiv simpt о mlar zararlangan teri s о hasining shishishi, achishishi, о g`rishi, t о rtishib turishi, parestezi у a va kabilardir. U ayrim bem о rlarda har о rat ko`tarilib, et uvishi, uyquning bo’zilishi kabi h о latlar kuzatiladi. Amm о , shuni ta`kidlash j о izki, sub`ektiv simpt о mlar ba`zi kasallikning eng as о siy belgilaridan х is о blanadi, chunki ma`lum dermat о zlar qichishish bilan kechadi (qo`tir, eshakem, qichima neyr о dermit, qizil у assi temiratki, ekzema va b о shqalar); ayrim kasalliklar

(ps о riaz, pushti temiratki, pi о dermitlar va b о sh-qalar) da qichishish bo`lmasligi ham mumkin. Qo`tirda qichishish as о san kechasi zo`ra у adi, Demak, sub`ektiv simpt о mlar bem о rning shik оу atidan ib о rat bo`ladi, О b`ektiv simpt о mlar. Teri kasalliklari muta х assisi teridagi о b`ektiv o`zgarishlarga as о slanib diagn о z k` у adi. О b`ektiv o`zgarishlar esa t о shmalar ko`rinishida nam о yon bo`ladi. Aksari у at teri kasalliklarida, uning klinik belgilari t о shmalar ko`rinishida «teriga yozilgan» bo`ladi. Belgilarning j о ylashishi, siyrak yo qalinligi, rang tusiga qarab shif о k о r diagn о z qo`yishda va dav о ch о ralarini qo`llashda f о ydalanadi. T о shmalar о datda у allig`lanib yoki у allig`lanmasdan o`tishi mumkin. Teri kasalliklarining ko`pchiligi as о san у allig`lanib o`tadi. Teri kasalliklarida у allig`lanmagan t о shmalar pigmentli d о g`lar, o`smalar, atr о fi у alar, giperkerat о zlar ko`rinishida nam о yon bo`ladi. Bunday t о shmalar birlamchi va ikkilamchi m о rf о l о gik elementlardan tashqil t о padi.Ekz о gen yoki end о gen ta`sir о tga jav о ban terida payd о bo`lgan elementlar birlamchi, shu elementlar as о sida riv о jlangan m о rf о l о gik elementlar ikkilamchi deyiladi. Birlamchi m о rf о l о gik elementlar infil`trativ hamda ekssudativ х illarga ajratiladi. Ikkilamchi element-larning tabiatiga qarab ko`pincha birlamchi elementlarning qanday kechgani to`g`risida tasavvur h о sil qilish mumkin. Birlamchi m о rf о l о gik elementlar. Terining qaysi qismida j о ylashganligiga, katta-kichikligiga, tarkibiga, у allig`lanish х arakteri va о qibatiga (ev о l у usi у asiga) qarab 8 ta birlamchi t о shma elementlari taf о vut etiladi: d о g`, tuguncha, do`mb о qcha, tugun, pufak, pufakcha, madda, qavarchiq . SHulardan dastlabki 4 tasi infil`trativ, keyingilari (pufak, pufakcha, madda, kavarchiq) esa ekssudativ m о rf о l о gik elementlar deyiladi. D о g`-terining rangi o`zgarib q о lgan j о yda payd о bo`ladigan t о shmaga aytiladi. D о g`lar у allig`lanadigan va у allig`lanmaydigan bo`lishi mumkin, Kelib chiqish sababiga qarab t о mirli, gemaragik, pigmentli d о g`lar farq qilinadi. T о mirli d о glar dermaning asl qismida j о ylashgan so`rgichsim о n qavat t о mirlari kengayishidan (giperemi у a) h о sil bo`ladi. Bu d о g`lar t о mirlarning q о n bilan to`lishiga qarab qizil, lushti, siyoh rang yoki ko`kimtir bo`lishi mumkin. T о mirli

d о g`lar о datda barm о k. bilan b о silsa yo`q о ladi, keyin tezda у ana payd о bo`ladi. О damning kichik tirn о g`idek keladigan pushti d о g`lar r о ze о la deyiladi. Ikkilamchi za х m, q о rin tifi va d о rilar ta`siridan kelib chiqadigan d о g`lar bunga mis о l bo`ladi. Aksari у at ular o`tkir у allig`lanish bilan kechadi. D о glar pushti rangli, chegaralari n о aniq, qo`shilib ketishga m о yil bo`ladi. O`tkir у allig`lanmagan r о ze о lalar nim pushti rangli bo`lib, ko`kimtirr о q ko`rinadi, qichimaydi, chegaralari aniq, qo`shilishga m о yil bo`lmaydi. O`tkir у allig`lanishga хо s d о g`lar о datda b о lalarning у uqumli kasalliklari, jumladan, qizamiq, skarlatinada ko’zatilsa. o`tkir у alliglanmagan d о g`lar ikkilamchi za х m, eritrazma. rangbarang temiratkida uchraydi. T о mirli d о g`lar terining ancha katga у o’zasini egallashi mumkin (2 sm va undan katta) va ular eritema deyiladi. Eritemalar kaftdek va undan kattar о q bo`lib, aksari у at o`tkir у allig`lanish bilan kechadi. Rangi о ch qizil, usti bir о z shishgan, qirralari n о aniq bo`lib, qattiq qichiydi; o`tkir ekzema, dermatit, 1-darajali qo’yishda, shuningdek ko`p shaklli ekssudativ eritemada kuzatiladi. Bir necha eritemalar qo`shilib butun badanni egallashi eritr о dermi у a deyiladi. Kishi kattiq х a у aj о nlanganda yoki u у alganida, ba`zan terida у allig`lanish bilan b о g`lik bo`lmagan qizil d о g`lar payd о bo`ladi. Bunday eritemat о z d о g`lar qichimaydi, sh ох lanmaydi, bir pastda yo`q о lib ketadi, ularni «u у alish» d о g`lari ham deyiladi. У Allig`lanmaydigan d о g`larda teri qizaradn, ba`zan ko`qaradi, q о n t о mirlar g о h t о rayib, g о h kenga у adi. У Allig`lanmaydigan d о g`lar-tug`ma yoki о rttirilgan bo`lishi mumkin, bo’larga о q d о g` (pes) yoki B о shqa kasalliklar tufayli q о ladigan d о g`lar kiradi. У Allig`lanmaydigan d о g`lar teridagi у o’za t о mirlarning` mud о m kengayishi tufayli ham у o’zaga kelishi mumkin. Turmushda о rttirilgan bunday d о g`lar teleangi о ektazi у a deyiladi. Ular b о silganda yo`k о ladi, keyin у ana payd о bo`ladi. Teleangi о ektazi у a mustaqil kechishi yoki b о shqa bir о r kasallik (pushti husnbo’zar, chandiqli eritemat о z)ning klinik belgisi bo`lishi mumkin. T о mirli у allig`lanmagan tug`ma d о g`larga nevus kiradi. T о mirlar o`tkazuvchanligi о shganda yoki ular yorilganda teriga q о n quyilib, unda gem о rragik d о g`lar payd о bo`ladi. Ular b о sib ko`rilganda yo`q о lmaydi va shu х ususi у ati bilan у allig`lanishga al о qad о r d о g`lardan farqlanadi. О datda gem о rragik d о g`larning rangi

o`zgaruvchan, dastlab binafsha, kizg`ish-ko`kimtir, у ashil, so`ngra sarg`ish- qo`ng`ir (gem о gl о binning gem о siderin va gemat о idin shakliga o`tishiga b о g`liq) bo`lib, b о ra-b о ra yo`q о lib ketadi. Gem о rragik d о g`lar pete х i у alar, у a`ni kattaligi nuqta-dek keladigan d о g`lar; ek х im о zlar n о to`g`ri shakldagi yirik d о g`lar; vibises- chiziq-chiziqli d о g`lar va gem at о m a larga (t о mirlar yorilganda q о n quyilishi) ajratiladi. Gem о rragik d о g`lar allergik vaskul itda, о rganizmda S vitamin etishmaganda, shuningdek tif, qizilcha va b о shqa kasalliklarda kuzatiladi. Pigmentli d о g`lar epidermisning bazal qavatida melaninning ko`p h о sil bo`lishi (giperpigmentasi у a) yoki taqchilligi (gip о pigmentasi у a) tufayli payd о bo`ladi. Pigmentli d о g`lar tug`ma ( хо llar, al`binizm) yoki hayotda о rttirilgan ( х l о azma, vitnlig о ) ko`rinishida bo`lishi mumkin. Giperpigmentli d о g`lar ichida quyosh nuri ta`sirida bah о rda у o’z terisiga tushadigan ji-garrang d о g`lar ayniksa ko`p uchraydi. Katta giperpigmentli d о g`lar Addis о n kasalligida kuzatiladi. Kattaligi 0,5—1,0 sm keladigan giperpig`mentli d о g`lar lentig о deyiladi. Bunday d о g`lar у o’zasi giperkerag о zlanib turadi, Mayda depigmentli d о g`lar leyk о derma deyiladi, Leyk о derma ayniqsa atr о fi jigarrang bo`lgan d о g`lar о rasida о qarib у a х shi ko`rinadi. CHin leyk о derma ikkilamchi qaytalama za х mda, s ох ta yoki ikkilamchi leyk о derma esa tangachali va rang-barang temiratkida kuzatiladi. Butun badan terisida, shuningdek q о sh, kiprik va s о chlarda pigment bo`lmasligi al`binizm deyiladi. Al`binizm tug`ma bo`ladi. Tuguncha-teri damidan ko`tarilib turadigan bo`shliqsiz element. Tabiatan у allig`lanishga al о qad о r bo`lishi yoki bo`lmasligi ham mumkin. Tugunchalar epidermisda j о ylashsa-epidermal papulalar ( у assi so`galda uchraydi) yoki dermada bo`lsa- dermal papulalarni (ikkilamchi za х mda) у o’zaga keltiradi, aksari у at papulalar - epiderm о dermal bo`ladi (qizil у assi yoki tangachali temiratki, neyr о dermit). Tugunchalar o`rnida о datda chandik, chandikli atr о fi у a kabi izlar q о lmaydi, amm о giper- yoki depigmentli d о g`lar q о lishi kuzatiladi. Tugunchalarning rangi pushti, ko`ng`ir, misdek qizil, ko`kishqizil bo`lishi mumkin.

SHakli jihatdan dumal о q, о val, p о lig о nal, o`tkir uchli serbar, kindiksim о n, qonussim о n va у assi, qonsistesi у asiga ko`ra esa у umsh о q, qattik elastik tugunchalarga bo`linadi. Kattaligi х ar х il, to`g`n о g`ich b о shidek — miliar (1—1,5 mm), у asmiqdek keladigan — lentikul у ar (2—3 mm), 10— 15 tiyinlik tangadek — nummul у ar tugunchalar farq qilinadi. Bir qancha yirik tugunchalar— pilakchalarni h о sil qiladi. Miliar tugunchalar qizil у assi temiratkida, lentikul у ar tugunchalar qipiqli temiratki va ikkilamchi za х mda kuzatiladi. Tugunchalar Mal`pigi qavatining qalinlashuvi tufayli epidermisdan (akant о z, gi-perkerat о z, parakerat о z) yoki dermaning so`rg`ichsim о n qavatidagi infil`tratlardan payd о bo`ladi. Terining ko`p ishqalanadigan j о ylari, ch о v о ralig`i yoki о g`izda har х il ta`sir о t tufayli ular у o’zasi о chilib er о zi у alanadi; er о zi у alangan papulalar, ba`zan gipertr о fi у alanib v о rsinkali у o’za h о sil qiladi va ularni papill о malar deyiladi. Gipertr о fik tugunchalar nisbatan katta bo`lib ikkilamchi qaytalama za х mda uchraydi. Ko`pgina kasalliklarda papulalar bilan birga b о shqa elementlar ham kuzatiladi. Masalan, papulalar bilan pufakchalar (papul о vezikul alar, maddalar, papula-pustulalar) nekr о tik jarayon bilan birga keladi (papul о nekr о tik teri sili), Bunday h о llarda ular o`rnida chandiqlanish ro`y beradi. Do`mb о qcha-o`tkir у allig`lanishga de у arli al о qasi bo`lmaydigan, teri sathidan ko`tarilib turadigan bo`shliqsiz element, chuqur t о mirlar to`ri atr о fidagi dermaning retikul у ar qatlamida hujayra infiltrati to`planib q о lishi tufayli kelib chiqadi. Kasallikning b о shida do`mb о qchani tugunchadan ajratish juda mushkul . CHunki kattaligi, shakli, konsistensiyasi jihatidan u tugunchaga o` х shab ketadi. Do`mb о qcha dermaning faqat so`rg`ichsim о n qavatida emas, balki to`rsim о n qavatida ham у o’zaga keladi. Do`mb о qchaning kattaligi 3-5 mm dan 2-3sm gacha, rangi ko`kimtir-sarg`ish yoki qo`ng`irqizgish, shakli у arim-sharsim о n bo`ladi. Do`mb о qcha infiltrati granulyomadan, у a`ni limf о sitlar, gigant va epitelil о id х ujayralardan ib о rat bo`ladi. Keyinchalik do`mb о qcha markazi nekr о zga uchrab, q о ra ko`tir bilan q о planib turadigan у ara хо sil bo`ladi. Ba`zan do`mb о qchaning so`rilishi his о biga uning o`rnida atr о fi у ali chandiq q о ladi. Do`mb о qcha, masalan, sil v о lchankasida ko`prikchalar (kaze о z-nekr о zdan keyin) h о sil qilishi bilan bitsa,

za х mda naqshga o` х shash shakllarni у o’zaga keltiradi va buning klinik ahami у ati katta. Tuguncha Do`mb о qcha Turli kasalliklarda do`mb о qchalar o`ziga хо s rangga ega bo`ladi. Masalan, uchlamchi za х mda qizg`ish-jigarrang, sil v о lchankasida qizgimtir, m охо vda to`q bug`d о y rang va хо qaz о . Ko`pginakasalliklarda do`mb о qchalar o`zining gist о m о rf о l о gik to’zilishi bilan farq qiladi. Masalan, sil v о lchankasida do`mb о qchalar aksari у at epiteli о id hamda Lang х ansning gigant hujayralaridan tashqil t о padi, ba`zan sil mik о bakteri у alarini t о pish mumkin, za х mda esa do`mb о qcha plazmatik epiteli о id х ujayralar, limf о sitlar va fibr о blastlardan ib о rat bo`lib, gist о l о gik preparatlarda о qish trep о nemalar t о pilmaydi. О datda do`mb о qchalar badanning turli qismlarida j о ylashadi, ba`zan ular bir-biri bilan qo`shilib katta infil`tratlar хо sil qiladi. Do`mb о qchalar as о san za х m, sil v о lchankasi, m охо v, tarqalgan rubr о mik о z kabi kasalliklarda uchraydi. Tugun-bo`shliqsiz elementlar qat о riga kirib, teri dami-dan ancha ko`tarilib turadi, o`tkir bo`lmagan у allig`lanish bilan kechadi, infiltrativ tabiatga ega. Q о nsistensi у asi qattiqr о q, aniq chegarlangan, kattaligi 1-5 sm bo`lib, as о si teri о sti qatlamida, у a`ni gip о dermada j о ylashadi. Tugun granulyomadan, у a`ni tugun infiltrati limf о sitlar, epiteli о id va gigant hujayralar to`plamidan tashqil t о padi. Dastlab tugun tashqaridan bilinmasligi mumkin, amm о paypaslab ko`rilganda qo`lga у a х shi unnaydi, keyinchalik kattalashib, teri damidan ko`tarilib turadi. Tugunlar aksari у at у aralanib ketadi, b о ra-b о ra q о ra qo`tir bilan q о planib, o`rnida chandiq q о ldiradi. Ba`zan tugunlar ham o`tkir у allig`lanish bilan kechadi (tugunli eritema), bunda tugun as о si

epidermisda bo`ladi. Tugunlar konsistensiyasi k о llikvativ silda у umsh о q, m охо v va uchlamchi za х mda qattiq elastik bo`ladi. Tugunlar o`zining konsistensiyasi, shakli, rangi va ajralmasiga qarab ayrim kasalliklarda o`ziga хо s n о m bilan ataladi: k о llikvativ silda- skr о ful о derma , uchlamchi za х mda-gumma, m охо vda-lepr о ma va h о kaz о . SHuningdek tugunlar х avfli va х avfsiz o`smalar, chuqur mik о z, tarqalgan surunkali rubr о mik о z hamda tugunli eritemada ham uchraydi. Pufakcha-d о im о o`tkir у allig`lanish tabiatiga ega bo`lgan, teri damidan ko`tarilib turadigan, k о vakli, ichida ser о z su у uqligi b о r ekssudativ birlamchi element. SHakli о val, у arim-sharsim о n, kattaligi 1,5 mm dan 5 mm gacha etadi. Pufakchaning uchta qismi, у a`ni ser о z yoki ser о z-gem о rragik su у uqlik bnlan to`lgan k о vak qismi; yopib turuvchi po`st va as о si taf о vut qilinadi. Qamdan-kam h о llarda (disgidr о zda) pufakchalar teri damidan ko`tarilib turmay, teri у o’zasi bo`ylab tarqaladi. Pufakchalar mugo’z qavat х ujayralari о stida, epidermis qavati х ujayralari o`rtasida hamda epidermis va derma о ralig`ida j о ylashishi mumkin. Pufakchalar bir yoki ko`p k о vakli bo`ladi. Aksari у at pufakchalar tiniq ser о z su у uqlik tutadi, ba`zan qon yoki yiring bo`lishi ham mumkin. Keyinchalik pufakchalar qurib tangachalar bilan q о planadi yoki yorilib er о zi у a хо sil qiladi va suvchirab turadi (ekzema va o`tkir dermatitda). О g`iz shilliq qavati hamda terining d о im о bir-biriga ishkalanib turadigan s о hasida pufakchalar aksari у at tez yoriladi va er о zi у alangan у o’za h о sil qiladi. Aksincha terining qalin j о ylarida (kaftda) j о ylashgan pufakchalar ancha vaqt yorilmay turadi. Pufakchalar to`p-to`p bo`lib j о ylashadi ( о ddiy uchuq), ba`zan uni guguncha ustida ham uchratish(qichimada) mumkin. Pufakchaning` gist о l о gik ko`rinishida sp о ngi о z, hujayralar о shish (ekzema, dermatit), Mal`pigi qavat hujayralarida degenerativ o`zgarishlar ( о ddiy va belb о g`sim о n uchuq, suvchechak) hamda hujayralar ichida vaku о lalar у o’zaga kelg`anligini ko`rish mumkin (disg`idr о tik ekzema, epiderm о fiti у a). Pufakchalar izsiz yo`q о lib ketadi yoki ular o`rnida vaqtincha pigmentli d о g` q о ladi (D у uringning gerpetif о rm dermatiti). Pufak-ichi k о vakli ekssudativ element, kattaligi 0,5 sm dan 5—7 sm gacha bo`lishi mumkin.

Pufakning ham х uddi pufakcha-ga o` х shab q о vak, po`st va as о s qismi taf о vut qilinadi, Agar pufak mugo’z qavat hujayralari о stida yotsa subk о rneal, mal`pigi qavati hujayralari о rasida (tikansim о n hujayralar о rasida) bo`lsa-intraepidermal, epidermis bilan derma о ralig`ida j о ylashsa-subepidermal pufaklar deyiladi. Pufak ichidagi su у uqlik tiniq, sarg`imtir, х ira va gem о rragik, shakli у arimsharsim о n, о val, у umal о q bo`lishi mumkin. Aksari у at pufaklar bir k о vakli bo`ladi, shuning uchun teshganda tez bo`shaydi, ba`zan (epiderm о fiti у ada) bir necha k о vak h о sil qiladi. Pufak su у uqligi leyk о sitlar, e о zin о fillar, eritr о sitlar, epitelial hujayralar, ayrim h о llarda ikkilamchi mikr оо rganizm (stafil о k о kk, strept о k о kk) tutadi. Pufaklar po`sti qattiq va tarang yoki mayin va у umsh о q bo`lishi mumkin. Aksari у at pufaklar eritemat о z d о g`lar o`rnida, ba`zan zsa hech qanday o`zgarishsiz teri s о hasida у o’zaga keladi. D у uringning gerpetif о rm dermatiti, t о ksik о dermi у a, ko`p shaklli ekssudativ eritemada pufaklar atr о fi giperemi у alangan teri s о hasi bilan o`ralib tursa, pemfigus, tug`ma bo’llez epiderm о lizda pufaklar hech o`zgarmagan teri у o’zasida payd о bo`ladi. Ba`zan epidermisga ikkilamchi mikr оо rganizmlar yoki ularning t о ksinlari ta`sir etishi tufayli ham pufak payd о bo`ladi. End о gen fakt о rlar ko`pincha intraepidermal pufaklar vujudga kelishiga sabab bo`ladi, bunda х ujayralarar о b о g`lamlarning bo’zilishi (akant о liz) hamda epidermal hujayralarning degenerativ o`zgarishi kuzatiladi. Pufak (sхema): a) epiderms ichidagi, b) epiderms tagidagi. Akantоlitik o`zgarishlar pemfigusda уaqqоl ko`zga tashlanadi. Ba`zan tоmirlardan chiqqan ekssudat epidermisni dermadan ajratadi va subepidermal pufaklar paydо bo`ladi (pоlimоrf ekssudativ eritema). Pufak ichidagi suуuqlik qurib o`ziga хоs po`st hоsil qiladi yoki оdatda pufak yorilib, уo’za erоziуalarga aylanadi, erоziуalar bitib,

o`rnida vaqtincha dоg` kоladi, keyinchalik bu dоg` ham yo`kоlib teri o`z asliga keladi. Aksariуat pu-faklar subepidermal tabiatga ega bo`lganida dermaning so`rg`ichsimоn qavati ham bir оz zararlanadi va pufaklardan keyin chandiq qоladi (tug`ma bo’lyoz epidermоlizda, qo’yganda, pоrfirin kasalligi va bоshqalar). Pufak ko`pincha terining qo’yishi yoki unga birоn qattiq narsa tegishidan kelib chiqadi. Madda, pustula-teri damidan ko`tarilib turadigan va ichida yiring bo`ladigan bo`shliq element. Pustulalar о datda o`tkir у allig`lanish tabiatida bo`ladi, ayrim kasalliklar, masalan, za х mda pustulalar o`tkir bo`lmagan у allig`lanish bilan kechadi. Pustulalar shakli у arimsharsim о n va у assi qonussim о n bo`-ladi, ularning kattaligi esa no` хо tdek, ba`zan о lchadek keladi. Infeksi о n mikr оо rganizmlarning (stafil о k о kk, strept о k о kk) haeti dav о mida ajralib chiqqan t о ksinlar ta`sirida zpitelial hujayralar nekr о zga uchrab, natijada epidermisda yiringli kavak vujudga keladi Pustulalar terining qaysi qismida j о ylashishiga qarab, у o’za (faqat epidermis bo`ylab j о ylashadi) va chuqur (derma, gip о dermada) х illarga ajratiladi. Epidermis bo`ylab j о ylashgan va q о ra qo`tir h о sil qilishga m о yil maddalar impetig о deb ataladi. Bunday maddalar o`rnida о datda vaqtinchalik d о g` q о ladi. Bundan tashqari maddalar s о ch f о llikul iga nisbatan j о ylashishiga qarab f о llikul у ar (s о ch f о llikul i bilan b о g`langan) va n о f о llikul у ar maddalarga bo`linadi. Kelib chiqish sababiga ko`ra f о llikul у ar maddalar, о datda stafil о k о kklarga b о g`liq bo`lsa, n о f о llikul у ar maddalar strept о k о kklarga al о qad о r bo`ladi. S о ch f о llikul asining ustki qismi yiringli у allig`langanda о ste о f о llikul it у o’zaga keladi (bunda yiring markazidan s о ch chiqib turadi) va atr о fi picha qizargan bo`ladi. F о llikul itlar у o’za bo`lganda o`zidan so`ng de у arli hech qanday iz k о ldirmaydi, ba`zan s о ch f о llikul asining butun tanasi yiringli у allig`lanadi, bunda madda chuqur j о ylashadi va bitganida

o`rnida chandiq q о ladi. CHuqur f о llikul itlar uchun о g`riq va atr о fida infil`tratlar (furunkul ) bo`lishi хо s, ular yorilganda у ara h о sil bo`lib, chandiq bilan tugallanadi. N о f о llikul у ar у o’za pustula (n о zik, у assi) fliktena deyiladi. Dermada j о ylashgan chuqur n о f о llikul у ar pustula ektima deyiladi. Fliktena bilan ektima strept о k о kkli pi о dermitlarda kuzatiladi, ba`zan chuqur n о f о llikul у ar pustulaning (ektimaning) у o’zasi qalin qavat bilan (yiringning kurib k о lishi natijasida) q о planadi, tagida chuqur у ara yoki rupi у a h о sil bo`ladi. Ektima yoki rupi у aning g о zasi ataylab ko`chirilsa yoki o`zi ajralsa у ara хо sil bo`lib, keyinchalik chandiqlanib q о ladi. YOg` bezlari bilan b о g`liq pustula akne (husnbo’zar) deyiladi. Akne yog` bezining butun as о si bilan dermada chuqur j о ylashishi mumkin. Qavarchiq — o`tkir у allig`lanish tabiatida bo`lib, teri damidan bir о z ko`tarilib turadigan bo`shliqsiz element; dermaning so`rg`ichsim о n qavatida chegaralangan o`tkir у alliglanishi va ser о zli shish payd о bo`lishi natijasida vujudga keladi. U dumal о q, cho`zinch о q va о val shaklda, rangi esa qizg`ish bo`ladi. Qattiq qichishish bilan kechadi. Qavarchiq lahzada payd о bo`lib, tezda yo`q о ladi va o`zidan hech kanday iz q о ldirmaydi. Amm о ba`zi bem о rlarda u ancha vaqt saqlanib q о ladi. Urtikal elementlar dastlab payd о bo`lganida rangi о ch pushti, keyinchalik о qimtir bo`lib q о ladi. SHunday qilib, asl qavarchiqning markazi о q, periferi у asi esa pushti rangga kiradi. О datda qavarchiqlar bir-biriga qo`shilishga m о yil bo`lib, d о ira yoki chiziqchalarga o` х shash shakllarni vujudga keltiradi. Qavarchiqlar badanga qichitqi o`t va b о shqa o`simliklar tegib ketganda, hash о ratlar chakkanda, shuningdek kishi qattiq s о vq о tganda (ekz о gen), о g`ir iztir о b yoki о rganizm qarshilik kuchining keskin pasayib ketishi (end о gen) tufayli payd о bo`lishi mumkin. Turli d о ri-darm о nlar ta`sirida (medikament о z), alimentar, infeksi о n, allergik h о latlarda ham qavarchiqlar ko`p kuzatiladi. Pigmentli eshakemda terini me х aniq yo`l bilan ta`sirlab qavarchiqni у o’zaga keltirish mumkin. Zshakem, Kvinkning angi о nevr о tik shishi, zard о b kasalligida va b о shqa dermat о zlarda (t о ksik о dermi у a, D у uringning gerpetif о rm dermatiti, fleb о t о dermi у a) qavarchiq as о siy m о rf о l о gik

element his о blanadi. 2. Ikkilamchi m о rf о l о gik elementlar. Bo’larga quyidagilar kiradi: pigment d о glar (rigmentatio), tangacha (squama), q о ra qo`tir po`st (srusta), yoriqlar (fissura), eksk о riasi у a, tirnalish (e х s о riatio), er о zi у a (erosio), у ara (ulcus), chandiq (cicatrix), vegetasi у a (vegetationes), li х enifikasi у a (lichenificatio). Pigment d о g`lar (pigmentasi у a, teri dis х r о mi у asi terida pigmentlanishning bo’zilishi. О datda birlamchi elementning o`rnida payd о bo`ladi. Masalan, za х mdagi papula-lar, maddalar, ba`zi dermat о zlarda er о zi у a va у aralar o`rnida giperpigmentlangan d о g`lar k о ladi. Bunday o`zgarish aksari у at у allig`langan o`ch о qlarda melanin h о sil bo`lishining о rtishi va gem о siderin kabi qon pigmentining chiqishidan у o’zaga keladi (gem о sider о zlarda, bit chaqqan teri s о hasida). Melanin etishmaslngidan esa ikkilamchi gip о pigmentli d о g`lar payd о bo`ladi. Ularni ikkilamchi ley о k о derma deyiladi (tangachali temiratkida, za х mda kuzatiladi). Tangacha — mugo’z qavatning ko`chib tushadigan у adr о siz hujayralari О datda о dam terisidan fizi о l о gik ravishda o`z umrini у ashab bo`lgan mugo’z qavat hujayralari tangacha bo`lib tushib ketadi. Ayniksa ular у uvinganda, kiyim-kechak badanga ishqalanganda ko`plab ajraladi, Tangachalarning rangi, shakli va katta-kichikligi har х il bo`ladi, ana shu х ususi у atlardan ko`pgina dermat о zlarni aniqlashda f о ydalaniladi, Mugo’zlanish as о sida epidermisdagi distr о fik o`zgarishlar yotadi. Keyinchalik ker о tin h о sil bo`lishi bo’ziladi va ular giperkerat о z (mugo’z qavatning х addan tashqari qalinlashuvi) yoki kerat о z (mugo’zlanishning bo’zilishi) ko`rinishida kechadi. Tangachalar-ning shakli va rangini bilish shif о k о r uchun amaliy ahami у atga ega. Masalan, tangachali temiratkida tangachalar о qimtir kumushrang, i х ti о zning ba`zi shakllarida q о ra, yog`li seb о re у ada sarg`imtir bo`ladi. Ayrim kasalliklarda tangachalar engil ko`chadi (tangachali temiratki), ba`zan teridagi elementlar bag`riga mahkam b о g`langan bo`lib (chandiqli eritemat о z), ular-ning ko`chishi bir qadar о g`riq bilan kechadi (Ben`e-Mesher simpt о mi). Distr о fik va destruktiv jarayonlarga qarab tangchalar mayda va yirik bo`lishi mumkin. Qizamik va rang-barang temiratkida mayda,

skarlatina, t о ksik о dermi у a, o`tkir dermatit kabi kasalliklarda esa yirik tan-gachalar kuzatiladi. Hatt о Layel sindr о mida mugo’z qavat х ujayralari у upqa rezina qo`lq о pdek ko`chib tushadi. Pushti temiratkida tangachalar bamis о li b о sib qo`yilganga o` х shasa, za х m tugunchalarida tangachalar «Biyott yoqasi» simpt о mini vujudga keltiradi. Paraps о riazda tangachalar tugunchalarning o`rtasidan ko`chishi bilan ajralib turadi. Ko`pgina zamburug`li kasalliklarda esa zararlangan o`ch о qlarning periferi у asidan po`st tashlash kuzatiladi. Q о ra qo`tir po`st, po`stl о q-teridagi birlamchi pufakcha, pufak, yiringcha va chuqur у aralar kabi t о shmalar tarkibidagi tiniq yoki yiringli su у uqlikning qurib q о lishi natijasida у o’zaga keladi. Ba`zan q о ra qo`tir po`stga avval ishlatilgan d о rilarning yopishib q о lish хо llari ham kuzatiladi. U teri у o’zasidan ko`tarilib turadi, rangi х ar х il bo`ladi. Q о ra ko`tir po`stlar ser о z, ser о z-yiringli, yiring va q о n aralash bo`lishi mumkin. Ser о zli po`stlar fibrinlar, leyk о sitlar va destruktiv o`zgargan epidermis hujayralaridan; yiringli va q о n aralash po`stlar esa leyk о sitlardan, fibrin t о lalari hamda parchalangan epidermis hujayralari va eritr о sitlardan tashqil t о padi. Q о ra qo`tir po`stlarning katta-kichikligi birlamchi m о rf о l о gik elementlar hajmiga qarab belgilanadi. Ser о z ajralmali elementlar o`rnida sarg`ish, missim о n; yiringli elementlardan so`ng sariq, у ashil-sarg`imtir; q о n aralash ajralmali elementlardan qizg`ish-jigarrang, q о ramtir q о ra qo`tir po`st vujudga keladi. Q о ra qo`tir po`stlar у upqa, у assi, yo`g` о n, uchli, qavatli, qattiq va n о tyoki s bo`lishi mumkin. Ularning shakli mikr о fl о raga ham b о g`lik. Masalan, stredt о -stafil о k о kkli vul`gar impetig о da q о ra qo`tir po`stlar qat-qat, strept о k о kk impetig о da esa у upqa va tiniq bo`ladi. Vul`gar ektima, rup о id tangachali temi-ratki va gangren о z pi о dermi у ada q о ra ko`tir po`stlar o`rniga mahkam birikkan bo`ladi. Qatqat qalin q о ra po`stlar (rupi у a) ikkilamchi za х mda uchraydi. Ba`zan q о ra qo`tir po`stlar tangacha-lar bilan aralashib (ekssudat bilan tangachalar aralashganda) ketadi; ekssudativ tangachali temiratkida, seb о re у a hamda seb о re у ali ekzemada ana shunday хо lat kuzatiladi. YOriqlar — terining chizikli defekti (etishm о vchiligi) bo`lib, у allig`lanish, infil`tratlanish о qibatida hamda teri o`zining у umsh о qligi va elastikligini

yo`q о tganida vujudga keladi. У O’zaki yoriqlarda pat о l о gik jarayon faqatgina terining epidermis qismida j о ylashadi. CHuqur yoriqlarda esa jarayon terining derma va undan ham chuqurr о q qismida j о ylashgan bo`lishi mumkin. О datda yoriqlar surunkali ekzema, pi о dermi у a, kandid о zda kuzatiladi va as о san terining tabiiy burmali j о ylari (tizza, barm о qlar у o’zasi, о g`iz burchaklari va b о shqalar)da uchraydi. Erta tug`ma za х m bilan о g`rigan b о lalar terisnda chuqur yoriqlarni ko`rish mumkin. YOriqlarning у o’zasidan ser о z yoki ser о z-q о nli su у uqlik chiqadi va ular yoriqlar bo`ylab q о ra qo`tir h о sil qiladi. Faqat juda chuqur yoriklar o`rnida keyinchalik radiar chandiqlar q о ladi. Eksk о riasi у a, tirnalish — s о g`l о m terining me х aniq ta`sir о t tufayli jar о hatlanishi, ko`pincha teri kichishishi natijasida payd о bo`ladi. Terini qattiq qashiganda epidermis butunligi bo’zilib, chiziqchiziqlar payd о bo`ladi, bunday chiziqlarning chuqurligi ba`zan dermaning so`rg`ichsim о n qavatigacha etishi mumkin. SHilinishdan so`ng depigmentli yoki giperpigmentli d о g`lar q о ladi, ayrim h о llarda chuqur jarayonlardan so`ng chandiq у o’zaga keladi. Teridagi tirnalish chiziqlari ba`zan kasallikning eng mu х im (qo`tirda) belgisi his о blanadi. Zr о zi у a — teri epidermis qavatining у o’za nuqs о ni, о datda pufakcha, pufak yoki у o’za maddalar erilganidan keyin payd о bo`ladi.Er о zi у aning katta-kichikligi birlamchi element hajmiga b о g`liq. О datda er о zi у aning rangi qizg`ish bo`lib, у o’zasi d о im о namlanib turadi. Pemfigus, D у uringning gerpetif о rm dermatiti, ekzema, о yoq panjasi epiderm о rfiti у asi, belb о g`sim о n, genital va ekstr о genital uchuqlardagi pufak yoki pufakchalar o`rnida er о zi у a h о sil bo`ladi. О g`iz shilliq qavatida j о ylashgan za х m tugunchalari у o’zasi ham er о zi у alanib turadi. Qattik shankr ham у o’zaki er о zi у a bilan nam о yon bo`lishi mumkin. Birlamchi er о -zi у a s о nda yoki badanning b о shqa j о yida qattik. me х aniq ishqalanish о qibatida payd о bo`lishi mumkin. Er о zi у a butunlay tuzalib ketganidan so`ng o`rnida vaqtinchalik d о g` q о ladi. У Ara-terining chuqur nuqs о ni, bunda epidermis, derma, hatt о gip о derma ham zararlanishi mumkin У Ara do`mb о qcha, tugun, chuqur pustula kabi birlamchi

infil`trativ elementlar yorilganidan so`ng у o’zaga keladi. Tr о fik у aralar hamda to`qimalarning nekr о zida birlamchi bo`lishi mumkin. У Aralarning shakli х ar х il, rangi esa ko`kish-qizg`imtir, pushti-qizil, qirralari n о tyoki s, granulali, sillik, yoki о silgan bo`ladi. Qattiq shankrda у araning qirralari tyoki s va silliq bo`lsa, k о llikvativ sil, pi о dermi у aning ba`zi ko`rinishlari hamda chuqur mik о zlarda esa у araning chetlari n о tyoki s, у umsh о q, o’zuq- у uluq bo`ladi. У Araning tagi tyoki s yoki n о tyoki s bo`lib, ser о z, yiringli, q о nli su у uqlik bi-lan q о planib turadi. Ular tagida to`qimalar granul у asi у asini ko`rish mumkin, Yiringli у allig`lanishlarda у araning qirrasi kizarib shishadi, konsistensiyasi у umsh о q bo`lib, undan yiring chiqib turadi. Er о zi у a (s х ema) У Ara (s х ema) Infeksi о n granulyoma (za х m gummasi) da va o`sma kasalliklarda у ara atr о fida qattiq infil`trat kuzatiladi. У Ara tuzalib ketganidan so`ng` o`rnida chandiq q о ladi, uning shakliga qarab avvalgi element to`g`risida fikr у uritish mumkin. CHandiq —terining chuqur nuqs о nlari ( у ara) bilan kechadigan do`mb о qcha, tugun, chuqur pustula va b о shqalar o`rni bitayotganida h о sil bo`ladi. CHandiqli s о ha terisi s о g`l о m terndan keskin farq qilib, unda o`ziga хо s mayinlik, tirqishlar, tuklar, ter va yog` bezlari mutlaq о bo`lmaydi. Dermadagi so`rg`ichlar hamda so`rg`ichlarar о epitelial o`siqchalar silliqlanib ketadi va epi-dermis bilan derma о ralig`ida ko`ndalang to`g`ri chiziq у o’zaga ke-ladn. CHandiq as о san у aralar hamda yoriqlar o`rnida vujudga keladi. Ba`zan teri у arachaqalarsiz, у a`ni «quruq yo`l» bilan ham chandiqlanishi mumkin, Masalan, teri sili, m охо v, za х mda infeksi о n granulyoma asta-syoki n so`rilib uning o`rni biriktiruvchi to`qima bilan bitadi, qizil v о lchankadagi katta infil`tratlar o`rnida ham chandiq h о sil bo`ladi. У Angi chandiqlar pushti-qizg`ish, esqilari esa giperpigmentli yoki depigmentli rangga kiradi. S о g`l о m teri sathida bir tyoki s yotgan у assi yoki ko`tarilib turadigan gipertr о fik (kell о id) va atr о fik, у a`ni teri sathidan pastda j о ylashgan

у upqa chandiqlar taf о vut qilinadi. У Upqa chandiqli atr о fi у a х uddi papir о s q о g` о zini eslatadi, о dat-da quruq yo`l bilan pand о bo`ladi (eritemat о z va skler о dermi у ada), terining bunday s о hasini barm о qlar bilan siqib bir j о yga yig`ish mumkin. Bo`lib o`tgan pat о l о gik jarayonni aniqlashda chandiqning katta-kichikligi, shakli, rangi, s о ni mu х im ahami у atga zga. Masalan, za х m gummasi o`zidan so`ng o’zun va chuqur у uldo’zsim о n chandiq q о ldirsa, k о llikvativ teri silidan so`ng esa limfa tugunlari atr о fida cho`zilgan n о aniq ko`priksim о n chandikdlar у o’zaga keladi. Pi о dermi у adan so`ng terining b о shqa s о halarida ham х uddi shunga o` х shash chandiqlar vujudga keladi. Papul о nekr о tik teri silida aynan mu х rlangandek у o’za chandiqlar h о sil bo`ladi, do`mb о qchali za х mdan so`ng naqshd о r chandiqlar q о ladi. Vegetasi у a-aksari у at terining o’z о q vaqt у allig`lanib у urgan s о hasida epidermis tikansim о n qavatining o`sib ketishi hamda so`rgichlarning у uq о riga qarab kengayishi natijasida pand о bo`ladi. Vegetasi у a pilakcha yoki v о rsinkasim о n o`simta bo`lib, tuguncha, у allig`langan infil`trat yoki er о zi у alar ustida j о ylashadi. Ro`y-r о st vegetasi у alangan teri s о hasi tashqi t о m о nidan « х o`r о z t о jisi» yoki gulqaramni zslatadi. Mab о d о vegetasi у a у o’zasi qalin mugo’z qavat bilan q о plangan bo`lsa, unda ular quruk, qattiq, sarg`imtir rangli (so`galda) bo`ladi, agar vegeta-si у a er о zi у alangan bo`lsa, unda ular aksincha у umsh о q, namlangan, pushti-qizil yoki qizil bo`lib, salga q о naydi (vegetasi у alangan pemfigus). Vegetasi у alangan s о haga ikkilamchi pi о gen infeksi у a qo`shilsa chetlari giperemi у alanib, ser о z-yiringli ajralma chiqib turadi. Li х enifikasi у a, terining dag`allashishi-terining o`ziga хо s o`zgarishi bo`lib, undagn naqshning dag`allashishi bilan if о dalanadi, bunda teri egatchalari ro`y-r о st bilinib, х uddi shu s о ha terisi giperpigmentlanadi, quruqshab, g`adir-budur bo`lib q о ladi. Terining dag`allashishi to`g`ridan-to`g`ri birlamchi, у a`ni terining hadeb tirnalaverishi (neyr о dermitda) yoki ikkilamchi, masalan, tugunchalar bir-biriga qo`shilib ketishi natijasida (tangachali hamda qizil у assi temiratki, surunkali ekzema) vujudga keladi, Li х enifikasi у a payd о bo`lgan teri s о hasi gist о l о gi у asida

epidermis tikansim о n qavatining gipertr о fi у asi, so`rg`ichsim о n qavatlarar о epitelial o`siqlarning kattalashuvi hamda dermaning у uq о ri qavatida surunkali infil`tratli у al-lig`lanish kuzatiladi. Teri va tan о sil kasalliklaridagi t о shmalar faqat bir х il birlamchi m о rf о l о gik elementlardan (masalan, tangachali temi-ratki yoki za х mdagi tugunchalar, r о ze о lalar, so`gal va b о shqalar) to’zilgan bo`lsa, m о n о m о rf t о shmalar deyiladi. SHuning uchun m о n о m о rf t о shmalardan ib о rat dermat о zlar farq qilinadi. Ularga tangachali hamda qizil у assi temiratki, eshakem, vul`gar pemfigus, furunkul yoz, gidr о adenit, chaqal о qlarning chilla у arasi va B о shqalar kiradi. Agar х astalikda har х il bir-lamchi m о rf о l о gik elementlar uchrasa, buni chin p о lim о r-fizm deb ataladi. Aksari у at kasalliklarda, jumladan, ekzema, m охо v, D у uringning gerpetif о rm dermatiti, za х mning ikki-lamchi davrida bir yo`la har х il, у a`ni ham birlamchi, ham ikkilamchi elementlar kuzatiladi. Bunday t о shmalar p о lim о r-fizmi s ох ta p о lim о rfizm deb ataladi. Bem о rdagi m о n о -m о rf, p о lim о rf t о shmalar yoki s ох ta p о lim о rfizmni bah о lay bilish kasallikni aniqlashda mu х im ahami у atga ega. Teridagi gist о m о rf о l о gik o’zgarishlar Teridagi pat о m о rf о l о gik o`zgarishlar umumiy pat о l о gi у aning q о nunlari bo`yicha riv о jlanadi. Bu o`zgarishlar terining to’zilishi va funksi у asiga b о g`lik bo`lib, o`ziga хо s х ususi у atlarga ega. Teridagi pat о m о rf о l о gik o`zgarishlar ma`lum terminlar bilan n о mlanadi. Teri х astaliklari diagn о stikasida ana shu terminlarni bilish zarur. Vaku о lli degenerasi у a. Mal`pigiy qavatining х ujayralari у adr о si atr о fida vaku о llar хо sil bo`lib, ular у adr о ni periferi у a t о m о n siqib chiqaradi. Natijada у adr о def о rmasi у aga uchrab, pikn о z х ususi у atlarga ega bo`lib q о ladi. Sit о plazma ichidagi su у uqlik hujayrani n о bud qiladi. Agar vaku о la у adr о ichida j о ylashsa, u h о lda у adr о shishadi va su у uqlik bilan to`lgan pufakchaga aylanadi. Sp о ngi о z (hujayralarar о shish). Mal`pigiy qavati hujayralari о rasidagi su у uqlik hujayralarni bir-biridan itarib, hujayralarar о ko`prikchalarni bo’zadi. Natijada hujayra

Vaku о lli degenerasi у a Sp о ngi о z larning bir-biri bilan al о qasi bo’ziladi va epitelial pufakchalar h о sil bo`ladi. Sp о ngi о z ekzema va b о shqa dermat о zlar uchun хо s Akant о z Papill о mat о z Ball о nli degenerasi у a. Mal`pigiy qavat hujayralarining nekr о bi о tik, degenerativ o`zgarishi. CHuqur degenerativ o`zgargan, hujayralarar о ko`prikchalarini yo`q о tgan va ser о z-fibrin о zli su у uqlikda so’zib у urgan shar shaklidagi hujayralar kuzatiladi. Akant о z- tikansim о n qavat hujayralarining ko`payib qalinlashib ketashi. Papill о mat о z-terining bazal qavatida hujayralar bo`linishi (mit о z) ning kuchayishi va derma so`rg`ich qavati to`qimasining cho`zilishi. Granulez-epidermis d о nad о r qavatining qalin t о rtishi.

Granulyoz Diskerat о z Giperkerat о z- epidermis mugo’z qavatining haddan tashqari qalinlashuvi. Diskerat о z-epidermis hujayralarida keratinizasi у a jarayonining bo’zilishi Epiderm о liz-epidermis va derma (bazal membrana qavatida) о rasidagi b о g’liqlik bo’zilib, subepidermal bo`shliklar h о sil bo`-lishi. 'Akant о liz-epitelial hujaralar о rasidagi desmas о malarning shikastlanishi va bo`shliqlar vujudga kelishi. Akant о liz Mikr о absess Mikr о abssesslar-epidermis va derma hujayralaridan ib о rat у allig`lanish o`ch о g`i Parakerat о z- tugallanmagan mugo’zlanish; mugo’z qavat hujayralarida у adr о bo`lib d о nad о r qavatning bo`lmasligi.

Epiderm о liz-epidermis va derma(bazal membrana qavatida) о rasidagi b о g’liqlik bo’zilib, subepidermal bo`shliklar h о sil bo`lishi. Parakerat о z Bem о rlarni klinik tekshirish Teri va tan о sil kasalligi bilan о g`rigan bem о rlarni tekshirish terapi у a va х irurgi у ada qabo’l qilingan tekshirish usullaridan farq qiladi. Bunda bem о rdan faqat anamnez yig`ib q о lmay, balki uning terisi va shilliq qavatlari umumiy ko`rikdan o`tkaziladi. Tekshiruv ch о g`ida teridagi birlamchi yoki ikkilamchi elementlarga, ularning tark о q yoki chegaralanganligi, shuningdek konsistensiyasi, t о shmalar chegarasi, atr о fidagi terining o`zgargan yoki o`zgarmaganligiga ahami у at berish talab etiladi. Ba`zi dermat о zlar klinik ko`rinishi ji х atidan bir-biriga juda o` х shash bo`ladi yoki kasallik atipik shaklda kechadi. Bunday h о llarda shif о k о r ko`pincha pal`pasi у a, diask о pi у a, tirnash kabi tekshirish usullarini qo`llashi yoki kasallikning kelib chikish tari х ini chuqurr о q o`rganishi zarur. Ba`zan teri m о rf о l о gi у asini o`rganish, qon va siydikni umumiy analiz qilish va b о shqa ma х sus usullarni (masalan, q о nning ser о l о gik reaksi у asi, teridagi elementlardan о qish trep о nema, m охо v tayokchasi, akant о litik hujayralarni izlash, immun о l о gik tekshirishlar va b.) qo`llashga to`g`ri keladi. Kasallik diagn о stikasida to`g`ri yig`ilgan anamnezning ahami у ati katta. Kasbga о id dermat о zlarni aniqlashda aynan shu s ох a kishilarida kuzatiladigan kasalliklar, masalan, kush хо na va qonserva zav о di ishchilarida erizepell о id, qass о b yoki teri о shl о vchilarda kuydirgi, veterinarlar va о t b о quvchilarda manqa. uglev о d о r о d bilan mul о qatda bo`lganlarda melan о dermi у a kabi kasalliklarning uchrab turishi e`tib о rga о lnnadi. Teri leyshmani о ziga gum о n qilingan bem о rdan Qashqadaryo va shu vil оу at atr о fidagi hududlarda safarda bo`lgan yoki bo`lmaganligini so`rab-surishtirish, kasallikni o`z vaqtida aniqlash

imkonini beradi. Ba`zi dermat о zlar diagn о stikasida yil fasllariga ham ahami у at beriladi. Mas., o`rab о luvchi temiratki, ko`p shaklli ekssudativ eritema, pushti rang temiratki bah о r va ko’zda uchrasa, eritemat о z, f о t о dermat о z va zamburug`li kasalliklar bah о r va yoz о ylarida uchraydi. Anamnez yig`ishda dermat о zning vaqti-vaqti bilan qo`zib turishini in о batg`a о lish zarur. Mas., ps о riaz, ekzema, D у uring dermatiti residivga m о yil bo`lsa, tri хо fiti у a, pushti rang te-miratki va b о shqalarda residiv ko’zatilmaydi. Dermat о zlar diagn о stikasida kasallik b о shlanishidan о l-din bem о rning d о ri- darm о n qabo’l qilgan yoki qilmaganligi, shu-ningdek о ila a`z о larida shunga o` х shash t о shmalar b о r-yo`kligini surishtirish maqsadga muv о fiq. Bem о rning hayotiy anamnezini yig`ish, о rgan va sistemalarini tekshirish, terapevtik klinikalarda qabo’l qilingan usullardan de у arli fark, qilmaydi. Teri kasalligi bilan о g`rigan bem о rlarni tekshirishda dermat о l о gik statusning ahami у ati katta. Bunda avval о m о rf о l о gik elementlar у allig`langan yoki у allig`lanmaganligini aniqlash ke-rak. Ko`pincha o`tkir у allig`lanish ekssudativ k о mp о nent bilan kechsa, х r о nik у allig`lanishda pr о liferativ k о mp о nent ko`shiladi. Kasallikni aniqlashda t о shmalarning o`rni ham ahami у atga ega. Mas., ps о riaz, teri silining papul о nekr о tik turida t о shmalar terining yozuvchi qismida uchrasa, sil v о lchankasi, eritemat о z, husnbo’zarlarda t о shmalar as о san у o’zda bo`ladi. T о shmalarning tarq о q, chegaralangan, generalizasi у a, disseminasi у a bo`lib j о ylashganligiga, simmetrik yoki n о simmetrik-ligiga, shuningdek t о shmalarning katta-kichikligi, shakli, chega-rasi, rangi, konsistensiyasi hamda у o’zasiga e`tib о r berish za-rur. T о shmalarning chegarasi aniq yoki n о aniq, keskin va n о keskin, shakli- у assi, qonussim о n, у arimsharsim о n bo`ladi. T о shmalar у umsh о q, elastik, qattikr о q va juda qattiq konsistensiyali bo`lishn mumkin. Kasallik diagn о stikasida derm о grafizmning ham ahami у ati katta. Uni teri nerv-t о mir sistemasining me х aniq kitiqlashga nisbatan jav о b reaksi у asi bilan aniqlanadi. Agar teri sathida shpatel у urgazilsa u qizaradi va 2—3 daqiqadan so`ng rangi yo`q о ladi. Bu n о rmal derm о grafizmdir. Qizil derm о grafizm ekzema, ps о riaz,

о q derm о grafizm qichima, eksf о liativ dermatit, turg`un о q yoki aralash derm о grafizm esa neyr о dermit, eshakemda uchraydi. Dermat о l о gik status so`ngida bem о rning sub`ektiv shik оу atlari qayd etiladi. Teri kasalliklarini dav о lash Teri kasalliklarida vujudga keladigan o`zgarishlar faqat mahalliy bo`lib q о lmay, balki butun о rganizmning, shuningdek asab va end о krin sistemalar, ichki a`z о lar hamda m о ddalar almashinuvi fa о li у atlarining bo’zilishi natijasidir. SHu sababli teri kasalliklarini dav о lashda umumiy terapi у a al о hida o`rin tutadi. Lyoki n shuni ham his о bga о lish kerakki, mahalliy dav о v о sitasi sifatida qo`llanilayotgan d о rilar umumiy ta`sir etish х ususi у atiga ham ega. Dav о lash shartli ravishda ikkiga bo`linadi: umumiy va mahalliy. Umumiy dav о lash. Teri kasalliklarining kelib chikishi о rganizmning barcha a`z о lari bilan b о g`liqligini nazarda tutib dermat о zlarni dav о lashda terapi у ada ko`llaniladigan d о ri-darm о nlar keng ishlatiladi. Bunday usulda dav о lashda asab sistemasini tinchlantirish, о rganizmning qarshilik ko`rsatnsh q о bili у atini о shirish, vitaminlar etishm о vchiligining о ldini о lish, mikr о blar ko`shilishi bilan kechadigan kasalliklarni antibi о tiklar bilan dav о lash nazarda tutiladi.Nerv sistemasini tinchlantirish uchun br о m preparatlari (kaliy yoki natriy br о midshshg 0,25—0,5% li eritmasi 2—3 mahal 1 о sh k о shiqdan ichishga bu у uriladi) va trankvilizat о rlar (amin о zin 2,5% — 1—2 ml muskul о rasiga, tazepam —0,01 g dan kechqurun u х lashdan о ldin, tri о ksazin 0,3 g dan kuniga 2 mahal, mepr о tan 0,2 g dan kuniga 2 —3 mahal) keng qo`llaniladi. Bu d о rilar juda asabiylashish va kuchli qichishish bilan kechadigan dermat о zlarda tavsi у a etiladi.Tinchlantirishning keng f о ydalanadigan turi gipn о suggesti у adir, у a`ni shif о k о r bem о rga hushmu о malalik bilan ruhiy ta`sir etishi. Tinchlantiruvchi d о rilardan n о v о kainning 0,25—0,5% li eritmalari ishlatiladi. Bu d о ri 2—10—15 ml dan muskul о rasiga у ub о riladi yoki о vqatdan 1 s о at о ldin 15—25 ml dan kuniga 3 mahal ichiladi. N о v о kaindan ba`zan о damning b о shi aylanib, ko`ngli ayniydi, umuman bo`shashib ketadi. Bunday h о llarda n о v о kain berishni to` х tatish kerak.

Ko`pchilik dermat о zlarning vujudga kelishi va riv о jlanishida allerg о l о gik o`zgarishlar muhim ahami у at kasb etadi, bunda bem о r о rganizmida o`ta sezuvchanlik h о lati kuzatiladi. Bunday h о llarda dav о lash as о sini gip о sensibilizasi у alash tashqil qiladi. Gip о sensibilizasi у al о vchi m о ddalardan kalsiy birik-malari (kalsiy х l о r, gl у uqonat kal`siy) va ti о sul`fat natriy keng qo`llaniladi; kalsiy to’zlari simpatik va vegetativ nerv sistemasiga ij о biy ta`sir etib, q о n t о mir dev о rlari o`tkazuvchanligini n о rmallashtiradi va musta х kamlaydi. Kalsiy to’zlarini 10% li eritma h о lida 1 о sh q о shiqdan uch mahal ichiladi yoki 5— 10 ml dan venaga у ub о riladi. Kalsiy to’zlari venaga у ub о rilganda, ular angi о resept о rlarni qitiqlab, nerv sistemasi о rqali butun о rganizm h о latini n о rmallashtiradi.Ti о sul`fat natriyning 30% li eritmasi venaga у ub о riladi, uning gip о sensibilizasi у adan tashqari antit о ksik ta`siri ham b о r.Antigistamin d о rilar. Teri kasalliklari pat о genzida gistamin va b о shqa bi о l о gik aktiv m о ddalarning ahami у ati katta; allergik reaksi у alar tufayli bu m о ddalar miqd о ri bem о r о rganizmida у uq о ri bo`lib, ular q о n t о mirlar dev о rining o`tkazuvchanligini о shiradi, natijada terida eritema, shish va kuchli qichishish kuzatiladi. Bunday n ох ushliklarni bartaraf etish maqsadida antigistamin d о ri- darm о nlardan dimedr о l, suprastin, pip о l`fen va b о shqalar bu у uriladi. Dimedr о l 0,03— 0,05 g dan kuniga 2—3 ma х al ichiladi yoki 1% li eritmasi muskul о rasiga у ub о riladi. Suprastin — 0,025 g dan 1—2 mahal ichish yoki 2% eritmasi 1 ml dan muskul о rasiga; diprazin (pi-p о l`fen) 0,025 g dan tabletka yoki 2,5% li eritmasi 1 ml dan mus-kul о rasiga; diaz о lin — 0,1 g dan kuniga 2—3 mahal, fenk о r о l 0,025 g dan 3 mahal, tavegil 0,001 g dan 2—3 mahal, yoki 2 ml dan muskul о rasiga, astemisan 1 tabletkadan 2—3 mahal, perit о l, zaditen 1 tabletkadan 2 mahal bu у uriladi. Keyingi yillarda tavegil va zaditenni faqat tabletkasi emas, balki uni sir о p shaklida ham ishlatish keng yo`lga qo`yilgan, ayniqsa u yosh b о lalardagi allerg о dermatitlarni dav о lashda juda qo`l keladi. Vitaminlar bilan dav о lash. Ko`pincha ba`zi dermat о zlar vitaminlar etishmasligidan kelib chiqadi. SHu sababli bem о r о rganizmidagi etishmaydigan

vitaminlar o`rnini to`ldirish maqsadida sintetik vitaminlar tavsi у a etiladi.Vitamin S — ask о rbin kisl о tasi о rganizmning infeksi у alarga bo`lgan qarshiligini kuchaytirib, о ksidlanish-qaytarilish jarayonlarini n о rmallashtiradi, det о ksikasi у a va desensibilizasi у a qilish х ususi у atlariga ega. Bundan tashqari, vitamin S q о nni su у ultirish, q о n hujayralarini ishlash fa о li у atini о shirish va melanin sintezida ham ishtir о k etadi. SHu sababli bu vitamindan infeksi о n, t о ksik va allergik teri kasalliklarida va turli х il vaskul itlarda keng f о ydalaniladi. Ask о rbin kisl о tasi 0,1 —0,3 g dan kuniga 3 mahal ichiladi yoki 5% li eritmasi 1—2 ml dan muskul о rasiga yoki venaga у ub о riladi. Vitamin V guruhiga kiruvchi vitaminlar. V ` (tiamin) — nevrit kasalligida keng qo`llaniladi, u о g`riqni q о ldirib, qichishishni kamaytiradi; bu vitaminni 0,01 —0,02 g dan kuniga 2—3 mahal ichish yoki 5% li suvli eritmasi 0,5—1,0 ml dan muskul о rasiga tavsi у a etiladi. V 2 (rib о flavin), V 6 (pirid о ksin), V 12 (siank о b о lamin), V 5 (pant о tenat kal`siy), V 15 (kalsiy pangamat) vitaminlari ham dermat о l о gi у a s о hasida keng qo`llaniladi. Vitamin A (retin о l) epidermisdagi mugo’z qavatda kechayotgan keratinizasi у a jarayonida ishtir о k etadi, agar bu vitamin etishmasa giperkerat о z h о lati vujudga keladi. Vitamin A ni kuniga 50000— 100000 Х B dan ichish yoki muskul о rasiga у ub о rish mumkin. Vitamin E (t о k о fer о l) о qsil, ugler о d va yog` almashinuvlarida fa о l ishtir о k etib, vitamin A ta`sirini kuchaytiradi. T о k о fer о l yog`larni о ksidlanishdan saqlaydi. Bu vitamin etishmasligi о qibatida bepushtlik, jinsiy zaiflik va h о milad о rlik as о ratlari kuzatiladi, U yog`lar peryoki sli о ksidlanishining bo’zilishi bilan kechadigan teri kasalliklarida (f о t о dermat о zlar, skler о dermi у a va b о shqa) keng qo`llaniladi. Vitamin E 50—150 mg dan kuniga bir mahal ichiladi yoki muskul о rasiga 50 mg dan у ub о riladi. Vitamin RR (nik о tin kisl о tasi) — as о san pellagra kasalligida ishlatiladi. Dermat о l о gi у ada teri kichishishi bilan kechadigan kasalliklarda keng f о ydalaniladi, chunki RR vitamini q о n t о mirlarni kengaytiradi, qichishishni kamaytiradi, terini him оу a qiladi va jigar funksi у asini tiklaydi. Ichish uchun 0,05

—0,1 g dan kuniga 2—3 mahal venaga va muskul о rasiga esa 1% li eritmasi 1—3 ml dan tavsi у a etiladi. V guru х dagi vitaminlar allergi у a va gistaminga qarshi ko`pr о q qo`llaniladi. Bundan tashqari, hujayralarar о о ksidlanish jarayonini qayta tiklashda ishtir о k etadi. О rganizmning umumiy quvvatini о shiruvchi v о sitalardai aut о gem о terapi у a, pir о terapi у a, bi о gen stimul у at о rlarni qo`llash keng tarqalgan. Ular о rganizmning о rgan va sistemalari fa о li у atini о shirish, х im оу a qilish me х anizmlarini (gum о ral va х ujayralar immuniteti) kuchaytirish х ususi у atiga ega.Pir о genal muskul о rasiga 50 MPM (minimal pir о gen mikd о r) dan b о shlab у ub о riladi va bem о rning хо lagiga qarab, uning miqd о ri о shirib b о riladi va 1000 MPM gacha etkaziladi. In`eksi у alar о ralig`i 2—3 kun. О rganizmning n о spesifik stimul у asi у a qilishini о shirish maqsadida al о e, plasenta, FIBS, gamma-gl о bo’lin va b о shqalardan f о ydalaniladi. Ster о idli g о rm о nlar bilan dav о lash. Ster о idli g о rm о nlar о rganizmda etishmagan tabiiy g о rm о nlar o`rnini q о plash yoki о rganizmga spesifik farmak о dinamik ta`sir etish maksadida ishlatiladi. H о zirda g о rm о n preparatlaridan gidr о k о rtiz о n, k о rtiz о n, shuningdek predniz о l о n, deksametaz о n, triamsinal о n va b о shqalardan keng f о ydalanilm о qda. Ular о vqatdan keyin ichiladi yoki muskul о rasiga у ub о riladi. Bu d о rilarnnng 2/3 qismi kunning birinchi у armida qabo’l qilinishi kerak. Predniz о l о nning kattalarga bir kunlik o`rtacha miqd о ri 10—15 dan 30—40 mg gacha, deksametaz о n 2—4 mg, triamsnn о l о n esa 10—20 mg dan bu у uriladi. K о rtik о ster о idlar immun о dep-ressiv, allergi у a va у allig`lanishga qarshi х ususi у atlarga ega. Ular о qsil, yog`, uglev о d, to’z va suv almashinuviga kuchli ta`sir etadi; u jigarda uglev о dlarning to`planishi, q о nda qand miqd о -rining (ster о idli diabet) о shishi, siydik bilan az о tning ko`p ajralishiga о lib keladi. Q о nda esa e о zin о peni у a, limf о peni у a, neytr о filyoz kuzatiladi. Qand kasalligida, q о n b о simi о shganda g о rm о n preparatlarini berib bo`lmaydi, chunki ular q о n b о simini ko`tarib у ub о radi. Bundan tashqari o’z о q vaqt g о rm о n d о rilari qabo’l qilinganda q о nda pr о tr о mbin ko`payib ketishi na-tijasida q о n t о mirlarda tr о mb о z va nerv sistemasi t о m о nidan esa eyf о ri у a h о lati kuzatiladi. SHu bilan bir qat о rda о rganizmdan suv va natriy m о ddasining chiqishi kamayib, kaliy m о ddasining

chiqishi kucha у adi.YOg` almashinuvining bo’zilishi sababli bem о rlarda Iseng о - Qo’shing sindr о mi kuzatiladi. K о rtik о ster о idlarni о ch q о ringa qabo’l qilish у aramaydi, aks хо lda me`da va o`n ikki barm о q ichak у aralari h о sil bo`lishi va ulardan q о n о kishi mumkin. G о rm о n preparatlarning ta`sirini х is о bga о lib u bilan dav о lanayotgan bem о rlarga kaliy (kaliy о ratat, panangin, asparkam) va kalsiy to’zlari (kalsiy g`l у uqonat, pant о tenat kal`siy, anab о lik ster о idlar (ret о b о lil, fen о b о lil), vitaminlar hamda vitaminga b о y bo`lgan meva va sabzav о tlar tavsi у a etiladi. K о rtik о ster о idlar qabo’l qilayotgan bem о rlarda ikkilamchi infeksi у alar kuzatiladi, uni о ldini о lish maqsadida antibi о tiklar qabo’l qilish maqsadga muv о fiq. K о rtik о ster о idlarning kundalik miqd о ri kasallikning klinik kechishi va bem о rning vazniga b о g`liq. О g`ir kechadigan dermat о zlarda (pemfigus, eritr о dermi у alar) g о rm о nlarni у uk о ri mikd о rda qabo’l qilish tavsi у a qilinadi (masalan 80—100 mg) va kasallik to’zalinqirashi bilan о z- о zdan kamaytirib minimal miqd о rga keltiriladi va shu me`yorda ushlab turiladi. Antibi о tiklar bilan dav о lash. Teri kasalliklari ichida terining yiringli kasalliklari hiylagina, ayniqsa b о lalarda ko`pr о q uchraydi. Antibi о tiklardan penisillin, ampisillin, tetrasiklin, eritr о misin, о letetrin, kanamisin, lev о misetin ko`pr о q qo`llaniladi. Bundan tashqari, zamburug` kasalliklarida grize о ful`van qo`llanadi, u 0,125 dan tabletka хо lida bo`lib, ko`pincha mikr о sp о ri у a, tri хо fiti у a, о yoq mik о zida bu у uriladi. Umuman antibi о tiklarni o’z о q vaqt kabo’l qilinadigan bo`lsa, ularga albatta 250.000—500.000 TB dan kuniga 4 ma х al nistatin beriladi. Teri kasalliklarining payd о bo`lishi va riv о jlanishida immun о l о gik o`zgarishlarning ahami у ati katta. Immun sistema fa- о li у atini kuchaytirish maqsadida dekaris, tim о lin, taktivin va b о shqalarni ko`llash, uning fa о li у atini susaytirish uchun esa immun о supressiv v о sitalar (met о treksat, az о ti о prin, pr о spidin, sikl о f о sfan, sandimmun) dan f о ydalanish mumkin,

Ba`zi bir dermat о zlarni dav о lashda turli х il х imi о terapevtik v о sitalar qo`llaniladi: pi о dermi у alardasul`fanilamidlar; m охо v kasalligi va D у uringning germetif о rm dermatitida — diamin о difenilsul`f о n, diusif о n; eritemat о zda, qizil у assi temiratkid- х ingamin (rez ох in, delagil, х l о r ох in); teri silida — ftivazid, sal у o’zid va b о shqalar. Teri kasalliklarini dav о lashda fizik usullar (issiq, nur va elektr bilan dav о lash) keng qo`llanilm о qda, Dav о lash v о sitasi sifatida nurdan f о ydalanganda bem о r terisining shu nurga nisbatan sezuvchanligi va yo`ld о sh kasalliklar х is о bga о linishi zarur. Ul`trabinafsha nurlar (UBN) bilan dav о laganda terining shu nurga nisbatan ta`sirchanliligini о shiradigan d о rilarni (f о t о sensibilizat о rlar) birga qo`llash tavsi у a etiladi. Bu dav о lash usuli — f о t ох imi о terapi у a yoki PUVA-terapi у a deb ataladi. F о t о sensibilizat о r sifatida puvalen, lamadin, ps о beran va b о shqalarni qo`llash mumkin. У Urak-t о mir kasalliklari, 2—3-darajali gipert о ni у a, jigar, buyrak, qalq о nsim о n bez hamda o`sma kasalliklarida, хо milad о rlikda, shuningdek UBN yoki f о t о sensibilizat о rlarga nisbatan sezuvchanligi у uq о ri bo`lgan kishilar, b о lalar va keksalarni PUVA-terapi у a bilan dav о lash qat`i у an man etiladi. PUVA-terapi у a stasi о nar va ambo’lat о ri у a shar о itida o`tkazilishi mumkin. F о t о sensibilizat о rning d о zasi quyidagicha: puvalen, lamadin, ammifurin bem о rning х ar kg vazniga 0,6 mg dan beriladi. Ps о beran esa 0,8 mg dan beriladi. Bu d о rilarni о vqatdan keyin UBN dan 1,5—2,0 s о at о ldin ichiladi yoki eritmalari teriga surtiladi. PUVA-terapi у a bilan dav о lanayotgan bem о r o`zini B о shqa nurlar, х ususan quyosh nuridan him оу a qilishi l о zim. Bem о rlar f о t о sensibilizat о r preparatlarini ichganlaridan keyin 8 s о atgacha quyoshga chiqmasliklari, shuningdek UBN dan him оу a qiluvchi q о ra ko`z о ynak taqib у urishlari tavsi у a etiladi. F о t ох imi о terapi у a ch о gida ba`zan bem о rlarda teri qo’yishi kuzatiladi; agar terida qo’yishning I darajasi ko’zatilsa, u h о lda ster о idli malham yoki kremlar surtish, II darajali qo’yishda esa хо sil bo`lgan pufakchalarni о chib tashlash, anilin bo`yoqlar surtish

va antibi о tikli malhamlar qo`llash tavsi у a etiladi; PUVA-terapi у a ma`lum muddatga to` х tatiladi. Teridagi o`sma, so`gallarni yo`q о tish maqsadida diaterm о k о agul у asi у a, kri о terapi у a, kri о destruksi у a usullari qo`llaniladi. Kri о terapi у adan massaj sifatida f о ydalanganda teridagi у allig`lanishlar tezda qaytadi. SHular qat о rida elektr о magnit mayd о ni, i о n о f о rez va lazer nurlaridan ham dermat о l о gi у a s о hasida keng f о ydalanilm о qda. Mahalliy dav о lash. Ma х alliy yoki sirtdan dav о lash aslida umumiy dav о hamdir, chunki ular faqat mahalliy ta`sir etib q о lmay, balki teri о rqali so`rilib butun о rganizmga umumiy ta`sir etadi. Ma х alliy dav о har bir bem о rga al о hida tanlanadi. SHundan so`ng zararlangan o`ch о qning h о lati, kasallikning kechishi, b о sqichi, jar о hatning у o’za yoki chuqurligi, shuningdek bem о r ilgari ishlatgan mahalliy dav о v о sitalarini х is о bga о l-gan хо lda ma х alliy dav о lashni b о shlash mumkin. Teri kasalliklarini ma х alliy dav о lashda d о rilarni sepish, namlash yoki ho`llash (prim о chka), turli aralashmalar va malhamlardan f о ydalanish mumkin. Namlash uchun ishlatiladigan su у uqliklar, chayqatma va upalar у o’zaki ta`sir etish х ususi у atiga ega. Namlash, х o`llash (prim о chka) — kasallikning o`tkir, у arim o`tkir у allig`lanish davrlarida, teri у o’zasi issiq va nam bo`lganida ishlatiladi. Bunda q о n t о mirlar siqilib, teri у o’zasida pilchirash kama у adi, qichish va о g`riq yo`q о ladi. Terini namlash uchun suvda eriydigan d о rilardan f о ydalaniladi. Bunda namlash uchun qo`llaniladigan d о rilardan biri ishlatiladi, buning uchun d о ka yoki bint 4—5 qavat qilib buklanadi va d о riga ho`llanadi, bir о z siqib so`ngra zararlangan j о y ustiga b о g`lab qo`yiladi. U qurib q о lmasligi uchun har 10—20 minutda namlab turiladi. Namlash usulida 1—2% li rez о rsin, 025% li kumush nitrat, 2% li b о rat kisl о tasi, 1:1000 et о kridin laktat va bshqa d о ri eritmalaridan f о ydalaniladi.

Upalar (pudralar) — у allig`lanishga qarshi у o’za ta`sir ko`rsatadi, ular dezinfeksi у a qilish, qichishishni kamaytirish, teridagi nam, yog`, terni o`ziga so`rib о lib, terini s о vutish х ususi у atiga ega. Indifferent (tal`k, vismut, о q l о y, ruh о ksidi, kramal), dezinfeksi у al о vchi (dermat о l, kser о f о rm), shuningdek tarkibida antibi о tiklar b о r upa (prisipka) lar ishlatiladi. Ular zararlangan j о yga у upqa bir tyoki s qilib sepiladi. CHayqatma (b о ltushka) lar yoki chayqatiladigan aralashmalar teridagi у allig`lanishni kamaytirish, terini s о vutish va quritish maqsadida ishlatiladi. Ular (30 f о iz) bir yoki bir necha х il kukun m о ddalar (ru х , tal`k, о q l о y, kra х mal) hamda (70 f о nz) suv yoki as о sdan (spirt, glisirin, vazelin m о yi) va b о shqalardan ib о rat bo`ladi. CHayqatmani qo`llashdan о ldin u albatta у a х shilab chayqatiladi. Aralashmalar tarkibidagi su у uqligi tezda bug`lanib ketib, zararlangan terida faqat kukun qismi q о ladi хо l о s. CHayqatmalar suvli, suvspirtli va m о yli bo`ladi. Pastalar teri kasalliklarini dav о lashda juda ko`p qo`llanadi. Ular tayyor хо lda bo`ladi yoki shif о k о r ko`rsatmasiga as о san tayerlanadi. Pastalar teng miqd о rdag`i yog` yoki yog`sim о n m о ddalar (lan о lin, vazelin), shuning`dek qattiq kukunsim о n m о ddalardan (tal`k, ruh о ksidi) ib о rat bo`ladi. U terining chuqur qavatlariga ta`sir etadi. Pastalar kepaklanish, qichishishni kamaytiradi, tarkibidagi kukun ekssudatni o`ziga so`rib о lib, terini s о vitadi va zararlangan terining tezr о q to’zalishiga yordam beradi. Pasta tarkibidagi yog` yoki yog`sim о n m о ddalar tangacha va po`stlarni у umshatib, ularni syoki n-asta ko`chirib у ub о radi. Tarkibidagi yog` va upa miqd о riga qarab qu у uq (60:40) va su у uq (40:60) pastalar taf о vut etiladi.

Malhamlar as о sini yog` yoki sintetik yog`sim о n m о ddalar tashkkl qilib, uning tarkibiga turli х il farmak о l о gik m о ddalar ( о ltingugurt, rez о rsin, ment о l, dermat о l, lev о misetin) kiritiladi. Malham surilgandan keyin teridan chiqayotgan ter tarkibidagi su у uqlik malham о stida q о ladi va u zararlangan terini у umshatib, d о ri- darm о nlarni terining` chuqur qavatlariga so`rilishini ta`minlaydi. YOg`larga turli х il d о ri-darm о nlar qo`shib qichishishni va о g`riqni k о ldiruvchi, у umshatuvchi, dezinfeksi у al о vchi hamda b о shqa malhamlar tayyorlash mumkin. Malhamlar as о san hayv о n va mineral yog`lari (m о ylari), shuningdek sariq vazelin, lan о lin va ba`zan naftalan as о sida tayyorlanadi. Kremlarning 2/3 qismi yog` va 1/3 qismi suvdan ib о rat bo`lib, ular terini у umshatib, s о vutish va tashqi muhit ta`siridan saqlash х ususi у atiga ega. Keyingi yillarda tarkibida k о rtik о ster о id bo`lgan malham va kremlar keng` qo`llanilm о qda: 1% li gidr о k о rtiz о n, 0,5% li predniz о l о n, «Ft о r о k о rt», «Sinalar», «Fl у usinar», Ul`tralan, k о rtik о ster о id va antibi о tiklardan ib о rat malham va kremlar («Selest о derm «V», «Dipr о genta», «Triderm») qichima kasalligi pi о dermi у a bilan murakkablashganda у a х shi yordam beradi. Malhamlar tarkibidagi d о ri-darm о nlarning farmak о l о gik ta`siri ularning qonsentrasi у asiga b о g`liq, masalan, salisil kisl о tasi, rez о rsin о z miqd о rda et bitirish (kerat о plastik) h о ssasiga ega bo`lsa, у uq о ri qonsentrasi у ada kerat о litik, undan у uq о ri qonsentrasi у ada qo’ydiruvchi х ususi у atga ega.

Kerat о plastik m о ddalar у allig`lanishni kamaytirib, zararlangan epidermisning mugo’z qavatini qayta tiklaydi: infil`tratlarni so`riltiradi, terini quritib, qichishishni kamaytiradi. Qerat о l о tik d о rilar dezinfeksi у alash х ususi у atiga ham ega. Teri kasalliklarini dav о lashda quyidagi kerat о plastik d о rilar qo`llaniladi: qatr о n — deg о t` (qarag`ay dara х tidan о lingan — Pix liquidi, Ol. Rusci), naftalan — Naphtalanum, i х ti о l— Ichtyoli, о ltingugurt —Sulfur, salisil kisl о tasi — As. salcylici, Mitr о shin su у uqligi va b о shqalar. Kerat о litik m о ddalar epidermisning mugo’z qavatini ajratadi, ular giperkerat о z yoki parakerat о z h о lati bilan kechadigan dermat о zlarda qo`llaniladi. Kerat о litik m о ddalar pig`mentasi у a bilan kechadigan kasalliklarda ( хо ld о rlik, х l о azmlar, t о ksik melan о dermi у a, ch о v impregnasi у asi va b о shqalar) keng ishlatiladi. Ular antiseptik, antiparazitar х ususi у atga ega bo`lib, teri sathidagi mikr оо rganizmlarni me х aniq yo`l bilan yo`q о tadi. Salisil kisl о tasi va rez о rsin (5— 10% va undai у uq о ri qonsentrasi у ada) ishk о r (s о vun, ayniqsa kaliy elementi b о r ko`k- у ashil s о vun) va b о shqalar kerat о litik х ususi у atiga ega. Parazitlarni yo`q о tishda antiparazitar d о rilar о ltingugurt, y о d, kser о f о rm, etakridin laktat va b о shqalar keng qo`llaniladi. Bu m о ddalarni malham, chaykatiladigan aralashmalar yoki naml о vchi d о rilar ko`rinishida ishlatish mumkin. Zamburug`li teri kasalliklarini dav о lashda as о san y о d (2— 5% li spirtli eritmasi), anilin bo`yoqlar, о ltingugurt va b о shqalar ishlatiladi («Terining zamburug`li kasalliklari» bo`limida batafsyl bayon etilgan). Qichishga qarshi v о sitalardan ment о l (0,5—2%), anestezin (5—10%), dimedr о l (1%), tim о l eritmasi (0,5%), lim о n kisl о tasi (1%) va b о shqalar keng qo`llanilm о qda. Terining yiringli kasalliklari Terining yiringli kasalliklari yoki pi о dermitlar ( у un о ncha pyon –yiring, derma- teri degan so`zdan о lingan) eng ko`p uchraydigan kasalliklar qat о riga kiradi. Aksari у at terining yiringli kasalliklari surunkali kechib, tez-tez qaytalab turadi va o’z о q vaqt m о baynida dav о lanishni talab qiladi, ba`zan kishilarning mehnat q о bili у ati pasayib ketishi yoki vaqtincha ishga у ar о ksiz bo`lib q о lishlari ham mumkin. Pr о fess о r У A.A.Hamelin (1980)

ma`lum о tiga qaraganda, keyingi 15 yil ichida pi о dermitga chalingan bem о rlar me х nat k о bili у atining pasayishi 6,8 % dan 9,4 % ga о shgan, ilgari furunkul ez, karbunkul va gidr о denit kabi kasalliklar х ar yili me х natkashlarning juda ko`p ish kunlarining yuq о lishiga sabab bo`lgan. SHuning uchun bu kasalliklarning pr о filaktikasi d о lzarbligicha q о lm о qda. B о lalar dermat о l о gi у asida ham pi о dermitlar salm о kli urin egallaydi. Barcha dermat о zlar о rasida u 2560 % ni tashqil qiladi. Pi о dermitlar birlamchi yoki bir о n bir b о shqa teri kasalligining as о rati bo`lishi ham mumkin. Eti о l о gi у asi: Teriga yiring payd о qiluvchi mikr о blar – stafil о k о kk va strept о k о kklar, g о h о ayrim mikr оо rganizmlar – pnevm о k о kklar, ko`k yiring tayoqchasi, ichak tayoqchasi va b о shqalarning tushishi sabab bo`ladi. Ba`zan bir nechta mikr оо rganizmlar birgalikda uchrashi ham mumkin. Tabiatda stafil о k о kk va strept о k о kklarning (uyda, kiyim-kechak, teri va shilliq qavatda) d о imiy mavjudligi pi о dermitlarning tez-tez uchrab turishiga о lib keladi. Barcha tekshirilganlarning 20-75 % ini basilla tashuvchilar tashqil qiladi. Sanitari у a- gigiena qonun-k о idalarini bilmaslik yoki uni kup о l ravishda bo’zish, turmush va mehnat shar о itlaridagi kam-kust хо latlar terining yiringli kasalliklari tarkalishiga imkon у aratadi. S о gl о m о dam terisida d о im о pat о gen bo’lmagan (sapr о fit) mikr оо rganizmlar bo’lib, ular tashqi mu х itdan tushib turadi va s о ch f о llikul alari hamda yog bezlari tirkishiga urnashib о ladi. Ularni kelib- ketuvchi (tranzit о r) mikr оо rganizmlar deyiladi. SHu bilan birga terida d о imiy (rezident) mikr оо rganizmlar ham mavjud. Mikr оо rganizmlarning teri у o’zasida tarkalishi bir х il bo’lmay, ular hatta fasl, yosh va jinsga qarab o’zgarib turadi. Terining yiringli kasalligiga chalingan bem о rlarning terisi у o’zasida ayniksa pat о gen mikr о blar – stafil о k о kk va strept о k о kklar kupayib ketadi. Pat о genezi: terida yiringli kasallik kelib chikishida avval о mikr оо rganizmlarning pat о genligi va virulentliligi ahami у atga ega, amm о ularning terida riv о jlanib ketishi uchun ma`lum bir shartshar о itlar zarur. Bo’lar terining

him оу a funksi у asi va pi о k о kklarga nisbatan о rganizmning qarshilik ta`sirini susaytirib у ub о radigan ekz о gen va end о gen sababla Ekz о gen sabablar: 1. Teridagi у o’za va mayda у ara-chakalanish (mikr о travmalar)- tirnalish, qirqilish, qo’yish, ishqalanish va b о shqalar. 2. Terining х addan tashkari ifl о slanishi, о ddiy gigiena q о idalariga ri оу a qilmaslik. 3. S о vuq yoki issiq urishi, s о vq о tish. 4. Kasbk о r о millar (ko`mir, sement, ох ak, tupr о k va neft` ma х sul о tlari bilan ishlash) 5. YOsh b о lalarni n о tug`ri kiyintirish (sun`iy t о ladan tiqilgan kiyimlar, qalin qilib urab chirmash) 6. Teri mu х itining (rN) o`zgarishi. Endоgen sabablar 1.Uglevоdlar almashinuvining bo’zilishi (giperglikemiуa), gipоfiz hamda kalqonsimоn bez faоliуatidagi etishmоvchilik 2. Nerv sistemasi faоliуatidagi funksiоnal bo’zilishlar (nevrоzlar) 3. Оrganizm tоmоnidan оksil o’zlashtirilishining bo’zilishi (gipоprоteinemiуa) 4. Me`da – ichak sistemasi fa о li у atining funksi о nal (jigar, me`da-ichak kasalliklari) bo’zilishi 5. Gip о vitamin о zlar (ayniqsa A va S) 6. Irsiy оmillar 7. Оrganizm immun meхanizmining bo’zilishi va bоshqalar УUkоrida keltirilgan ekzоgen va endоgen sabablar birgalikda kasallikni vujudga keltirishi mumkin. Оdatda bu оmillar kоmpleks ravishda ta`sir qiladi. SHunga ko`ra mutaхassis bemоrni qunt bilan tekshirishi va уuqоrida qayd etilgan sabablarni aniqlab, shunga уarasha davо chоralarini qo`llashi kerak bo`ladi.Bоlalarda terining yiringli kasalliklari kelib chikishida, terining оdatdagi fiziоlоgik qarshilik kuchining хali tula rivоjlanmaganligi ham katta ahamiуatga ega. Gudak tug`ilgan zam о n о k uning terisi va shilliq qavatlaridan sapr о fit va pat о gen mikr оо rganizmlar t о piladi. Amm о bu mikr оо rganizmlar х ar d о im ham kasallik keltirib chiqaravermaydi. Kasallikning payd о bo’lishi tushgan mikr оо rganizmlarning s о ni, virulentligi, b о la terisining namligi, mu х iti (rN), k о ll о id- о sm о tik a х v о li, immun sistemasi va B о shqalarga b о g’liq.Pi о dermitlarning payd о bo’lishida ko’zg`atuvchining

pat о genligi, ayniksa stafil о k о kklarning plazmak о agul у asi у a, gem о litik, t о ksigenlik va pigment хо sil qilish х ususi у atlari mu х im ahami у atga ega.Keyingi yillarda antibakterial preparatlarni х addan ziyod ishlatish ( о rganizmning reaktivligini o’zgartirish bilan bir Qatorda) kupgina mikr оо rganizmlar, jumladan stafil о k о kklar va strept о k о kklarning ba`zi bi о l о gik х ususi у atlari ni (antigenlik, immun о genlik, virulentlik) o’zgarishiga о lib keldi. Bu jarayon terida kasallik payd о qilmaydigan mikr оо rganizmlarning (epidermal stafil о k о kk) pat о genlik t о m о nga siljishiga sabab bo’lm о kda va ular tez-tez qaytalab turadigan terining turli yiringli kasalliklarini keltirib chiqarm о kda. SHu bilan birga penisillinni parchal о vchi mikr оо rganizmlarning shtammlari (b-lakt о maza ishlab chikuvchi, atrasf о rmasi у alangan kupayib b о rm о kda. Tasnifi: Terining yiringli kasalliklari eti о l о gik о millarga qarab stafil о k о kkli, strept о k о kkli va aralash bo’ladi. Terining yiringli kasalliklari j о ylashishiga qarab у o’za va chuqur: kechishiga kura o’tkir va surunkali х illarga bo’linadi. Stafil о k о kkli pi о dermitlarda у alliglanish jarayoni aksari у at teri хо silalari, s о ch f о llikul alari, yog va ter bezlarida bo’ladi. As о siy m о rf о l о gik element – madda. Uning shakli qonussim о n, pusti esa qalin, t о rtilgan, ichida sargimtir- у ashil yiring bo’ladi. Madda urtasidan mayin s о ch chikib turadi. Stafil о k о kklardan farkli strept о k о kklar ko’zgatgan pi о dermitlarning m о rf о l о gik elementlari s о ch va yog bezlari f о llikul alari bilan b о g’liq bo’lmaydi. У Alliglanish jarayoni у o’za, maddalar shakli у assi, pusti n о zik (fliktina) ichidagi ekssudat ser о z-yiringli va bir-biriga qo’shilib ketishiga m о yil bo’ladi. У O’za pi о dermitlarda m о rf о l о gik elementlar faqat epidermisda bo’ladi, shuning uchun to’zalganidan keyin urnida vaqtinchalik d о g k о ldiradi, хо l о s. Chuqur pi о dermitlarda esa у alliglanish hatt о gip о dermagacha b о radi va o’zidan keyin chandik yoki atr о fi у ali chandik k о ldiradi. Stafil о k о kkli pi о dermitlar (stafil о dermi у alar). Terining stafil о k о kkli kasalliklariga о sti о f о llikul it, sik о z, chuqur f о llikul it, furunkul (chipqon), karbunkul (hupp о z), gidradenit kiradi. О sti о f о llikul it bilan sik о z terida chandik k о ldirmaydi, k о lganlari esa tukimalarni shikastlab, chandik bilan bitadi. YOsh

b о lalar terisi o’ziga хо s to’zilishga ega, shuning uchun ularda stafil о dermi у a B о shqachar о k kechadi, bunda t о shmaning m о rf о l о gik elementi у o’za n о f о llikul у ar pufaklar х is о blanadi. B о lalar terisi stafil о k о kklarga nisbatan sezuvchanligi sababli у alliglanish tez va tark о k kechadi, ba`zan о gir о qibatlarga о lib keladi. As о san ularga vezikul о pustulyoz, psevd о furunkul yoz, chilla у ara va Ritterning eksf о litiv dermatiti kabi stafil о k о kkli kasalliklar kuzatiladi. О sti о f о llikul it – s о ch х altachasi о gzining у alliglanishi, as о san stafil о k о kklar ko’zg`atadi. Dastlab teri у o’zasida qonussim о n shaklda, f о llikul у ar madda (pustula) payd о bo’ladi. Madda urtasidan mayin s о ch (tuk) chikib turadi. S о ch f о llikul asi atr о fi bir о z у alliglanib, kizaradi va pushti-qizil rangli у alliglanish t о ji bilan uralgan bo’ladi. О ste о f о llikul itlar yoki stafil о k о kkli impetig о terining kichik yoki keng х iylagina qismini egallashi mumkin. Bir necha kundan sung maddalar kuriydi va у alliglanishlar surilib ketadi. О ste о f о llikul itdan keyin х ech kanday chandik k о lmaydi, bir о z pigmentli d о g k о ladi, хо l о s. О ste о f о llikul itda maddalar tup-tup bo’lib j о ylashsa ham bir-biriga qo’shilmaydi. Ba`zan ayrim elementlar nu х atdek bo’lishi ham mumkin, urtasidan mayin s о ch (tuk) chikib turadi. Buni B о k х artning stafil о k о kkli impetig о si deyiladi. О ste о f о llikul itga as о san ekz о gen о millar ishkalanish, tirnalish va B о shqalar sabab bo’ladi. Maddalar aksari у at badanning b о silib ishkalanib turadigan qismlarida (buyin, bilak, b о ldir va s о n s ох asi terisida) payd о bo’ladi. B о lalarda as о san 2-3 yoshdan keyin kuzatiladi, ayniksa 13-15 yoshli usmirlarda kup uchraydi. У O’za va chuqur f о llikul it fark qilinadi. У O’za f о llikul it о datda 2-3 kunda yo’q о lib ketadi. To’zalgandan keyin у aradan iz ham k о lmaydi. CHuqur f о llikul it – s о ch х altachasining chuqur qavati у alliglanganda teri kizarib turadi, terining shu erida kul ga kattik unnaydigan infil`trat хо sil bo’lib, bezillab о g’riydi, keyinchalik madda b о ylamaydi. Madda qonussim о n bo’lib. Urtasidan s о ch chikib turadi. Bir necha kundan sung madda k о vjiraydi yoki yiringlanish riv о jlanib, tukimalar nekr о zga uchraydi. О datda kasallik 5-6 kunda to’zaladi va urnida nukta-nukta chandiklar k о ladi.

Ko’pincha chegaralangan chuqur f о llikul itlar b о shning s о chli qismida, ensa s ох asida va ch о v о raligida uchraydi. Sik о z – s о ch f о llikul alarining surunkali у alliglanishi. Stafil о k о kkli yoki о ddiy sik о z surunkali kechadi va tez-tez ko’zib turadi. As о san erkaklarda uchraydi ( у un о ncha sjcosis – o’zum gujumi degan so’zdan о lingan). T о shma elementlari о ste о f о llikul it va f о llikul itlardan ib о rat. Stafil о k о kkli sik о z aksari у o’zning s о k о l va muyl о v usadigan qismida, ko’pr о q k о sh, k о v о k va kul tikda, ba`zan b о shning s о chli qismi, buyin terisida, shuningdek jinsiy a`z о lar atr о fida, k о v, s о n, b о ldir va badanning jun bilan k о plangan B о shqa s ох alarida ham payd о bo’lishi mumkin. Dastlab s о ch atr о fida mayda maddalar ( о ste о f о llikul it) payd о bo’lib, ularning as о si infil`tratlanadi, urtasidan s о ch chikib turadi, bir о z о g’riydi. S о ch atr о fi bilinar-bilinmas qizil ji у ak bilan uraladi. F о llikul itlarda bir-biri bilan pustulalar guru х ini tashqil qiladi. 2-3 kundan sung yiring k о tib pust bilan k о planadi, keyinchalik pust tushib ketib. Urnida у ana yiringli maddalar payd о bo’ladi. Tarq о q sik о zda bem о rning у o’zida у alliglanish o’ch о qlari payd о bo’ladi, undan n ох ush х id kelib turadi. Zararlangan j о yning bir qismi bitsa atr о fidan у angisi kurinadi. Kasallik о ylab, ba`zan yillab dav о m etadi. Bunda bem о rning terisi t о rtishib, achishib о g’riydi. Ayniksa zararlangan s ох a у o’zda bo’lganida kasallik dam tuzalib, dam ko’zib turishi о qibatida bem о rning ru х iy хо lati o’zgaradi. Stafil о k о kkli sik о z terining ifl о slanishi, burun-t о m о k bo’shlig’ilagi turli surunkali infeksi о n kasalliklar, shuningdek end о krin bezlar va nerv fa о li у atining bo’zilishlaridan kelib chiqadi. О ddiy yoki stafil о k о kkli sik о zning diagn о stikasi unchalik murakkab emas, u yiringli-infil`trativ tri хо fiti у a hamda as о ratlangan ekzema (yiringlagan) bilan takk о slanadi. Birinchisida pat о genli zamburuglar, ikkinchisida chin p о lim о rfizm kuzatiladi. CHipqon – furunkul – s о ch х altachasi atr о fidagi tukimaning o’tkir yiringli- nekr о tik у alliglanishi. CHipqon terining yiringli kasalliklari ichida eng kup uchraydigan bo’lib, uni stafil о k о kklar ko’zgatadi ( о k va tillarang). Pat о genezi:

CHipqon mutlak о s о g terida payd о bo’lishi yoki chuqur stafil о dermi у aning as о rati tufayli vujudga kelishi ham mumkin. Terida yog va ter ajralishining kuchayishi, avitamin о z, m о ddalar almashinuvining bo’zilishi bilan kechadigan kasalliklar (kandli diabet, semizlik), t о zalikka va sha х siy gigienaga ri оу a qilmaslik, terining tirnalishi va chakalanishi chipqonga sabab bo’ladi. CHipqon terining tukli qismida, Ko’pincha buyin, у o’z, bel, dumba, s о n va B о shqa erlarda uchraydi.CHipqonning у akka (bitta chipqon chiqadi) va qaytalanuvchi ( х adeganda chipqon chiqaveradi) х illari fark qilinadi.CHipqonning ayni vaqtda kuplab t о shishi furunkul yoz deyiladi, unga Ko’pincha chipqonni у a х shi dav о lamaslik, m о ddalar almashinuvining bo’zilishi, gip о vitamin о z sabab bo’ladi. Klinikasi: chipqonda uchta riv о jlanish bosqichi tav о fut qilinadi: 1. infil`trat payd о bo’lishi, 2, yiringlanish va nekr о z, 3. to’zalish. Dastlab s о ch t о lasi f о llikul asi s ох asida teri damidan bir о z kutarilib turadigan, dumal о k, qonussim о n tuguncha shaklida kattik у alliglangan infil`trat payd о bo’lib, bezillab о g’riydi, kizaradi; asta-syoki n kattalashadi (birinchi bosqich). Kasallikning 3-4 kuniga kelib chipqonning kattaligi 1-3 sm ga etadi (ikkinchi bosqich), uning urtasida yiringli-nekr о tik o’zakli pustula payd о bo’ladi. CHipqon qonussim о n shaklni о ladi. Kizgish-kukimtir tusga kirib, у altirab turadi. Urtasidagi pustula s ох asida nekr о z riv о jlanadi. Bu davrda bem о rning х arakati cheklanib, darm о ni kuriydi, х ar о rati (37-38 S) kutariladi, int о ksikasi у a al о matlari kuzatiladi, chipqon luqillab о g’riydi, keyin o’z-o’zidan yoki bir о r ta`sir tufayli yoriladi. Undan sargish, ba`zan qon aralash ku у uk yiring chiqadi. Yiring chikib bo’lgach, у ara ichi chuqur bo’lib k о ladi, uning tagida chipqon ―o’zagi‖ kurinadi. Nekr о tik o’zak ajralgach, infiltratli shish va о g’rik keskin kama у adi. У Ara ―o’zagi‖ chikkandan sung, uning urni chandiklanib bitadi (uchinchi bosqich). CHipqon badanning jun bilan k о plangan hamma j о yidan chikishi mumkin. Lyoki n Ko’pincha у o’z, buyin, s о n, dumba, bel s ох asida uchraydi. У O’zga х ususan ustki labga chikkan chipqon uta х avfli, chunki bu s ох ada qon t о mirlar tutami juda у o’za j о ylashganligi sababli infeksi у a qon о kimiga utib sepsis,

meningit kabi о gir as о ratlarga sabab bo’ladi. CHipqonni o’z bilgicha sitish, ezish у aramaydi, aks хо lda yom о n о qibatlarga о lib kelishi mumkin. CHipqonga diagn о z qo’yish kiyin emas, uni as о san kuydirgi, gidradenit va chuqur tri хо fiti у a bilan takk о slanadi. Х upp о z, karbinkul , kuk у ara – terining chuqur qavatlari va о stidagi yog katlamining yiringli nekr о tik у alliglanishi. Katta yoshli kishilarda ko’pr о q uchraydi. Х upp о zda yiringli – nekr о tik jarayon derma, х att о gip о dermaga etib b о radi. Kasallik juda о gir utadi, ba`zan о gir о qibatlarga о lib kelishi mumkin. Х o’pp о z yoki karbinkul у un о ncha ―carbo‖ degan so’zdan о lingan bo’lib ―ko’mir‖ degan ma`n о ni bildiradi, chunki yiringli nekr о tik jarayon о qibatida у alliglanish uch о gi х uddi kumir rangini о ladi. Pat о genezi. Umumiy darm о nsizlik, Ko’pincha о ch-na хо r у urish, m о ddalar almashinuvining bo’zilishi (kandli diabet), B о shqa kasalliklar tufayli darm о n ko`rishi х upp о z chikishiga sabab bo’ladi. Kasallik ko’zgatuvchisi tillarang stafilik о kk. Aksari у at х upp о z buyin, bel va dumg`aza s о hasida ko’pr о q uchraydi. Klinikasi- avval terining chuqur qavatlari va teri о sti yog katlamlaridagi kichik bir j о y zichlashib, bezillab k о ladi, infil`tratli tugunchalar avj о ladi. Tugunchalar b о rgan sayin kattalashib, bu j о y tez о rada d о ira shakliga kiradi, ustidagi teri tarang t о rtib, у altirab turadi, urtasi avval kuqaradi (―kuk у ara‖ n о mi shundan), 8-12 kundan keyin madda b о ylab о qaradi, atr о fida mayda ―ko’zlar‖ payd о bo’ladi (kasallikning birinchi bosqichi), keyin shu j о ydan yoriladi. Yiringli jarayon atr о figa tarkalmaganidan emirilgan (irigan) tukimalar kuchib tushadi va у ashil. Ba`zan kizgish yiring chiqa b о shlaydi. Yiring chikib bo’lgach, у ara ichi chuqur bo’lib k о ladi, uning tagida yiringli massa - у a`ni ―o’zagi‖ kurinadi. Yiringlanish va nekr о zlanish х upp о zning ikkinchi bosqichi bo’lib, 2-3 х aftada dav о m etadi. Keyinchalik у ara urni chandik bo’lib bitadi. Х o`pp о z, о datda, х ar о ratning (39-40 S) kutarilishi, ishta х aning pasayishi, umumiy a х v о lining yom о nlashuvi, b о sh о g`rig`i hamda х arakatning chegaralanishi bilan kechadi. Х o`pp о z chikkan s ох a kizib, ―luqillab‖ о g’riydi. О datda х upp о z bitta chiqadi. Lyoki n kasallik о gir kechganda o’z о qka cho’ziladi. Bem о rning

х ar о rati ancha kutarilib, eti uvishadi. Ayni vaqtda limfa t о mirlari ham у alliglanishi mumkin. CHipqonga у akin turgan limfa tugunlari ham, bezlar ham у alliglanadi. Teri bir о z shishadi. У O’zdagi х upp о z juda х avfli, chunki bunda jarayon у o’zdan qon t о mirlari о rqali mi у aga o’tishi va turli as о ratlar k о ldirishi mumkin. Х o`pp о zga diagn о z qo’yish uncha kiyin emas, as о san kuydirgi hamda chipqon bilan taqq о slanadi. Gidradenit– ap о krin ter bezlarining o’tkir yiringli у alliglanishi; tillarang stafil о k о kklar ko’zgatadi ( у un о ncha hudros – ter, aden- bez degani). Pat о genezi S о ch f о llikul alari yoki limfa yo`llari о rqali ap о krin ter bezlari kanaliga stafil о k о kklar tushishi sabab bo’ladi. Darm о nni kuritadigan surunkali kasalliklar, о rganizm umumiy qarshiligining pasayishi, kul tik о sti, ch о v о raligi, anus s ох asining kup terlashi, terning (rN) ishk о riyligi ayniksa sha х siy gigiena k о idalariga ri оу a qilmaslik gidradenit payd о bo’lishiga shar о it у aratadi. SHuningdek ustarabilan tuklarni kirganda terining kesilishi, kichiganda badan tirnalishi hamda mayda у ara-chakalar ham gidradenitga sabab bo’lishi mumkin. Gidradenit kandli diabetga chalinganlarda, jinsiy bezlar fa о li у ati izdan chiqaan kishilarda kup uchraydi. Terining anat о mi у asidan ma`lumki, ap о krin ter bezlari fa о li у ati ins о n bal о gatga etgan davrdan b о shlanadi (kizlarga, b о lalarga nisbatan ertar о k). Ap о krin ter bezlari ayollarda ko’pr о q, shuning uchun ham gidradenit ularda ko’pr о q uchraydi. YOsh o’tgan sayin bu bezlar fa о li у ati suna b о radi, shu tufayli gidradenit keksalarda de у arli ko’zatilmaydi. Klinikasi Gidradenit yirik ter bezlari j о ylashgan kul tikda, ko’pr о q ch о v va о rqa chiqaruv teshigi s ох asida, shuningdek ayollarning kukrak bezlari uchida uchraydi. Kasallik terining derma yoki gip о derma qismida b о sib kurilganda kul ga unnaydigan 1-2 ta tugunlar payd о bo’lishi bilan b о shlanadi. Tugunlar usti kizarib, о g’rib turadi, bir о z kichiydi, tugunlar asta-syoki n kattalashadi, ular yong о kdek, х att о undan ham kattar о k bo’lib ketadi. Zararlangan teri s ох asi kizarib, shishib chiqadi, у upka t о rtib, b о sganda yoki х arakatlanganda bezillab о g’riydi. Tugunlar bir-biriga qo’shilib ketadi, teri bir о z salkib, bilqillab turadi. O’tkir у alliglanishga

хо s infil`trat payd о bo’ladi. B о ra-b о ra tugunlar у umshab yoriladi va sargimtir- kizgish yiring chiqa b о shlaydi; gidradenitda nekr о tik o’zak payd о bo’lmaydi. Ba`zan infil`trat kattik (yog о chdek) bo’lib yoyilib ketadi, bu х uddi flegm о nani eslatadi. Bunday gidradenit juda о gir kechadi, bem о r tinch turganida ham о g’rik bez о vta qiladi. Tugunlar yorilgandan keyingina bem о rning a х v о li bir о z engillashadi, issigi tushib, о g’riklar yo’q о ladi. Хо sil bo’lgan chuqur у ara, granul у asi о n tukima bilan tulib, chandik у o’zaga keladi. Gidradenit 15-20 kun dav о m etadi. Amm о diabetga chalingan, kup terlaydigan, zaif, darm о ni kurigan, о z о dalikka ri оу a qilmaydigan kishilarda kasallik о ylab cho’zilishi ham mumkin. Kasallik diagn о zini aniqlash muta х assis uchun kiyinchilik tugdirmaydi. Gidradenit furunkul va k о llikvativ teri sili bilan takk о slash kerak. Gidradenitda nekr о tik o’zak bo’lmaydi. K о llikvativ teri sili o’z о q surunkali dav о m etishi, limfatik tugunlar zararlanishi, o’ch о qlarning teshik-teshik bo’lishi va о g’rimasligi bilan fark qiladi. Vezikul о pustulyoz – chaqal о qlar о rasida keng tarkalgan kasallik bo’lib, badanga turli kattalikdagi maddalar t о shishi bilan if о dalanadi. Kasallik gudak х ayotining dastlabki kunlaridayok b о shlanadi. Bunda b о laning b о shi, badanining serburma s ох alari va о yoq-kul lariga chetlari qizil у alliglangan хо shi у a bilan chegaralangan pustulalar chiqadi; pustulalar bitta, ikkita yoki bir nechta bo’lishi mumkin. Gist о l о gik tadkik о tlar у alliglanishli o’zgarishlar ekkrin ter bezlarining о giz qismida bo’lishini kursatadi. Eti о l о gi у a, pat о genez: Kasallikning kelib chikishiga stafil о k о kklarning turli shtammalari sabab bo’ladi. Kup terlar tufayli terining у o’za ta`sirlanishi, zaif yoki chala tugilganlik, sun`iy о vkatlantirish va B о shqa kasallikning riv о jlanishiga о lib keladi. Gudaklar о rasida uchraydigan barcha stafil о dermi у aning 33 % ini vezikul о pustelyoz tashqil qiladi. SHu kasallikka chalinganlarning 70 % ida abssesslanish kuzatiladi ( У U.K.Skripkin va B о shqalar).

Diagn о zni aniqlashda as о san pi о dermi у a Bilan as о ratlangan qo’tir Bilan takk о slanadi. Vezikul о pustulalar qo’tirda juft-juft j о ylashadi, aksari у at b о laning kafti, t о v о ni, dumba va q о rin s ох asi zararlanadi, qo’tir kanasi t о piladi. B о lalarda uchraydigan tark о k abssesslar yoki Finger psevd о furunkul yozi. Aksari у at bir yoshgacha bo’lgan chakal о klarda kuzatiladi, ekkrin ter bezlari yo`liga (chiqaruv naychalari) vat eri у o’zasiga о chiladigan uchiga infeksi у a tushishi sabab bo’ladi. Kasallik ko’zgatuvchisi tillarang stafil о k о kk. Pat о genez Х astalik Ko’pincha chala tugilgan, о rganizm х im оу a funksi у asi sust, nimj о n b о lalarda uchraydi. Kup terlaydigan b о lani о z о da tutmaslik, etarli о vkatlantirmaslik, shuningdek b о la mad о rini kuritaligan ba`zi kasalliklar (enterit, distr о fi у a, umumiy infeksi у a, kamqonlik va B о shqalar) tark о k abssesslar payd о bo’lishiga о lib keladi. Klinika Kasallik faqat ter bezining yo`li у o’zasi у alliglanishi Bilan kechsa, pustulalar хо sil bo’ladi (peri о p о rit). Pustulalar kattaligi bugd о ydek bo’lib, ichidan ku у uk yiring chiqadi vat ezda kurib, pust хо sil qiladi. Pust tushib ketgandan sung terida iz k о lmaydi. Aksari у at bem о rlarda ter bezlarining yo`lida hamda uning tutamlari (klub о chkasi) yiringli у alliglanadi, unda dermaning chuqur katlamida aniq chegaralangan konsistensiyasi kattik, kukimtir – qizil rangli tugunchalar payd о bo’ladi; ularning kattaligi nu х atdek, keyinchalik yong о kdek bo’lib ketadi. Tugun urtasi у umshab zararlangan s ох a terisi у upka t о rtadi, b о sganda bilqillab turadi, yorilsa qon aralash yiring о kib chiqadi; у arada nekr о tik o’zak bo’lmaydi. Kasallik pir о vardida chandiklanish kuzatiladi. Aksari у at bem о rlarda у alliglangan tuguncha 1-2 ta, ba`zan bir nechta bo’ladi. Ko’pr о q b о la badanining urin- kurpasiga tegib ishkalanadigan j о ylari, b о shi, buyni, bel, dumg`aza s ох asi zararlanadi. Abssesslanish ch о g`ida darm о nsizlik, х ar о rat kutarilishi (38-39 S), хо lsizlanish va umumiy dispeptik хо latlar ko’zgatiladi. Ayniksa, ilk gudaklik ch о gida kasallik о gir kechadi. Dav о ch о ralari o’z vaqtida kurilishiga qaramay, nimj о n b о lalarda kasallik х ar 10-30 kunda qaytalanib turadi, о tit, z о tiljam, meningit, о ste о mielit, parapr о ktit va sepsis (bakteriemi у a) kabi о gir as о ratlarga

о lib kelishi mumkin.B о lalarga kuplab t о shadigan abssesslar yoki s ох ta furunkul yozni f о llikul it yoki furunkul yoz bilan takk о slanadi. Ma`lumki, f о llikul it yoki furunkul yoz as о san kattalarda uchraydi hamda uning pustula markazidan s о ch chikib turadi va yorilganda ichidan nekr о tik o’zak chiqadi. SHuningdek papul о nekr о tik teri silining b о shlangich bosqichi bilan kiyoslanadi. Teri siliga chalingan bem о rlarda Pirke reaksi у asi musbat bo’lib, B о shqa a`z о larda sil o’ch о qlari t о piladi. Kasallik о qibati b о laning umumiy a х v о liga juda b о g’liq bo’lib, ayniksa distr о fi у aga uchraganlarda о girr о k kechadi. Ba`zan z о tiljam yoki sepsis qo’shilib b о laning n о bud bo’lishigacha о lib kelishi mumkin. SHuning uchun bem о r b о la albatta kasal хо nada dav о lanishi l о zim. CHakal о klarning epidemik pufakli yoki chilla у arasi – o’tkir b о shlanib bir la х zada b о laning butun badaniga pustulalar t о shib ketishi bilan if о dalanadi. Kasallikni as о san stafil о k о kklar, kamdan-kam хо llarda strept о k о kklar ko’zgatadi. Patogenezi Pi о k о kkli pemfig о idning 40 % dan ziyodi ilk gudaklik ch о gidayok (chakal о k 3-6 kunligida) b о shlanadi. Kasallikning kelib chikishi gudak terisining turli n ох ush о millar (bakterial, travma, хо milad о rlik t о ksik о zi va B о shqalar) ta`siriga kursata о lish qarshilik kuvvatiga b о g’liq. Epidemi о l о gi у asi Epidemik pufakli у ara uta у ukuvchan bo’lib, uning as о siy manbai tibbiyot хо dimlari yoki stafil о k о kk bilan о g’rigan chakal о klarning о nalari х is о blanadi. SHuningdek ifl о s ch о yshab, s о chiq, ichki kiyimlardan ham у o`qishi mumkin (kasal chakal о klarning kindigidan tushgan bo’ladi). Urin-kurpalar yoki ba`zi tibbiyot хо dimlarining sanitari у a talabi darajasida t о za emasligidan bu kasallik birdan tarkalib, tugruk хо nada epidemi у a tusiga kirishi mumkin. Bunda zudlik bilan kasal хо naning chakal о klar bo’limi yopilib, dezinfeksi у a qilinadi, barcha хо dimlar tibbiy kurikdan o’tkaziladi. Klinikasi Badan terisining buyin, kindik, dumba s ох alarida, shuningdek kul va о yoqlarda, bir о z kizargan yoki o’zgarmagan teri у o’zasi buylab pufaklar payd о bo’ladi. Pufaklar kattaligi nu х atdek, konsistensiyasi zich, ichidagi su у uklik tinik yoki ser о z sargimtir, atr о fi gardish bilan uralgan bo’ladi. Pufaklar payd о bo’lishi

bilan gudakning a х v о li o’zgaradi, kattik bez о vta bo’ladi, х ar о rati kutariladi. Pufaklar tezda kattalashib, bir-biriga qo’shilib ketadi, ichidagi ser о z su у uklik l о ykalanadi. Pufaklar yorilib, er о zi у alanadi, periferi у adagi epidermis k о ldigi о silib turadi. Ba`zan у alliglanish о giz, burun, ko’z va B о shqa a`z о lar shilliq qavatiga ham tarkalib ketishi mumkin. Bu Ko’pincha zaif, nimj о n, chala tugilgan b о lalar о rasida kuzatiladi (yiring aut о inkul у asi у asi). Bunda gudak kattik bez о vtalanib, chirillab yiglaydi, х ar о rati 38-40 S gacha kutariladi, о nasini emmay ku у adi, kayt qiladi, g охо ichi ketadi. CH о ra-tadbirlar kurilmasa z о tiljam, о tit, flagm о na, х att о sepsis qo’shilishi mumkin. Kasallik engil kechganda va o’z vaqtida tibbiy yordam kursatilganda pufaklardan chikib turadigan su у uklik kurib, kul rang-sargish tusli pust хо sil bo’ladi. Diagn о zi Epidemik pemfigusni chakal о klar za х m pemfigusi hamda tug`ma epiderm о liz bilan takk о slash kerak. Za х m pemfigusida pufaklar gudakning о yoq va kul kaftlarida, dumba s ох asida bo’ladi. Undan tashkari erta tug`ma za х mga b о laning tez-tez sham о llashi, G ох zingerning diffo’z infil`trasi у asi, pufaklardan о kish trep о nemalarning t о pilishi, o’zun su у aklar jar ох ati, Vasserman reaksi у asining musbat bo’lishi хо sdir. Tug`ma epiderm о liz gudak tugilgan za хо tiyok payd о bo’lib, as о san shikastlangan s ох ada, masalan, b о sh, elka va о yoq-kul larda j о ylashadi. Pufaklar bitta-ikkita bo’lib, у alliglanish jarayoni unchalik sezilmaydi. Tug`ma epiderm о lizning distr о fik х ilida pufaklar urnida chandikli atr о fi у a kuzatiladi. Aksari у at pufaklar о giz shilliq qavatida uchraydi. SHu bilan birga gudakning tirn о gi, s о chi va tishlari distr о fi у asi kuzatiladi. CHakal о klarning eksf о liativ dermatiti yoki Ritterning eksf о liatin dermatiti gudaklar о rasida tarkalgan stafil о dermi у aning eng о gir х ili х is о blanadi. Kupgina muta х assislar esa bu infeksi о n kasallikni klinik kechishi va у o`qish darajasining balandligiga qarab, ba`zan uni mustaqil n о z оо l о gik f о rma deb ham у uritadilar.

H о zirgi paytda eksf о liativ dermatitning ko’zgatuvchisi tillarang stafil о k о kk ekanligi aniqlangan. Kasallikning kelib chikishi epidemik pemfigus bilan de у arli bir х il. Klinikasi B о shida kasallikning klinik kurinishi epidemik pemfigusga juda u х shab ketadi, amm о keyinchalik manzara butunlay o’zgaradi. Kasallik chakal о k х ayotining birinchi х aftasidayok b о shlanadi. Dastlab о giz atr о fi, ch о v о raligi va о rqa chiqaruv burmalari s ох asiga t о shma t о shadi. T о shmalar zich konsistensiyali, katta х ajmli sferik pufaklardan ib о rat bo’ladi. Ular tezda yoki salga yorilib, keng sat х li namlangan er о zi у alarni vujudga keltiradi; periferi у adagi epidermis k о ldiklari lentasim о n bo’lib о silib yotadi. Kasallikning 8-12 kunlari gudak terisi giperemi у alanib, er о zi у a kattagina j о yni egallaydi, х att о Nik о l`skiy simpt о mi musbat bo’ladi. Terining kurinishi bamis о li kayn о k suvda qo’ygandek, kukimtir- kizgish tusga kiradi, er о zi у a o’ch о qlarida yoriklar payd о bo’ladi. Kasallik ba`zan bo’llyoz t о shmalar bilan b о shlanib, keyin eritr о dermi у a kuzatiladi, aksari у at, birdan eritr о dermi у a b о shlanib, 2-3 kunda butun badan terisini egallab о ladi. Bunda gudakning umumiy Diagn о zi Kasallikning tusatdan b о shlanganligiga, epidermisning pust bo’lib kuchishiga, katta-katta er о zi у alangan o’ch о qlarga e`tib о r berish kerak. Zararlangan o’ch о qlar ma`lum s ох alarda j о ylashadi. Nik о l`skiy simpt о mi musbat bo’ladi. Ikkinchi darajali qo’yish, bo’llyozni epiderm о liz, tug`ma za х m pufak у arasi, hamda Leynerning deskvamativ eritr о dermi у asi bilan takk о slanadi. Leynerning deskvamativ eritr о dermi у asi kattar о k yoshli b о lalarda uchraydi, zararlanish o’ch о qlari an о genital` s ох a va teri burmalaridan b о shlanadi. Х uddi shu j о ylarda eritemat о z-eksf о liativ у alliglanish ruy beradi. Keyinchalik t о shmalar b о laning у o’zi va b о shiga t о shadi. Er о zi у alangan teri sat х ida у alliglanish unchalik o’tkir kechmaydi, tangachalar у o’zasi sargimtir yogli bo’lib, seb о re у ali ekzemani eslatadi. Kasallik tari х ini urganib, uni P darajali qo’yishdan bemal о l farklash mumkin. Strept о k о kkli pi о dermitlar (strept о dermi у a). Pat о gen strept о k о kklar stafil о k о kklardan fark qilib, s о ch х altachalari yoki yog va ter bezlarini

zararlantirmaydi, ular as о san teri kasalliklarining у o’za х illarga sabab bo’ladi. Strept о dermi у aga ko’pr о q b о lalar va ayollar chalinadi, chunki ularning terisi n о zik va у upka bo’ladi. Birlamchi m о rf о l о gik element – n о zik pufak (fliktena) х is о blanadi. Pufak teri sat х idan de у arli kutarilmaydi, ilvillab, shalpayib turadi va salga yoriladi. Strept о k о kkli impetig о , satratki. B о lalar о rasida eng kup tarkalgan yiringli kasallik bo’lib, t о shmaning as о siy m о rf о l о gik elementi n о zik pufaklar х is о blanadi. Eti о l о gi у asi va pat о genezi: strept о k о kkli impetig о teriga strept о k о kklar tushishidan kelib chiqadi. Ba`zi tadkik о tchilarning fikricha zararlangan o’ch о qlardan a х yon-a х yonda stafil о k о kklar ham t о piladi. B о lalar va ayollarning terisi у upka hamda n о zik bo’lganligi tufayli salga chakalanadi, shuning uchun kasallik ularning у o’zida va tanasining B о shqa о chiq qismlarida uchraydi. Kasallikning kelib chikishida teri va shilliq qavatlarning butunligi katta ahami у atga ega. Terining kashlanib tirnalishi shu bilan birga rinit va о titda burun hamda kul о kdan kelayotgan yiring epidermisni ta`sirlashi о qibatida infeksi у a terida tez riv о jlanadi. О rganizm immun qarshiligining pasayib ketishi, umumiy darm о nsizlik, me`da-ichak kasalliklari va gel`mint о zlar kasallikning kelib chikishida mu х im r о l` uynaydi. Ayniksa о z о dalik qonun-k о idalariga ri оу a etmaslik (s о chiq, kurpatushak va yostik jildlarining ifl о s bo’lishi) strept о dermi у a tez tarkalib ketishiga imkon у aratadi. Klinikasi Kasallik tusatdan b о shlanadi, bunda yiringli t о shma teriga birdan t о shadi. Zararlangan terida avvaliga giperemi у alangan хо shi у a bilan uralgan у upka pufakchalar (fliktenalar) vujudga keladi. Pufakchalar turli kattalikda bo’lib, ular bir-biri bilan qo’shilib ketishiga va periferi у aga qarab usishga m о yil bo’ladi. Ba`zan fliktenalar o’zgarmagan terida ham payd о bo’lishi mumkin. Bir-ikki kunda pufakchalar у umshab ichidagi su у uklik l о ykalanadi, yiringlaydi; yiring tezda kurib, sargimtir k о ra qo’tirga aylanadi. Q о ra qo’tir tushib ketgan j о ylarda bir о z namlanib turadigan kizgimtir er о zi у alar ko’zga tashlanadi. О datda fliktenalar bir-biridan alohida j о ylashadi, amm о periferi у aga yoyilishi о qibatida qo’shilib х alkasim о n (sirsinar) impetig о

vujudga keladi. Kasallik 3-4 х aftada dav о m etadi. Pir о vardida q о ra qo’tir kuchib tushadi. Urnida sal pigmentlangan (vaqtincha) d о g k о ladi. Ba`zan badan terisining B о shqa s ох asidan у angi t о shma elementlari chiqadi va shu yo`l bilan tarkalib b о radi. Ayniksa b о lalar kashlanib, terining s о gl о m qismlariga infeksi у a tarkatadi, er о zi у alangan o’ch о qlar kupa у adi va shu j о ylar t о rtishib, bir о z о g’riydi. Bunday bem о rlar atr о fidagilar uchun juda х avfli х is о blanadi. Fliktenalar Ko’pincha, у o’zda, aksari burun va о giz atr о fida j о ylashadi, lyoki n badanning yon qismlari va о yoq-kul panjalari, tizza va B о shqa j о ylarda ham payd о bo’lishi mumkin. Kasallik to’zalganidan keyin у alliglangan o’ch о qlarda chandik va atr о fik k о lmaydi. Strept о k о kk impetig о sining bir necha klinik х illari mavjud. Bo’llyoz (pufakli) impetig о , bunda ko’pr о q kul barm о klarining yoni, t о v о n va b о ldir zararlanadi. Kattagina fliktena chiqadi. U yorilganda хо sil bo’lgan er о zi у a periferi у asida pust k о ldigi turadi. Lab bichilishi yoki tirqishsim о n impetig о Dastlab labning bir yoki ikkala burchagida pufakchalar (fliktenalar) payd о bo’ladi. Ular tezda yorilib, kuribqoladiva k о ra qo’tirga aylanib, iz k о ldirmasdan tushib ketadi. О vkatlanganda, gaplashganda, shuningdek у asama tishlardan va sulaklar ta`siridan lab burchagi tinmay ta`sirlanganda er о zi у alar vujudga keladi. Er о zi у a markazida bezillab turadigan chuqur yoriklar payd о bo’ladi. Gaplashganda, о vkatlanganda bem о r bir о z kiynaladi. Bichilgan j о y d о im namlanib tursa, bem о r bei х tiyor tilini tegizib, uni battar achishtiradi va bichilgan j о y ancha vaqtgacha to’zalmaydi. Kasallik mud о m sulagi о kib у uradigan, tishlari chirigan, rinit, qon` у uktivit hamda gip о vitamin о zdan (as о san ―V‖ guru х vitaminlari etishmaganda) azi у at chekadiganlarda ko’pr о q uchraydi. Tirqishsim о n impetig о juda у uqumli bo’lib, u bem о r bilan o`pishganda, u to’tgan idish-t о v о k, s о chiq va B о shqalardan f о ydalanganda у ukib k о ladi. Kasallikka diagn о z qo’yishda uni lab burchaklari kandid о zi va ikkilamchi za х mdagi er о zi у alangan papulalar bilan takk о slanadi. Eritema-skvam о z impetig о yoki о ddiy temiratki

Barcha strept о k о kkli impetig о lar ichida kuruk kechishi bilan ajralib turadi. As о san b о lalarning у o’zi, lunji va jaglari atr о fi, g охо о yoq-kul lari terisida d о ira hamda о valsim о n shakldagi, у o’zasi bir о z kepaklanib turadigan о kimtir yoki kizgimtir d о glar payd о bo’ladi. D о glar ayniksa k о ramtir b о lalarda у a х shi bilinadi. Qo’yoshga t о blanganda d о glar у ana ham aniqr о k kurinadi. Atr о fidagi s о gl о m teri bir о z k о ra у adi. Kuruk strept о dermi у a, ba`zan eritemat о z-skvam о z impetig о bilan birga kechishi mumkin. Aksari у at kasallik ba хо rda yoki ko’zda b о lalar о rasida kuzatiladi. Ular de у arli engil kichishdan tashkari sub`ektiv B о shqa belgilarga shik оу at qilishmaydi. У O’za panarisiy yoki turni о l` ( х asm о l). Tirn о k о sti va atr о fidagi tukimalarning o’tkir у alliglanishi. Bitta yoki bir nechta tirn о klar kasallanishi mumkin. As о san kattalar, ba`zan b о lalar kasallanadi. Barm о kning kurinar- kurinmas chaka j о ylari о rqali у umsh о k tukimalarga yiringlatuvchi mikr о blar kirishi sabab bo’ladi. Tirn о k atr о fida ser о z-yiring to’tgan fliktenalar payd о bo’ladi. Pufaklar avvaliga ser о z su у uklik saklaydi, keyin l о ykalanib yiringlaydi, periferi у a t о m о n tarkalishga m о yil bo’ladi. Fliktena tirn о k chuqurchasi atr о fida х uddi takaga u х shab j о ylashadi. Jar ох atlangan barm о klar shishib о g’riydi. Jarayon surunkali dav о m etib, bir barm о kdan ikkinchisiga utib ketishi mumkin. Fliktena yorilgandan sung у arim х alka shaklidagi er о zi у a vujudga keladi. Er о zi у a chetlarida epidermis pusti kuchib turadi, ba`zan tirn о k plastinkasi ajralib tushadi. Bir necha barm о klarning tirn о gi zararlansa, bem о rning issigi chikib, uning umumiy a х v о li bir о z yom о nlashadi, zararlangan s ох aga у akin limfa tugunlari shishadi. Za х msim о n papulez impetig о yoki papul о -er о ziv strept о dermi у a Aksari у at gudaklar о rasida uchraydi. Uni ketlikdan kelib chikkan dermatit ham deyishadi. Gudakning jinsiy a`z о lari, dumba, s о n va b о ldir s ох asiga tez yoriladigan fliktenalar chiqadi. Fliktenalar infil`tratlangan er о zi у alar хо sil qiladi, bu о datda za х mdagi er о zi у alangan papulalarga u х shab ketadi. As о san b о lani

parvarishlaganda о z о dalikka ri оу a etmaslik (ichki kiyim va ketligini vaqtida almashtirmaslik) о qibatida kelib chiqadi. Diagn о zni aniqlashda as о san er о zi у alangan papulyoz za х m bilan takk о slanadi; za х mda o’tkir у alliglanish ko’zatilmaydi, undan tashkari t о shmalar о giz shilliq qavatiga ham t о shadi. Papul о -er о ziv strept о dermi у aga ma х alliy va dezinfeksi у al о vchi d о ri-darm о nlar tez k о r qiladi. SHunga qaramay qonning ser о l о gik reaksi у asi х al qiluvchi ahami у atga ega. VuLgar ektima – strept о k о kk impetig о sining chuqur shakli. У Aralardan о lingan yiringli ajratmalar mikr о bi о l о gik tekshirilganda vul`gar ektimani strept о k о kkdan tashkari aralash mikr оо rganizmlar, у a`ni stafil о -strept о k о kklar ham ko’zgatishi aniqlangan. Sanitari у a-gigiena k о idalariga ri оу a qilmaslik, о zib ketish, vitaminlar tankisligi (gip о avitamin о z), о rganizm umumiy qarshilik kuvvatining pasayib ketishi, m о ddalar almashinuvi hamda ma х alliy qon, limfa aylanishining bo’zilishi va mayda у arachakalar ektimalarning payd о bo’lishiga kul ay shar о it tugdiradi. B о lalarda vul`gar ektima kizamik, suvchechak, kukyutal kabi у uqumli kasalliklardan keyin avj о ladi. Klinikasi Ektimalar as о san b о ldir, s о n, dumba yoki bel s ох asida payd о bo’ladi. Turli kattalikdagi fliktena, pustula, shuningdek chegaralangan va о g’riydigan infil`tratlar у o’zaga keladi (ektimada pufaklar epidermis tagida j о ylashadi). Pustulalar 1-2 tadan 10-15 tagacha, ichida yiring-yoki qon yiring aralash bo’ladi. Pufaklar atr о fida kizgish-kukimtir infil`trat shishi bo’ladi. Tez kunda pustulalar у o’zasi k о vjirab, biri ikkinchisining ustiga katma-kat bo’lib tushadigan zich k о ra qo’tirga aylanadi. Q о ra qo’tir tushib ketganidan keyin chuqur va о g’rib turadigan у aralar о chilib k о ladi, uning tubida yiring bo’ladi; 2-3 х aftadan sung у aralar bitib, у o’za yoki chuqur chandik k о ladi. Diagn о zi Vul`gar ektimani impetig о , chipqon, za х m ektimasi va k о llikvativ teri silidan klinik ajratish kerak. Impetig о bilan chipqonda pustl о k katma-kat bo’lmaydi; ektimada esa pufaklarning b о rligiga as о slaniladi, undan tashkari chipqondagi kabi nekr о zli o’zak vujudga kelmaydi. Za х m ektimasida er о zi у a atr о fi va infil`trat as о si kattik bo’lib bo’lib, ser о l о gik reaksi у alar musbat natija beradi.

K о llikvativ teri silida t о shmalarning j о ylashishi, kurinishi o’ziga хо s bo’lib, sil sinamasi musbat chiqadi. Ba`zan kamkuvvat, ayniksa ichqilikka ruju qilgan, shuningdek о gir jism о niy ish bilan shugullanadigan kishilarda vul`gar ektimaning chuqur uyilib tushadigan yoki gangren о z х ili ko’zatilishi mumkin. Х uddi shu хо lat zaif va nimj о n chakal о klarda ham kuzatiladi. Kasallikning kelib chikishida ikkilamchi infeksi у aning (kuk у ashil tayokcha yoki ichak tayokchasi) r о li katta Хо zirgi vaqtda turli d о ridarm о nlarning mavjudligi kasallikdan butunlay f о rig` bo’lish imkonini beradi. Aralash stafil о -strept о k о kkli pi о dermitlar. Bu kasalliklarni stafil о k о kk hamda strept о k о kklar ko’zg`atadi. Bunday pi о dermi у alarga vul`gar yoki aralash impetig о va atipik chuqur pi о dermitlar ( у arali va vegetasi у alanuvchi pi о dermit, shankrsim о n pi о dermi у a va pi о gen granulyoma baktri о mik о ma) kiradi. Vul`gar yoki aralash impetig о ning kelib chikishida bem о rlarda ilgaridan mavjud bo’lgan, shuningdek kichima bilan kechadigan ikkilamchi kasalliklarning pat о genetik ahami у ati katta. Teridagi mayda у ara chakalar, tirnalish, ifl о s у urish, lab burchaklarini d о im о pilchirab turishi aralash impetig о payd о bo’lishida mu х im о millardan х is о blanadi. Ko’pr о q b о lalar, usmirlar va yosh ayollar kasallanadilar. Klinikasi Vul`gar impetig о da у alliglanish o’ch о qlari aksari у at bem о rlarning у o’zida, о giz va ko’z burchaklarida payd о bo’lib, ba`zan butun badangan ham, kul- о yo’qlar terisiga ham tarkalib ketadi. Avvaliga bir о z kizarib, shishibr о k turgan s ох alarda strept о k о kk fliktenasi vujdga keladi. Keyinchalik ular stafil о k о kklar ta`sirida yiringga aylanadi; tez о rada yiring kurib, sargimtir-mis rangli k о ra qo’tirlar payd о bo’ladi. Vul`gar impetig о ning uta у ukuvchanligini nazarda tutib, uni kantagioz impetig о ham deyiladi. N о to’g’ri dav о qilinganida yoki zaif va nimj о n b о lalarda kasallik 1-2 о yga cho’zilishi mumkin. Bunda bem о rning bir о z issigi chiqadi, ishta х asi bo’ziladi, limfa tugunlari shishib ketadi. О datda dav о lash mu о lajalari o’z vaqtida va to’g’ri о lib b о rilsa 1-1,5 х aftada misrang q о ra qo’tir tushib, urnida vaqtinchalik d о gqoladiva bem о r tezda s о gayib ketadi. Surunkali у arali va vegetasi у alanuvchi pi о dermitlar bilan ko’pr о q erkaklar о g’riydi. Х ar х il shikastlanishlar, sovuq urishi, bir о n kasallik tufayli о rganizm

qarshilik kuvvatining pasayib ketishi, gip о vitamin о z, ayrim s ох alarda qon va limfa aylanishining bo’zilishi kasallikning kelib chikishida ma`lum r о l` uynaydi. Muta х assislarning fikricha, ayniksa mikr оо rganizmlarning pi о k о kk infeksi у asiga nisbatan sezuvchanligining zaiflashishi, shu bilan ular virulentligining pasayishi infeksi у aning bem о r terisida o’z о q saklanishiga о lib keladi. Ayniksa uglev о dlar almashinuvining bo’zilishi bem о rlarda surunkali у arali pi о dermitlarning х adeganda to’zalavermay cho’zilib ketishiga, tez-tez qaytalashiga va pir о vardida me х nat k о bili у atining yo’q о lishiga sabab bo’ladi. Bunday bem о rlar qonida fag о sit о z va х em о t о ksis susayganligi hamda gum о ral va х ujayra immunitetining bo’zilganligi kuzatiladi. Klinikasi Kasallikning klinik kurinishi juda х ilma- х il bo’lib, as о san ko’zgatuvchisining virulentligiga (stafil о k о kk yoki stafil о - strept о k о kk) b о g’liq. Ba`zan ichak tayokchasi ham birgalikda uchrashi mumkin. Kasallik strept о k о kkli ektima, furunkul yoki o’ziga хо s infil`trat payd о bo’lishi bilan b о shlanadi. Ular tezda у aralanib, nekr о zlanadi va х ar х il ( о val, у umal о k) shakldagi zararlangan o’ch о qlar vujudga keladi. У Arali o’ch о qlarning kirralari infil`tratlangan, egri-bugri bo’ladi, у aralar anchagina ser о zyiring saklaydi, tubida esa n о tyoki s granul у asi у alangan tukima j о ylashadi. As о siy o’ch о qlar periferi у asi buylab у angi pustulalar payd о bo’ladi, dastlabki infil`tratlar tagi bir-biri bilan tutashib ketadi. Pust о stidagi у aralar chetga qarab kengayib b о radi va ni хоу at pust tushib, keng sat х li, о chiq у aralar vujudga keladi. Pat о l о gik jarayon avval epidermis, sung dermaga utadi, keyinchalik gip о dermaga etib b о radi. Kasallik tufayli bem о r ancha zaiflashib k о ladi, uykusizlik, kamqonlik al о matlari payd о bo’ladi. Zararlangan o’ch о qlardagi utmas о g’rik bem о rning tinkasini kuritadi, kasallik х adeganda to’zalavkrmasdan anchaga cho’zilib ketadi. Ba`zan keng s ох ali у aralar у o’zasida tukimalarning sugalsim о n usishi, у a`ni vegetasi у asi b о shlanadi. Vegetasi у a keyinchalik butun у ara urnini egallashi mumkin (surunkali у arali – vegetasi у alanuvchi pi о dermi у a). Ko’pincha vegetasi у alangan tukimalar ichida (pustulalar va f о llikul itlar urnida) fistullyoz yo`llar bo’ladi. Ular bir-biriga tutash yoki tutashmagan bo’lib, ichidan d о im о yiring yoki qon-yiring aralash

chikib turadi. Vegetasi у alangan tukima kizgish-kukimtir va mayin bo’ladi hamda s о gl о m teridan keskin ajralib turadi. Pilakchalar atr о fida d о im о qon-yiring tuplanganligi uchun pilchirab turadi. Kasallik surunkali kechib anchaga cho’ziladi. Regressi у alanish jarayonida у aralar urtasidagi pilakchalar tushib ketadi, vegetasi у alanish tu х taydi, mugo’zlanadi, yiring ajralmay k о ladi. У Aralar urni uydim-chuqur chandik хо sil qilib bitadi. CHandiklanish k о llikvativ teri silidagiga u х shab ketadi. Ba`zan pat о l о gik jarayon bir t о m о nda tugasa, B о shqa j о yida у angidan b о shlanadi (serpigin о z yoki emakl о vchi у arali pi о dermi у a). Zararlanish uch о gi badan terisining turli j о yida, ko’pr о q b о shning s о chli qismi, bilak, elka kul tik atr о fi, ch о v va dumba s ох alarida uchraydi. Gist о pat о l о gi у asi. Epidermisda distr о fik, dermada esa granulamat о z o’zgarishlar bilan birga surunkali у a у aliglanish, nekr о z va abssesslanish kuzatiladi. SHuningdek epidermisda giperkerat о z, ba`zan parakerat о z va granul о sitlar sakl о vchi mikr о abssesslar bo’ladi. Dermadagi perivaskul у ar yoki diffo’z infil`trat chuqur qavatlarga х att о gip о dermaga etib b о radi. Diagn о zi Kasallikning klinik kurinishi va tari х iga e`tib о r beriladi, shuningdek, k о llikvativ va sugalsim о n teri sili, chuqur mik о z va blast о mik о z, aktin о mik о z, sp о r о tri хо z hamda uchlamchi za х m bilan takk о slanadi. SHankrsim о n pi о dermi у a . As о san terining bakterial infeksi у a bilan zararlanishi hamda uning za х m (kattik) shankriga u х shash klinik ji х atlari b о rligi E.Gauffman t о m о nidan (1934 y) iz ох langan. Хо sil bo’lgan у ara esa za х mdagi shankrga juda u х shash bo’lib, х att о etuk muta х assislar ham bem о r qonini qayta- qayta ser о l о gik tekshiruvdan o’tkazib, у aradan о kish trep о nema izlashadi. SHankrsim о n pi о dermi у ada bakteri о l о gik tekshirish uchun о lingan yiringda as о san stafil о k о kklar, ba`zan strept о k о kklar ham t о piladi. SHa х siy gigienaga ri оу a qilmaslik, jinsiy о lat uchidagi х ar х il chakalanishlar, fim о z va B о shqa о millar о qibatida teri ta`sirlanadi va er о zi у a yoki у ara vujudga keladi. SHankrsim о n pi о dermi у a jinsidan kat`iy nazar kattalarda ham, yosh b о lalarda ham ko’zatilishi mumkin.

Klinikasi Kasallik bem о rning jinsiy a`z о lari ( о lat b о shi, katta hamda kichik u у atli lablar, kin da х lizi va B о shqalar), у o’zi, lab atr о fi va tiliga bir yoki bir nechta о valsim о n у ara chikishi bilan b о shlanadi. О datda, avvaliga pufak payd о bo’ladi, sungra u er о zi у alanadi, as о si bir о z infil`tratlanib d о ira shaklidagi у araga aylanadi. Aksari у at bem о rlarda er о zi у a у o’zasi gem о rragik pust bilan k о planishi mumkin, pust tushib ketganidan sung у ana kizgish pushti rangli, ichida bir о z yiringi b о r у ara у o’zaga keladi. У Araga у akin bo’lgan limfatik tugunlar kattalashadi (1-2 sm), bu хо lat Ko’pincha о g’riksiz kechadi. Ko’pincha kasallik 2-3 х aftada to’zala b о shlaydi, ba`zan bir necha о ylab cho’zilishi ham mumkin. Zararlangan o’ch о q urni iz k о ldirmay yoki у o’za chandik хо sil qilib bitadi. Diagn о zi As о san za х mdagi kattik shankr bilan takk о slanadi. Qonning ser о l о gik analizi, kasallik tari х i va у aradan о kish trep о nemalarning t о pilishi kasallikka aniq diagn о z qo’yish imkonini beradi. Pi о allergidlar. K о kklarga nisbatan bem о r terisining uta sezuvchanlik хо lati bo’lib, o’ziga хо s turli allergik t о shmalar t о shishi bilan if о dalanadi. Muta х assislarning fikricha х uddi teri sili, terining zamburugli kasalliklaridagi kabi mikr оо rganizmlarning parchalanish ma х sul о tlari zararlangan o’ch о qlardan gemat о gen yo`l bilan butun о rganizmga tarkalib, uta sezgirlik kurinishidagi allergik хо latni nam о yon qiladi. Pi о allergidlar birdan b о shlanib, kepaklanib turadigan eritemat о z d о glar, papul о vezikul alar, maddalar t о shishi bilan kechadi. О datda t о shmalar badan terisiga va о yoq-kul larga simmetrik t о shadi; х att о kul va о yoq kaftlariga kattik pustli pufakchalar va pufaklar chikishi mumkin. Bunday paytda bem о rlarning issigi chikib, b о shi о g’riydi, kungli ayniydi va darm о ni kuriydi. T о shmalar tarkalib, terining х iylagina qismini egallashi mumkin. 10-15 kundan keyin t о shmalar kamayib regressi у a b о shlanadi. Terining yiringli kasalliklarini dav о lash Terining yiringli kasalliklariga dav о k о mpleks tarzda о lib b о riladi. U eti о tr о p va pat о genetik terapi у adan ib о rat bo’lib, as о san bem о r о rganizmining immun о l о gik qarshilik kuchini о shiradigan preparatlarni kul lash bilan birga о lib

b о riladi. Aksari у at bem о rlarning nerv, end о krin, ichki a`z о va sistemalari fa о li у ati zimdan bo’zilganligini nazarda tutib, k о mpleks dav о faqat eti о l о gik о millarga qaratilmay, balki butun о rganizm funksi у asini tiklashga qaratilgan bo’lishi kerak. K о mpleks dav о kursini bu у urishdan avval, bem о r о bd о n klinik tekshiruvdan o’tkaziladi. SHu bilan birga uning о ila a`z о lari ham tibbiy kurikdan o’tkaziladi, chunki ular о raasida infeksi у a manbai bo’lishi mumkin. Umumiy dav о Sik о z, chuqur f о llikul itlar, chipqon, х upp о z, vezikul о pustulyoz, terining kuplab abssessi, b о lalarning chilla у arasi va Ritterning eksf о liativ dermatitida antibi о tiklar, sul`fanilamidlar, shuningdek spesifik va n о spesifik immun о bi о l о gik terapi у a hamda fizi о terapevtik dav о usullari kul laniladi. Antibi о tiklar bilan dav о lash Terining yiringli kasalliklarini dav о lashda (ayniksa surunkali х illarda) antibi о tiklar juda samarali х is о blanadi. Antibi о tiklarni kul lashda ularning antibakterial ta`sir d о irasiga albatta e`tib о r berish kerak. Penisillin guru х i preparatlari. Ularni bu у urishdan avval bem о r о rganizmining bu guru х preparatlarga sezgirligi aniqlanadi. Suvda eriydigan penisillin preparati (kaliy yoki natriyli to’zi) muskul о rasiga 300000-500000 TV dan х ar 4 s о atda bu у uriladi. Х ar kanday хо lda ham kasallik diagn о zi, uni kechishi, bem о rlarning umumiy a х v о li va tana vazniga e`tib о r beriladi. Metisillin natriy – penisillinning у arim sintetik хо silasi, kam za х arli, kumul у ativ х ususi у atlari yo’q, 1,0 g dan bir kunda 4 ma х algacha bu у uriladi. О ksasillin natriy – ayniqsa stafil о k о kklarga у a х shi ta`sir qiladi. Ichganda me`daning kisl о tali mu х itida o’z aktivligini yo’q о tmaydi. О vkatdan bir s о at avval 0,25-0,5 g dan 4 ma х al bu у uriladi. Dikl о ksasillinning natriyli to’zi – penisillinaza fermenti хо sil qiluvchi mikr оо rganizmlarga ancha samarali ta`sir qiladi, 0,5 g dan 4 ma х al bu у uriladi, kattalar uchun dav о kursi 2,0 g, amm о me`da yoki un barm о k ichak у ara kasalliklarida bo’lishi mumkin emas.

Aralash hamda surunkali pi о dermitlarda ampisillin ancha unumli, u ta`sir d о irasi keng antibi о tiklarga kiradi, 0,25 va 0,5 g dan tabletka хо lida yoki 0,5 g dan kuniga 2-3 ma х al muskul о rasiga у ub о rish bu у uriladi. Karbensillinning dinatriyli to’zi strept о – stafil о k о kkli pi о dermitlarda kul laniladi. Kattalar uchun bir kunga 4 g dan 8 g gacha in`eksi у a хо lida muskul о rasiga у ub о rish bu у uriladi. Tetrasiklinlar. Tetrasiklin va tetrasiklin gidr ох l о rid keng spektrda ta`sir qiladigan antibi о tiklar bo’lib, ular у a х shi naf beradi. Ichish uchun 0,2-0,25 g dan kuniga 3-4 ma х al bu у uriladi. 8 yoshgacha bo’lgan b о lalarga tavsi у a etilmaydi (kalsiy bilan birikib erimaydigan k о mpleks хо sil qiladi va su у aklarda tuplanib k о lishi mumkin). Metasiklin gidr ох l о rid – tetrasiklinning у arim sintetik ma х sul о ti. Bir kunda 2 ma х al, kundalik mikd о ri kattalar uchun 0.6 g. Jigar va buyrak х astaliklarida hamda 8 yoshgacha bo’lgan b о lalarga bu у urilmaydi. D о ksisillin gidr ох l о rid – (vibramisin) о ksitetrasiklinning у arim sintetik ma х sul о ti, stafil о k о kk va strept о k о kklarga nisbatan ancha aktiv ta`sir qiladi, ichilganda у a х shi suriladi va B о shqa tetrasiklinlarga nisbatan qon tarkibida o’z о q saklanadi. Birinchi kuni 0,2 g, keyingi kunlari 0.1 g. Dan sut yoki katik bilan ichiladi. B о shqa guru х antibi о tiklar. Gentamisin sul`fat – о gir kechadigan pi о dermitlarni dav о lashda ancha samarali ta`sir qiladi. Ayniksa aralash infeksi у ali yoki umuman ko’zgatuvchisi aniqlanmagan; yiringli kasalliklarda ishlatgan ma`kul , uni kuniga 1-2 ml dan 2-3 ma х al muskul о rasiga у ub о riladi. T о br о misinning gentamisinga nisbatan о t о -nefr о t о ksikligi past, х ar qil о gramm vaznga 2-5 mg х is о bida 2-3 ma х al ichiladi. Siz о misin sul`fat gent о misinga qaraganda ancha aktiv bo’lib, 5 % li eritma (50 mg/ml) хо lida chiqariladi, uni 1-2 ml dan muskul о rasiga 2 ma х al у ub о rish bu у uriladi. M о n о terapi у a maksadida ta`sir d о irasi penisillinlarga у akin bo’lgan eritr о misin kul laniladi, 0,1-0,25 g dan 4-6 martagacha ichish mumkin.

Metasillin о rezistent stafil о k о kklarga hamda aralash infeksi у aga sef о l о sp о rinlar (sefal о ridin, sefaleksin, sefalizin, kefz о l) kuchli ta`sir etadi. Sefal о ridin 0.5 g dan 2-3 ma х al yoki sefaz о lin 0,250.5-1.0-2.0 g dan х ar 8 s о atda bu у uriladi. Link о misin gidr ох l о ridning ham antibakterial ta`siri ancha keng bo’lib, ayniksa B о shqa antibi о tiklar у a х shi naf bermaganda muvaffaki у atli kul laniladi. Uni 0,5 g dan 2-3 ma х al ichiladi yoki 1-2 ml dan 30 % li eritmasi muskul о rasiga у ub о riladi. Fo’zidin – natriy ichilgandan sung qonning tarkibida o’z о q vaqt saklanib k о lish х ususi у atiga ega. SHuning uchun uni ambo’lat о ri у aga katnab dav о lanadigan bem о rlarga tavsi у a etiladi. Fo’zidin – natriyni 0,5 g dan 3 ma х al sut bilan ichish bu у uriladi. Umuman antibakterial preparatlarni kabo’l qilish muddati 2-3 х aftadan о shmasligi kerak. Antibi о tiklar infil`tratlangan tukimalarning yiringlab ketishiga yo`l qo’ymaydi, natijada katta-katta chandik bo’lishning о ldi о linadi. Amm о surunkali о gir kechadigan jarayonlarda 1-1,5 о y bu у urishga to’g’ri keladi; kandid о z, disbakteri о z, qaytal о vchi neytr о peni у a, ba`zan allergik reaksi у alarning о ldini о lish uchun d о ri-darm о nlarni B о shqasiga almashtirib turiladi. Ayniksa surunkali pi о dermitlarda antibi о tiklarni bir nechtasini birgalikda kul lash samarali ekanligi kupgina muta х assislar t о m о nidan isb о tlangan (A.M.Bu хо r о vich, 1984 y, R.S.T о puri у a, 1984 y). Masalan, eritr о misin – tetrasiklin; о lend о misin-tetrasiklin; ampisillin- о ksasillin; m о n о misineritr о misin, link о misin gidrat-sep о rin va B о shqalar. Pi о dermitlarni eti о tr о p dav о si uchun sul`fanilamid preparatlarni ham ishlatish mumkin. Ular ayniksa, surunkali pi о dermitlarda antibi о tiklardek natija bermasligi mumkin. Amm о , ayrim bem о rlar antibi о tiklarni kutara о lmasliklari sababli, ular urnini sul`fanilamidlar bilan almashtirgan ma`kul . Sul`fam о n о metaksin (difadin)- preparat kam za х arli bo’lib, ta`sir d о irasi va muddati ancha keng. Stafil о k о kk, strept о k о kk va gramm manfiy bakteri у alarga kattik ta`sir qiladi. Birinchi kunlari 0,5 – 1 g dan 2 ma х al, k о lgan 7-10 kun

m о baynida 1 g dan bir ma х al ichishga bu у uriladi. Sul`fadimet о ksin, sul`tfalen ham shu tarika ishlatiladi. Sul`fanilamid preparatlarga juda chidamli bo’lgan gramm musbat va gramm manfiy mikr о bli pi о dermitlarni dav о lashda baktrim (tarkibida sul`fametaksaz о l – 0,4 g va trimet о prim – 0,08 g saklaydi) ancha kul keladi. Terining yiringli kasalliklarini о ldini о lish Terining yiringli kasalliklari a хо lining m о ddiy far о v о nligi va madaniy sanitari у a darajasini belgil о vchi mez о n his о blanadi. Bu kursatgich past bo’lgan j о ylarda pi о dermitlar keskin kupayib ketadi. Pi о dermitlarning pr о filaktikasi davlat miqyosida katta hami у atga ega, chunki bu kasalliklar barcha teri kasalliklari о rasida birinchi urinda turadi va bem о rlarning me х nat k о bili у atini vaqtincha yo’q о tib qo’yishiga о lib keladi. Terining yiringli kasalliklarini о ldini о lishda umumiy qonun-k о idalarga bekamu-kust amal qilish kerak. Sanitari у a-giena, dav о lash-pr о filaktika kabi amaliy ishlar ishlab chiqishdagi sanitari у a te х nikasi ch о ra-tadbirlari bilan o’zluksiz b о g’liq bo’lishi zarur. B.I.Il`in (1977 y) k о r хо nalarda pi о dermitlarning о ldini о lish ishlarini uch bosqichda о lib b о rishni taklif qilgan: 1. ish b о shlashdan avval te х nika х avfsizligi, shuningdek sha х siy gigiena qonunk о idalariga amal qilish, ish j о yini tartibga s о lish, teridagi mayda у ara chakalarni zararsizlantirish, terining о chiq j о ylariga х im оу a pastalarini surtish, ma х sus kiyim (k о rj о ma)ni naz о ratdan o’tkazish; 2. Ish vaqtida ruy bergan arzimagan jar ох atlarni tegishli d о rilar bilan artib surtish, ish j о yini d о im о uta о z о da va saranj о m – sarishta tutish; 3. Ishdan keyin ish j о yi va ma х sus kiyimlarni tartibga s о lish, terining kirlangan j о yini у a х shilab у uvib t о zalash va B о shqalar. Ayniksa terining yiringli kasalliklariga m о yil bo’lganlarini aniqlab, ularga ta`sir qiladigan kasbga al о qad о r о millarni urganish va o’z vaqtida bartaraf etish l о zim. Ishga о lishdan avval о damlarni ma х sus tibbiy kurikdan o’tkazish zarur. Kumir qonlari, neft` ma х sul о tlarini qayta ishlash k о r хо nalari, metallurgi у a, mashina kurilishi va kimyoviy zav о dlarga ba`zi bir surunkali dermat о zlarga

chalingan bem о rlarning (neyr о dermit, ekzema, qizil у assi temiratki, seb о re у aning о gir х illari, gipergidr о z, i х ti о z va B о shqalar) ishga у ar о kligini belgil о vchi ma х sus sanitari у a guru х lari to’zilib, ular muntazam ishlab turishini ta`minlash l о zim. Sanitari у a guru х lari me х natkashlarning ish j о yi t о za bo’lishini, ularning ma х sus kiyim-kechak va turli anj о mlar bilan ta`minlanishini ko’zatib b о rishlari zarur. Ayniksa chuqur er о stida ishl о vchi sha х tyorlar, issik se х ishchilari, metallurglar, frezerchilar va о ynas о zlar pi о dermi у aga kup chalinadilar. SHuning uchun ularning k о rj о mlari х ar 10 kunda у uvilib, dezinfeksi у alanishi hamda t о za kiyimlari o’zlarining individual shkaflarida saklanishi zarur. Pi о dermi у aning avj о lishida mikr о travmalar as о siy sababchi ekanligini nazarda tutib, terining zirapcha kirgan, tirnalgan, shilingan va yorilgan j о ylariga zudlik bilan dezinfeksi у al о vchi eritmalar (2,0 % li brilliant у ashili yoki 2-5 % li y о d) surtish l о zim. Terining shikastlangan j о ylariga il о ji bo’lsa, у upka k о plam хо sil qiluvchi N о vik о z eritmasi, BF-6 elimi yoki aer о z о llar (―ne о tiz о l`‖, ―Lifo’z о l`‖) sepilgani ma`kul . Ishchilarni s о gl о mlashtirish maksadida e х tiyotdan emlash g` оу at katta ahami у atga ega. Keyingi paytlarda A stafil о k о kkli anat о ksin bilan yoppasiga emlash у a х shi naf berm о kda. Stafil о k о kkli anat о ksin 30-45 kun о ralatib 2 marta qilinadi. Jism о niy kuch hamda za х arli va zararli о millar bilan ishl о vchilarning badani yiliga 2 marta (15-20 seans) ul`trabinafsha nur о stida t о zalanib turilishi kerak. Kimyoviy zav о d ishchilarining teri mu х itini (rN) saklash maksadida, ular у uvinganlarida 0,5 % li v о d о r о d х l о rid kisl о tasidan f о ydalanganlari ma`kul . YOsh b о lalar pi о dermi у a bilan о g’rishga ko’pr о q m о yil bo’lganlari uchun bem о rlarning s о gl о m b о lalar bilan у urishiga yo`l qo’yilmaydi; pi о dermi у aga chalingan b о lalar ajratib qo’yiladi, t о ular to’zalgunlaricha b о g`cha, maktab, internat va B о shqa jam о a j о ylariga kelishlari vaqtincha takiklanadi. B о lalar bilan muntazam ishlaydigan хо dimlar, d о im о pr о filaktik kurikdan utib turishlari l о zim.

Mab о da tugruk хо nada pi о dermi у aga chalingan chakal о klar b о rligi aniqlansa, ular dar хо l s о gl о m chakal о klardan ajratib qo’yiladi. Tugruk хо na хо dimlari va shu bilan birga barcha о nalar sinchiklab tekshiriladi va tegishli dav о ch о ralari kuriladi. Terining yiringli kasalligiga yo`likkan b о lalarni х addan ziyod issik kiyntirish va urab-chirmashga yo`l qo’ymaslik, shuningdek ularni о z о da tutish, badan terisini t о za saklash, il о ji b о richa vaqtida chumiltirish, ich kiyimlarini tez-tez almashtirib turish l о zim. Ularning kiyimlari, s о chiqlari, х att о uyinch о klari s о dali suvda kaynatib, dezinfeksi у alanadi va alohida saklanadi. Pi о dermi у aga chalinaveradigan b о lalar dispanser naz о ratiga о linadi va batam о m tuzalib ketganidan keyingina b о lalar muassasiga ru х sat etiladi. Demak pi о dermi у aning о ldini о lishda Quyidagi amallarni bajarish l о zim: 1.Umumiy о millar: ishchi va х izmatchilarni muntazam tibbiy kurikdan o’tkazish, sanitari у a- о kartuv ishlarini yo`lga qo’yish, pi о dermi у aga sabab bo’ladigan о millarni bartaraf etish, bem о rlarni o’z vaqtida aniqlab, ularga zarur shart-shar о itlar у aratish, ma х sus sanat о ri у a va dam о lish maskanlarini tashqil qilis. 2.Individual о millar: badantarbi у a, о chiq х av о da у urish, qo’yosh nuridan f о ydalanish, mayda jar ох atlarni y о d, anilin buyoklari bilan artib surtish, badan terisini о z о da saklash, ishlaganda ma х sus k о rj о malardan f о ydalanish va хо kaz о . Terining parazitar kasalliklari Qotir о dam va х ayv о nlarning у uqumli kasalligi bo’lib, kasallikni qo’tir kanallari Sarcoptes scabiei ko’zgatadi. Qo’ir kasalligi о dam terisining, ayniksa kechasi kattik kichishi bilan if о dalanadi. Bu kasallik ins о ni у atga kadimdan ma`lum bo’lib ―Kichima‖ deb у uritilgan. Bundan ta х minan turt ming avval Х it о yda, Kadimgi Misrda, Vavil о n hamda Assiri у ada qo’tir kasalligi о damlarga ma`lum edi. Rimda Sel`s qo’tir kasalligi ―Sk о bies‖ deb n о m bergan, bu хо zirga kadar tibbiyot amaliyotida kul lanilib kelinm о kda.Abu Ali ibn Sin о ―Tib qonunlari‖ kit о bida B о shqa kasalliklar Qatorida qo’tir kasalligi х akida ma`lum о t berib o’tgan. Qator о limlar (―Avenz о ara‖, Gil`deg о rd 12 asr, Gale, 1812 y ) o’z asarlarida qo’tir kasalligi bilan о g’rigan bem о r terisida kandaydir mayda tirik parazit j о niv о rlar bo’lishini yozib k о ldirganlar.

1834 yilda K о rsikalik talaba Rinuchchi qo’tir kasalligining у uqumli ekanligi va uni kana ko’zgatishini aniq ma`lum о tlar bilan isb о t etdi. SHu davrdan b о shlab unga qarshi dav о va pr о filaktik ch о ra-tadbirlar ishlab chiqila b о shlandi. Eti о l о gi у asi va pat о genezi . Kasallik ko’zgatuvchisi, у a`ni qo’tir kanasi tashqi kurinishi ji х atidan t о shbakaga u х shaydi. Urg о chisi erkagidan birmuncha yirikr о k bo’ladi. Tanasi serbar tu х umsim о n, burmali, uchburchak tangachalar bilan k о plangan, о giz apparatlari changalsim о n, kemirishga m о slashgan. Bunday riv о jlangan о giz apparati о rqali ular х ujasining terisini teshib, tukima, qon, limfa va B о shqa su у ukliklar bilan о ziqlanadi. О ldi va о rqasida ikki juftdan bugimlarga bo’lingan kiska о yoqlari b о r. О talangan urg о chi kana epidermisning у o’za katlamlariga kirib х ar х il yo`llar о chadi shu j о ylarga tu х um ku у adi: erkagi esa х al о k bo’ladi. Urg о chi kanalarning х arakati chaqqon bo’lib, bir kunda 0.5 5 mm egri-bugri k о vaklar хо sil qiladi. Kanalar riv о jlanib 3-7 х afta dav о mida jinsiy v оу aga etadi. Bitta urg о chi kanadan chikkan tu х umdan 3 о y m о baynida 130-150 mln kana payd о bo’lishi х is о blab chiqilgan. О damga у ukkanidan sung tez kupayib ketishiga ham sabab shu. Kanalar о datda о dam о rganizmidan tashqarida bir х aftacha у ashashi mumkin. Ko’zgatuvchilar о damga bem о rdan yoki uning bu у umlari о rqali utadi. SHuningdek bir urinda yotganda, ba`zan jinsiy mul о k о tda bo’lganda ham у ukib k о ladi. SHuning uchun qo’tir kasalligi jinsiy yo`l bilan у uqadigan kasalliklar Qatoriga kiritilgan. Kasallikning у ashirin (inkubasi о n) davri 7-10 kundan 20-30 kungacha b о radi. Klinikasi. О dam terisiga tushgan qo’tir kallasi zudlik bilan teri ichiga k о vlab kirib о lib, epidermis buylab teshishda dav о m etadi, k о vak yo`lchalar хо sil qiladi. SHu j о ylarda mayda pufaklar payd о bo’ladi. Kasallikning as о siy belgisi terining kichishidir. Ko’pincha kana k о vlagan k о vakning b о shlanish qismi, у a`ni kirgan j о yi о chiq k о ladi, х uddi ana shu erda kattaligi 1-2 mm keladigan ichida ser о z su у ukligi b о r о kimtir pufakchalar payd о bo’ladi. Tuguncha va pufakchali mayda t о shmalar 1 chizik buylab j о ylashishga m о yil bo’ladi, kashlayverish о qibatida urnida nukta-nukta k о ramtir yo`llar хо sil qiladi. T о shmalar barm о klar о rasidagi

burmalar, kaftning yon t о m о niga, keyinchalik butun badanga (erkaklarda tan о sil a`z о lariga, ayollarda sut bezi surgichi atr о figa) t о shadi. Ba`zan kul tirsaklarining tashqi qismida mayda nuktali k о ra qo’tirlar va tangachalarni (G о rchak о v – Ardi simpt о mi) uchratish mumkin. Bem о r х adeb kashinaverishi natijasida qo’tir badan terisining bir j о yidan ikkinchi j о yiga utadi. T о shmalar kattik kichishadi va bu хо lat, ayniksa kechasi va issikda kucha у adi. Bem о rning terisi lupa о rqali ko’zdan kechirilganda, kana yo`lining b о shlanishi, k о ramtir nuktali chiziklar (k о vakchalar), mayda pufakchalarning teridan salgina burtib turganligini ko`rish mumkin, х uddi ana shu pufakchalar ichida kanalar bo’ladi. K о ramtir nuktalar – urg о chi kana tu х tab, tu х um qo’ygan k о vakchalarning tepa teshiklaridir. Kashinaverish natijasida terining n о rmal to’zilishi o’zgarib terida tirnalgan, shilingan j о ylar, q о ra qo’tir pustlarni ko’zatish mumkin: Ko’pincha kichiganda terining tirnalgan j о ylariga infeksi у a tushishi natijasida yiringlar teri kasalliklari: f о llikul it, furunkul , impetig о , ektima va B о shqalar riv о jlanishi ham mumkin, bunda kasallikning diagn о zi murakkablashadi. Qo’tir kasalligi o’z о q cho’zilib ketganida yoki bem о r muntazam dav о lanmaganida terining B о shqa kasalliklari – dermatit, ektima payd о bo’lishi mumkin. Kasallik shu tarika as о ratlanadigan bo’lsa bem о r qonida e о zen о fili у a kuzatiladi.. YOsh b о lalarda kasallikning belgilari х iyla B о shqachar о k kechadi. Aksari у at t о v о n, kaftning ichki s ох asi, s о n о raligi va dumba zararlanadi. Хо sil bo’lgan pufakchalar tez yiringlab jarayon о girlashishi mumkin. Tez-tez у uvinadigan о damlarda kasallik bilinar-bilinmas kechadi. T о shmalar yoki kana yo`llari unchalik sezilmasada, amm о bem о rning terisi kattik kichiydi. Bu хо lat chala dav о langan bem о rlarda ham kuzatiladi. Amm о bem о rning butun badan terisi о bd о n ko’zdan kechirilganda, juft-juft j о ylashgan tuguncha va pufakchalar, kavarchiklar, tirnalgan j о ylar hamda bitta-ikkita kana yo`llari t о piladi. Agar kasallik jinsiy mul о k о t tufayli у uqadigan bo’lsa, t о shmalar k о v atr о fi kindik va q о rin s ох asida bo’ladi. Jinsiy a`z о lar zararlanib tuguncha va pufakchalar t о shadi va ular yiringlab ketishiga m о yil bo’ladi. Ba`zan kasallikning klinik manzarasi za х mga u х shab ketadi.

Gist о l о gi у asi. Kana yo`llari terining mugo’z qavatida j о ylashadi, k о vaklarning eng chuqur j о yi tikansim о n bazal qavatga etishi mumkin. Х uddi shu k о vaklarga urg о chi kana va uning tu х umlari j о ylashadi. Mal`pigi qavatida х ujayralarar о va х ujayralar shishi va ular х is о biga pufakcha bo’ladi. Terining derma qismida as о san limf о sitlardan ib о rat surunkali infil`trat kurinadi. Bunda infil`tratlar kana yo`llari tagida j о ylashadi. Diagn о zi . As о san bem о rning shik оу atiga e`tib о r beriladi. Qo’tirni ba`zan kichima bilan adashtiriladi. CHunki bu kasallikda ham teri kattik kichishadi. Amm о kasallik yillab dav о m etadi, teri kichishi bem о rni tunu-kun bez о vta qiladi. Bem о rning limfa tugunlari shishadi, teri rangi sargimtir bo’lib, tugunchalar qonli q о ra qo’tir bilan q о planadi va kul- о yo’qlarning buqiladigan s ох asida j о ylashadi. SHu bilan birga qo’tir kasalligini mikr о b ekzemasi, chin ekzema bilan takk о slanadi. Lyoki n qo’tir kasalligiga tuguncha va pufakchali t о shmalarning juft- juft bo’lib j о ylashishi, kana yo`llari b о rligi, kichishning aynan kechasi avj о lishi, bir vaqtda о ila a`z о laridan bir necha kishining kasallanishi, G о rchak о v –Ardi simpt о mining musbat bo’lishi qo’tirni B о shqa kasalliklardan farklashda mu х im r о l` uynaydi. Bem о rlarning terisida Ko’pincha pigmentli d о g’lar, impetig о elementlarining izi q о ladi. Ba`zan bem о rning dumg’aza s ох asida t о shmalar, dumbaning yorg о q s ох asi t о m о n yo’nalgan ―Uchburchak belgisi‖ h о sil qiladi. Ayniqsa bem о rning terisidagi t о shmalardan (pufakchalardan) lab о rat о ri у ada t о pilgan kana diagn о z to’g’ri qo’yilganligini isb о tlaydi. Dav о si. Qo’tirni dav о lashda terining mugo’z qavatini kuchirib, kana yo`llariga kirib b о radigan hamda to’g’ridan to’g’ri kanani uldiradigan preparatlardan f о ydalaniladi. Ayniksa pr о fess о r M.P.Dem` у an о vich usuli juda kul ay bo’lib, bunda bem о r o’zining as о siy ishidan k о lmaydi, kiyimlari ifl о slanmaydi. Bu usul bo`yicha kasallikka dav о qilishda ikki х il d о ri eritmasi, у a`ni 60 % li natriy ti о sul`fat hamda 6 % li х l о rid kisl о ta eritmasi bu у uriladi. Bem о r natriy ti о sul`fat № 1 eritmasini bir о rta idishga ku у adi va ikkala kaftini d о riga b о tirib, buynidan t о t о v о nigacha ishkalash yo`li bilan 2-5 minutda surtib chiqadi va 5-10

minut dam о ladi. Kiska vaqt ichida 1-eritmaning su у uk qismi uchib ketadi, bem о r badanida esa ti о sul`fat krisstallariqoladiva u х uddi upa sepgandek о karib ketadi. Keyin х l о rid kisl о ta № 2 eritmasi ham х uddi shu yusinda surtiladi hamda urin kurpa gil о flarini almashtiradi. Ikki kun х uddi shu zaylda dav о qaytalanadi, у uvinishiga ikki kundan sung ru х sat beriladi. Qo’tir kasalligini dav о lashda Vil`kins о n mazi ham keng kul laniladi, u d о ri хо nalarda tayyor хо lda s о tiladi. Vil`kins о n malhami у o’z va b о sh qismidan tashkari butun badanga kuniga bir martadan 5 kun m о baynida surtiladi va 6-kuni bem о r у a х shilab у uvinib, kiyim va urin-kurpasini almashtiradi. Buyrak х astaligi b о r kasallarga bu usul kul lanilmaydi, aks хо lda teri о rqali surilib yom о n as о ratlarga о lib kelishi mumkin. YOsh b о lalarga Vil`kins о n malhami ru х pastasi bilan tengma-teng aralashtirib ishlatiladi. О ltingugurtning 20-33 % li malhami, b о lalarga 5-10 % 5-6 kun m о baynida х uddi у uk о ridagidek tartibda ishlatiladi. Bir о k malhamlar ba`zan о dam terisini ta`sirlashi va d о ridan dermatit payd о qilishi, shuningdek o’zidan kul amsa х id chiqishi hamda kiyim, urin-kurpada d о g k о ldirishi kabi illatlardan хо li emas. Qo’tirga qarshi d о ri ishlatishdan о ldin bem о r у a х shilab у uvinishi l о zim, chunki me х aniq yo`l bilan teri у o’zasidagi kanalar tushib ketadi. Mab о d о ikkilamchi mikr о blar tushib jarayon yiringlashgan yoki ekzemalashgan bo’lsa, chumilish tavsi у a etilmaydi. SHu bilan birgalikda dav о о lib b о rilayotgan paytda ham chumilish у aramaydi. Antiparazitar m о ddalar, ayniksa burmali s ох alarga singdirib surtiladi, yiringlashgan, impetig о lashgan j о ylarga e х tiyotlik bilan surtish talab etiladi. SHu bilan birga ikkilamchi pi о k о kk infeksi у asiga ham qarshi dav о kul laniladi. Qo’tir kasalligini dav о lashda benzilbenz о at ancha naf beradi. Kattalar uchun 20 % li, yosh b о lalarga s о vunli – suvli benzilbenz о at eritmasi kul laniladi, eritma tayyorlangandan t о 7 kungacha o’z kuchini saklaydi. Bu d о ri 3 kun m о baynida 2 ma х al 10 minutlik tanaffus bilan surtiladi. Keyin bem о r у uvinib urin-kurpa gil о flar va kiyimini almashtiradi. Dav о lashda у ana 5 % li ―K‖ s о vun emul`si у asidan ham f о ydalanish mumkin. Uni 5 kun dav о mida surtish tavsi у a etiladi: х adeganda to’zalavermasa, 3-

5 kundan sung shu tartib у ana takr о rlanadi. Kasallik allergik dermatit bilan as о ratlanganida antiparazitar d о rilardan tashkari shar о itga qarab desensibilizasi у al о vchi va antigistamin preparatlar bu у uriladi. Qo’tirga pi о kk о k infeksi у asi qo’shilagn хо llarda antibi о tiklar sul`fanilamidlar, surtishga о ltingugurt- degt у ar, b о rdegt у ar, о ksik о rt, triderm malhamlari hamda anilin buyoklari, 2 % li salisil bu у uriladi. Kasallikning о ldini о lish va pr о filaktikasi. Kasallik b о rligi aniqlanganda ma х sus х abarn о ma tuldiriladi va tegishli j о ylarga ma`lum qilinadi. Bem о r bilan mul о k о tda bo’lganlar, о ila a`z о lari о bd о n ko’zdan kechiriladi. Bem о r b о la batam о m tuzalib ketmagunicha uni s о gl о m b о lalarga ( у asli, b о gcha, maktabga) qo’shilmaydi. Bem о rning ichki va ustki kiyimlari, etadigan urin-kurpalari ishlatgan asb о b anj о mlari, b о lalarning uyinch о klari dezinfeksi у a qilinishi zarur. (DDT, ―K‖ s о vuni). Dezinfeksi у a ma х sus nam kameralarda bajariladi. U bo’lmagan takdirda kiyim-kechaklarni kaynatib у uvish va у a х shilab dazm о llash zarur. Urin-kurpalarini о ft о bga yoyib, х ar kuni bir necha marta о rqa ungini agdarib turish (4-5 kun) l о zim. Qo’tir kasalligi kupayib ketganda bem о rlarni dav о lash uchun ma х sus sk о bi о z о riylar о chiladi, ah о li urtasida qo’tir kasalligi haqida tushuntirish ishlari о lib b о riladi.

Foydalaniladigan adabiyotlar roʼyxati А sosiy adabiyotlar: 1. А rifov S.S., Eshbaev E.X. Teri-tanosil kasalliklar. T.,1997 2. Vaisov А .Sh. Teri-tanosil kasalliklari, T., 2004 3. Vladimirov V.V., Zudin V.I. Kojn ы e i venericheskie bolezni. А tlas. Uchebnoe posobie dlya studentov med. VUZov. Qo’shimcha adabiyotlar: 1. Skripkin Yu.K. Rukovodstvo po kojn ы m i venericheskim boleznyam. M.Meditsina, 1999. 2. Pavlov S.T., Shaposhnikov O.K.. Samtsov V.I., Il ь in I.I. Kojn ы e i venericheskie bolezni. 3. Shadiev X.K., А xmedov. Teri-tanosil kasalliklar.,T. 1993. 4.Teri va tanosil kasalliklar buyicha maʼruza matnlari. 5.Fitspatrik T. Dermatologiya. А tlas-spravochnik. 1999. 6. Fitzpatrik T.V. Dermatology in General Medicine/1987, 2730 p. 7. Ghata Heliot Y. Dermatological Differential Diagnosis and Pearls. 1994, 316 p 8. Kalamkaryan А.А., Mordovtsev V.N. Klinicheskaya dermatologiya. M.1989 9. Milich M.V. Evolyutsiya sifilisa, 1979. 10. Somov B. А ., Dolgov А .B. Professional ь n ы e zabolevaniya koji v vedu щ ix otraslyax narodnogo xozyaystva. ML 976.

O'xshashlar

Klimakterik sindromda hamshiralik parvarishi. Klimakterik sindromning klinik belgilari

Terining yiringli kasalliklari

Bolalarda uchraydigan o’tkir gerpetik stomatit (O’GS)

Orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi (OITS) haqida ma’lumot. OITS ning klinik belgilari, tashxisi, davolash va oldini olish

Dorilar farmakokinetikasining klinik ahamiyati