Ҳазм тизими - Tibbiyot - Referatlar

Ҳазм тизими

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

164.5 KB

Ko'chirib olish

Ҳазм тизими Режа: 1. Ҳазм ва ҳазм найи ҳақида тушунча . 2. Олдинги бўлим, таркиби, оғиз бўшлиғи. 3. Оғиз бўшлиғи ҳосилалари, шиллиқ пардаси, тузилиши, хусусиятлари. 4. Тил ва унинг гистофизиологияси. 5. Тишлар, тузилиши, тараққиёт босқичлари. 6. Сўлак безлари: қулоқ олди, жағ ости ва тил ости безлари, цитофизиологияси. 7. Муртаклар. Пирогов халқаси, муртаклари, тузилиши ва ёшга кўра хусусиятлари. 8. Қизилўнгач пардаларининг тузилиш хусусиятлари. 9. Ҳазм найи олдинги бўлим тараққиёти ва ёшга кўра ўзгаришлари. 10. Чақалоқ оғиз бўшлиғининг хусусиятлари.

ОFИЗ БЎШЛИҒИ. Оғиз хамда бурун бўшлиқлирининг умумий ривожланиш манбаи бўлиб оғиз чуқурчаси ҳисобланади. Ривожланишнинг 7- хафтасидан бошлаб бирламчи оғиз тирқишнинг юқори ва пастки чеккалари бўйлаб эпителий ўсади ва остида жойлашган мёзенхимага ботиб киради. Ана шундай йўл билан лунж-лаб пластинкаси /ёки оғиз бўшлиғи олди пластинкаси/ бўйлаб тёзликда лаблардан юқори ёки пастки лабларни ажратувчи чуқурча шаклланади. Бу тирқиш оғиз илдизини ҳосил қилади. Ҳомиланинг дастлабки оғзи жуда кенг: унинг бурчаклари ташқи қулоқ муртаклари қaдap етиб боради, кейинчалик оғиз чеккалари бирикиб,лунжни ҳосил қилади ва оғиз кичраяди. Оғиз тёшигининг қўшилиб ўсувчи ўрта чизиғи сохаси ва лабнинг opқa қизил чеккаси шиллиқ пардалари қалинлашади ва кўплаб эпителиал ўсимталар сўрғичлар /ворсинкалар/ ҳосил қилади. Бу ўсимталар янги туғилган чақалоқларда яхши кўринади ва кейинчалик йўқолиб кетади. Лабдаги сўрғичлар чақалоқнинг эмишини осонлаштиради. Оғиз бўшлиғи ривожланишида кузатилувчи касалликлардан юқори лабнинг тyғмa бирикмай қолиши /қуён лаб/ юқориги жағ ва танглайнинг битмай қолиши /бўри оғиз/ кўпроқ учрайди. Бу дефектлар аслида оғиз бўшлиғида эмбрионал гистогенёзнинг бузилиши натижасидир. Танглайнинг битмай қолиши танглай ўсимталарининг бир-бири билан қўшилиб ўсишининг бузилишидан келиб чиқади. Бу тyғмa дефект асосан иккиламчи танглай ҳосил бўлиш даврига тўғри келади. Тил биринчи учта жабра ёйларидан ривожланади.4-хафтанинг охирига келиб,оғиз юзасида биринчи /жағ/ ёйидан учта дўмбоқча ҳосил бўлади /ўртада тоқ ёнида жуфт дўмбоқча/ Улар катталашиб, қўшилиб кетади ва тилнинг учи ва танасини ҳосил қилади.Бироз кейинроқ иккинчи ва қисман учинчи жабра ёйларидан хиқилдоқ усти тоғайи билан тил илдизи шаклланади.Тил илдизининг бошқа қисмлари билан ўсиб кетиши 2-ойда кузатилади: қўшилиб ўсиш жойида ботиқлар қолиб, уни ботиқлар деб

юритилади: 5 хафталик эмбрион тилининг юзаси бир қаватли кубсимон эпителий билан қопланган бўлади. Айрим жойларда эпителий икки қаватли хам бўлади. Эпителий остида мёзенхима жойлашади. 6 хафталик эмбрионда эпителий ва мёзенхима хужайраларининг жадал кўпайиши кузатилади. Эпителий хужайралари ядроси чўзиқ шаклга эга бўлиб қолади. Қон томирларининг салмоғи ортиб боради. Айниқса, тил илдизида улар жуда кўп бўлади. Шу билан бир вақтда тилга нервларнинг ўсиб кириши хам кузатилади. 7-8 хафтага келиб ҳомила тили катта ёшдаги одамлар тили шаклини эгаллайди. Эпителий ва унинг остидаги тўқималар орасида аниқ чегалар хосил бўлади. Эпителий икки қабатли бўлиб олади. Шу даврда тилнинг дорзал юзасида дастлабки тил сўрғичлари шаклланади. Мёзенхима билан ўралган томирда эпителийга ўсиб киради. Шиллиқ пардада бўртмалар ҳосил қилада. Кўндалаг тарғил мушак элементлари узун ингичка цитоплазматик тутамлардан тузилган бўлади. Мушак хужайралари орасида мёзенхма хужайралари, кўплаб қон тимирлар ва нерв толалари жойалашади. З-ойга келиб, эпителий кўп қаватли бўлади, юзаси қалинлашиб ва сўрғичларининг шаклини хам аниқлаш мумкин. Дастлаб тарновсимон, кейинчалик ипсимон. Буларнинг шаклланиши боашқа сўрғичларга нисбатан аввалроқ тугайдиган. Сўнг замбуруғсимон сўрғичлар ҳосил бўлади, охирида баргсимон сўрғич шаклланади. Тилдаги безлар ва там пиёзчалари 2,5 ойлик эмбрионда кузатилган. З- ойлик эмбрионда эса безлар ва пиёзчалар аниқ кўринади. Безларнинг шиллиқ, оқсил ёки аралаш хусусиятларини бу даврда аниқлаб бўлмайди. Мушак тўқимасининг салмоғи ҳам анча кўп бўлади. Сўрғичлар, там билиш пиёзчалари ва безлар шаклланиши билан тил ривожланишининг янги босқичига ўтади. Тил тузилмаларининг ривожланиши ва мукаммаллашуви аввал тилнинг илдиз сохасида кейинчалик дистал қисмида кузатилади. Бу тилнинг илдизида қон томирлар ва нерв толаларининг ривожланиши билан

боғлиқдир. 2-ойлик ҳомиланинг тили танасига нерв толалари илдиз томонидан киради. 4-5 ойлик ҳомилада сезувчи ва харакат нерв охирларининг шаклланиши кузатилади. 6-7 ойлик ҳомила тилида йирик қон томирлари нерв толарирининг йўғонлашган тутамлари билан тил мушаклари бириктирувчи тўқимасида кенг қовузлоқли нерв томир чигалини ҳосил қилади. Чақалоқнинг тили юқори мукаммаллашган аъзодир. Янги омил-озуқа тасирида бу аьзонинг хамма тузилмаларида иктисосланиши давом этади. Чақалоқларда тилнинг мушак қаватлари аниқ шаклланган бўлсада, тутамлари бир-бирига зич бирикади. Мушак толалари катталарникира нисбаттан ингичка, мушак орасида жойлашган бириктирувчи тўқима тил илдизида қалинроқ тил учига борган сари юпқа тортади. Чақалоқ тилидаги нерв хужайралари ҳам мукаммаллашган. Туғилгандаи сўнг, икки хафта давомида ипсимон сўрғичлар конуссимон шаклни эгаллайди, уч сохасидаги эпителий мугузлана бошлайди. Бир ёшли болада бу эпителий мугузланувчи бўлиб, сўрғич эса ипсимон шаклни эгаллайди. Замбуруғимон сўрғичлар ипсимон сўрғичлардан сўнг шаклланади. Иккинчи ой давомида улар катталарга хос шаклга эга бўлиб қолади. Бир ёшли болаларда замбуруғсимон сўрғичларнинг тепаси кенгайиб ўсади. Тарновсимоп сўрғичлар тез ривожланади ва чақалоқларла яхши шаклланган бўлади. 3 ёшли болаларда бу сўрғичларнинг йириклиги катта ёшдаги одамлардан фарқ қилмайди. Баргсимон сўрғичлар бир ёшда аниқ шаклланган бўлиб тилнинг ён томонларида икки гурух бўлиб жойлашадилар. Хар гурух 4-6 та параллел жойлашган сўрғичлардан иборат бўлиб сўрғичнинг узунлиги 2-5 мм. Сўрғичлар ён томони эпителийсида там билиш пиёзчалари жойлашади. Баргсимон сўрғичлар орасидаги бўшлиқларга (крипталар) оқсил ишловчи сўлак безларнинг йўллари очилади, секретор қисмлари тил мушаклари орасида жойлашган. Тилнинг шиллиқ безлари эмбрионал даврнинг 2-3 ойлари ўртасида, сероз безлар эса 4 ойда шаклланади. Кейинчалик уларнинг шакли

мураккаблашади ва сони ортади. Безларнинг кўпайиши ва мураккабланиши бола хаётининг дастлабки 2-3 ойларига тўрғи келади. Бу хусусиятлар тарновсимон сўрғичлар атрофидаги сероз безлар, кейинчалик эса ипсимон сўрғичларда хам кузатилади. Тил илдизи сохасидаги чуқурчаларда лимфатик фолликулалар жойлашади. Улар бола бир ёшга келганда шаклланади. Тил нервининг келиб чиқиш манбаи турлича ва ривожланиши хам хар хил кечади. Улардаги миелинизация жараёни асосан 5 ёшга келиб тугайди. Дастлаб тил ютқин нерви, кейин тил ости нерви миелинизацияланади. Шундай қилиб, хазм тизими аъзоларининг турли хусусиятлари таъсири остида болалар тилига хос хамма тузилмалар жадал ўсади ва ихтисосланади. 10 ёшлардан сўнг тилда янги тузилмалар хосил бўлмайди. ЎСМИРЛАР ТИЛИНИНГ ТУЗИЛИШИ: Тилнинг асосини кўндаланг-тарғил мушак ташкил этиб унинг юзаси шиллиқ парда билан қопланган. Тилнинг пастки ён ва юқориги юзалари рельефи турлича пастки юзасидаги шиллиқ парда анчагина оддий тузилган бўлиб, у кўп қаватли ясси мугузланмайдиган эпителий билан қопланган. Шиллиқ парданинг хусусий пластинкаси эпителийга ботиб кириб, калта сўрғичларни ҳосил қилади. Хусусий пластинкадан с ў нг жойлашган шиллиқ ости асоси мавжудлиги сабабли тил ости шилли қ пардаси осон харакатланади, Т илнинг ю қ ориги ва ён юзаси шилли қ пардаси тил мушаги билан бевосита бирикиб кетади ва махс у с тузилмалар-сўр ғ ичларга эга бўлади, шилли қ ости пардаси тара ққ ий этмайди. Одам тилида 4 хил сўр ғ ич мавжда; ипсимон, замбуру ғ симон, тарновсимон, баргсимон. Хамма сўр ғ ичлар шиллиқ парда хосиласи бўлиб, бир хил асосда ту з илган. Сўрғичлар юзаси кўп қ аватли ясси мугузланмайдиган ёки қисман мугузланувчи /ипсимон сўрғичларда/ эпителий билан қ опланган. Ҳ ар бир сўрғичнинг асосини шилли қ парданинг хусусий пластинкаси бириктирувчи тўқ имасининг ўсимталари /иккиламчи

сўр ғ ичлар/ таш к ил этади. Иккиламчи сўр ғ ичлар 5 тадан 20 тагача бўлиб, эпителийга ботиб киради. Ипсимон сўрғичлар: энг кўп бўлиб, тилнинг олдинги у стки юзасини текис қ оплайди, тил бурчакларида эса тўп пламлар ҳ осил қ илади. Узунлиги 0,3 мм атрофида з амбуру ғ симон сўрғичлар тилнинг op қ a томонида ипсимон сўр ғ ичлар орасида жойлашади. Улар тилнинг учида ва ён со ҳ аларида кўпрок учрайди. Ипсимон сўр ғ ичларга нисбатан улар йирик бўлиб, узунлиги 0,7-1,8 мм ни , диаметри эса 0,4-1,0 мм ни ташкил этади. Бу сўр ғ ичларнинг асоси замбуру ғ симон бўлиб, кенг у стки юзага ва тор асосга эга. Улар орасида кон у ссимон ва линзасимон шаклдагилар и ни ҳ ам учратиш мумкин. Эпителий таркибида таъм билиш пиёзчалар жойлашади, уларнинг миқдори а йниқ са "юганча" сохасида жуда кўп бўлади. Бу зона кесмаларида хар бир замбуру ғ симон сўрғичларда 3-4 тадан таъм билиш пиёзчалари жойлашади . Тарновсимон сўр ғ ичлар тилнинг ю қ ори ор қ а зонасида учрайди, ми қ дори 6 дан 12 тагача етиши мумкин ва оддий к ў з билан хам яхши к ў ринади. Уарнинг узунлиги 1-1,5 мм, диаметри эса 1-3 мм бўлиши мумкин. Ипсимон, замбуру ғ симон сўр ғ ичлардан фар қ қ илиб, шилли қ пардадан к ў тарилиб турмайди, шилли қ билан бир хил сатхда жойлашади. Уларнинг асосий қисми тор, эркин қисми эса яссиланган ва кенг бўлади. Сўр ғ ич атрофига чу қ ур ёри қ ча-тарновча жойлашган /шунинг учун хам тарновсимон сўрғич номи берилган/. Тарновча сўр ғ ични й ўғ онлашган б ў ртмадан-шилли қ парданинг қ алинлашган қисмидан ажратиб туради. Бундай тузилиш унга болиш билан ў ралган сўр ғ ич" деган ном бериш г а хам сабаб бўлади. Сўр ғ ичнинг ё н юзалари ва уни ў раб турувчи болишлар эпителийсида кўп сонли таъм билувчи пиёзчалар жойлашган. Сўр ғ ичлар ва болишлар бириктирувчи тўқимасида кўпинча узунасига, қ ийши қ ва хал қ али жойлашган мушак толалари учрайди. Бу толаларнинг қ ис қ ариши сўр ғ ичларнинг болишлар билан я қ инлашувини таъминлайди. Бу эса тарновга тушган озу қ а моддаларнинг сўр ғ ич ва болиш эпителийсидаги таъм пиёзчалари билан яхши ёпишишига имкон беради. Сўр ғ ич асосининг сийрак

бириктирувчи т ўқ имасида ва унга тегиб турувчи к ў ндаланг-тар ғ ил толалар орасида сўлак безларининг ажра т увчи қ исмлари жойлашади, уларнинг чи қ арув найлари тарновга очилади . Бу безларнинг секрети сўр ғ ичнинг тарновидаги т ў планиб қ олган o вқ a т заррачалари, ў лган эп ит елий хужайралари т ў пламидан, микроблардан ювиб тозалайди. Тилнинг баргсимон сўрғичлари фақат болаларда яхши ривожланади. Ўсмирларда ва катта ёшдагиларда бу сўрғичлар редукцияга учрайди. Сўрғичлар орасини ювиб турувчи оқсил ишлайдиган безларнинг ўрнига ёғ ва лимфоид тўқима ривожланади. Тил илдизи шилли қ пардаси сўр ғ ичлар тутмаслиги билан характерланади. Аммо эпителий юзаси нотекис, бир қ анча д ў мбо қ чалар ва чу қ урчалар тутади. Д ў мбо қ чаларни асосан шилли қ парда хусусий пластинкасидаи лимфоид т ў пламлар фолликуллар ҳ осил қ илади. Уларнинг диаметри 0,5 см га етиши мумкин. Тил илдизи шилли қ пардасида чу қ урча-крипталар бўлиб, уларга шилли қ ишиловчи кўплаб сўлак б езларининг йўллари очилади. Тил мушаги унинг танасини ташкил этади, мушак толаларининг баъзилари вертикал, иккинчи хиллари узунасига, яна учинчиси эса к ў ндаланг- ў заро перпендикуляр жойлашади. Тил мушаги зич бириктирувчи тўқимали т ўқ има билан ў нг ва чап қ исмларга бўлинади. Айрим мушак толалари ва тутамлар орасида жойлашган сийрак толали бирикгирувчи тўқима кўплаб ё ғ бўлакларини тутади. Шу ерда яна тил сўлак безларининг охирги қисмлари хам жойлашади. Т илнинг мушаги танаси билан шилли қ парда хусусий пластинкаси ў ртасида коллаген ва эластик толаларнинг т ў рсимон чалкашувидан тузилган кучли бириктирувчи тўқимали пластинка жойлашади бу т ў рсимон қават деб аталади. Тилнинг ана ш у ў зига хос апоневрози сўр ғ ичлар со ҳ асида кучли ривожланган. Тилнинг учки ва ён сохаларида апоневроз бир мунча юп қ алашади. К ў ндаланг-тар ғ ил мушак толалари шилли қ парда хусусий пластинкасида коллаген толаларидан тузилган тутамлар кичик пайларга бирикади. Ўсмирларда тилдаги сўлак безлар уч хил бўлади:о қ сил, шилли қ ва аралаш.

О қ сил сўлак безлари тил мушаклари орасида жойлашган бўлиб, тарновсимон, баргсимон сўрғичларга я қ ин жойлашади .Улар о дий найсимон- тармо қ ланган безлардир. Уларнинг чиқ арув найлари сўр ғ ичларнинг тепалик билан ў ралган сохасида кўп қ абатли ясси эпителий билан қ опланган бн ў лиши мумкин. Охирги қ исмлари тор бўшли ққ а эга та рмоқ ланган найлардир. Улар кон у ссимон, о қ сил ажратувчи хужайралардан иборат. Шиллиқ безлар асосан тилнинг илдизида ва ён кирғоқлари бўйлаб жойлашади. Улар якка-якка жойлашувчи альвеоляр-найсимон безлардир. Уларнинг чиқарув йўлларида хам баъзан кўп қабатли эпителий учрайди. Тил илдизида улар муртаг крипталарига очилади. Бу безларнинг найсимон охирги қисмлари шиллиқ хужайралардан иборат. Аралаш безлар тилнинг олдинги қисмида жойлашади. Уларнинг чиқарув йўллари тил ости шиллиқ пардаси бурмаси бўйлаб очилади. Тилдаги тyғмa майиблик жуда кам учрайди. Адабиётларда келтирилган маълумотларга қapaгадa, тилнинг ривожланмай қолиши /аплазия/ ёки тилнинг бўлмаслиги /аглоссия/, унинг иккига ажралиши, иккита тил бўлиши, тил юганининг бўлмаслиги кабилар камдан-кам учрайдиган тилнинг тyғмa мажрухликлари хисобланади. Кўп учрайдиган мажрухликларга тилнинг катта бўлиши /макроглоссия/ ва тил юганининг калта бўлиши киради. Тилнинг хаддан ташкари катталашиб кетишига тил мушак тўқимасининг кучли ривожланиши ёки лимфангиома сабаб бўлиши мумкин. Тил юганинг аномалияси кўпинча унинг тил учи буйлаб тилга ёпишиб кетиши хисобланади. Бу холат тил харакатини чегаралаб қўяди. Тишлар: Тишнинг ривожланиши ҳомилада 7-8 хафталарида бошланади. Бунда оғиз бўшлиғи эпителийси йўғонлашиб, юқориги ва пастки жағ бўйлаб мезенхима томон ботиб киради. Бу тутам тиш пластинкаси деб айтилади, Тиш пластинкаси шаклланиши билан бир вақтда оғиз бўшлиғи олдини хосил этувчи лаб ва милкни ажратувчи эпителий хам ботиб кира бошлайди. Оғизнинг олдинги қисмида ана шу икки бўртма битта умумий оғиз эпителийнинг қалинлашган сохасидан бошланади. Тиш пластинкалари

ичкарига ўсиб киради ва тезликда унинг ички юзасида колбасимон ўсимталар шаклланиб, улардан эмаль аъзоси хосил бўлади. Дастлаб сут тишларининг эмаль аьзоси хосил бўлади. Хар бир эмаль аъзоси ички юзасига тегиб турувчи мезенхима хужайралари кўпаяди, сўрғич шаклида тўпланади / тиш сўрғичи/ ва эмал органга ботиб киради. Натижада эмал органи тўнкарилган қадаҳ шаклига ўхшаб қолади ва у ўсиши мобайнида тиш пластинкаси билан бўйинча ёрдамида боғланиб туради, кейинчалик бўйин редукцияга учрайди ва йўқолиб кетади. Ичги томондаги эпителий хужайралари-одонтобластлар; /энамелобластлар-эмал хосил қилувчилар/, цилиндрсимон шаклни эгаллайдилар, ташқи томондаги ташқи хужайралар эса, тез ўсиши натижасида аксинча яссиланадилар. Ана шу икки қабат ўртасидаги хужайралар эса эмал аъзосининг пульпасини хосил қилади. Пульпа хужайралари юлдузсимон хужайралардан тузилиб, кейинчалик тишнинг кутикуласига айланади.Тиш сўрғичини хосил этувчи мезенхима хужайралари жадал кўпайиб, хужайраларнинг зич массасини хосил қилади, энемоблаетларга яқин жойлашган мезенхима хужайралари цилиндрсимон бўлиб қолади ва улар одонтобластлар деб аталади. Улар тиш дентинини хосил қилшда иштирок этадилар. Тишнинг бу куртаги ташқи томондан ётувчи зич мезенхима хужайралари ташкил этган тиш қопчаси билан ўралиб туради. Шундай йўл билан сут ва доимий тишлар куртаги шаклланади, бироқ доимий тишларнинг эмаль аъзоси тиш пластинкасининг бир мунча чуқур қисмларидан шаклланади ва доимий тишлар ривожланиши бир мунча кечрок бошланади. Агар сут тишларининг чиқиши бола хаётининг 6 ойига тўғри келса, доимий тишларнинг чикиши эса туғилган боланинг тахминан 6 ёшларидан бошланади. Ҳомила хаётининг 4 ойидан бошлаб, одонтобла с тлар дентин с инт е злайди. Бу с инт е злаш жараёни эмаль аъзо с и томон й ў налган бўлади. Дентин б ў ялганда икки зонани ажратиш мумкин, о донтобла с тларга я қ ин о қ иш зона бир мунча е ш предентин хи с обланади. Чунки у охак модда билан т ў йинмагандир. Энеменобла с тларга я қ ин зона ет ук дентин зонаси бўлиб, охак модда билан

т ў йингандир. Дентиннинг а с о с ий модда с и т ў планиши билан одонтобла с тлар дентин толаларидан ажрала бошлайдилар. Фараз қ илинишича, бу толалар дентин органик моддалар қ и с мида туради. Тишнинг эмали-энеменобла с тлар мах с ули бўлиб, дентиндан кейин пайдо бўлади. Эмал хо с ил бўлиши ва қ тига келиб, энеменобла с тларда ядро ва органеллалар ў з жойини қ арама- қ арши томонга ў з гартиради, яьни хужайраларнинг апикал қ и с ми базал, базал қ и с ми э с а апикал қисмга айланади /инверсия/. Энди ҳ ужайралар дентин томонидан эмас, балки орали қ қ абат хисобига озикланади. Тиш эмали призмалар шаклида жойлашиб, кейинчалик у о ҳ акланади. Эмал ва дентин ҳ осил бўлиши тиш тожининг ю қ ориги қисмидан бошланиб, тиш илдизи томон й ў налади. Натижада тиш илдизи узунлашади ва тишнинг ўсиб чи қ иши осонлашади. Илдиз узайиши натижасида тиш тожи милк юзасига я қ инлаша боради ва милк юзасида пайд о бўлади. Цементобластлар тиш сўр ғ ичининг м ез енхима хужайраларидан шаклланади ва дентин атрофида суяк тўқимасига ў хшаш тўқима-цементни ҳ осил қ илади. Цемент ҳ осил бўли шд ан илгари тиш қ опчи ғи дан таш қ арида уячаларнинг суяк у стунчалари шаклланади, Тиш уячаси бо ғ ламлар ёрдамида тил илдизи билан бирикади ва суякларга м у стаккам жойланишини таъминлайди, Тиш пульпаси-мезенхима сўрғичининг хосиласи бўлиб, атрофдаги бириктирувчи тўқималар билан тешикча орқали боғланади. Бу т е шикчалардан тишга нерв, қ он ва лимфа томирлари киради. Васкуляризация ва и нер в ация жараёни аста-секин боради. Тиш пластинкалари ва эмал аъзосинлнг хосил бўлишида нерв толалари хам катнашади, нерв толаларининг пульпага кириш ва қ ти дастлабки дентин ва эмал моддаси ҳ осил бўлиш даврига т ўғ ри келади. Тиш тожининг ҳ осил бўлиши ҳ омила ривожланишининг 5- о йига т ўғ ри келиб, медиал к у рак тишлардан б о шланади ва кейинчалик диста л й ў налишда тар қ алади. 6- о га келиб, тишнинг катти қ моддалари жа ғ тишларида ҳ ам кузатилади. Тишларнинг милкдан кў тарилиб чи қ иши тож ҳ осил бўлишингинг якунига ва илдиз шакллана ё тган ва қ тга тўғ ри келади. Сут тишлари илдизининг ривожланиши тиш ўса бошлангандан

кейин бир-икки йилдан с ў нг тугайди. Доимий тишлар куртаги ҳомила ривожланишининг 5-ойида сут тишлари куртаги хосил бўлгандан сўнг, чуқурликка ўсаётган тиш пластинкасининг эркин чеккасида дўмбоқча холида шакллана бошлайди. Бу куртаклар сут тишларининг /моляр/ тил томон жойлашадилар, ундан ташқари, тиш пластинкалари орқага ўсиб кетадилар. Масалан, охирги сут тишининг куртаги орқасида ундан биринчи доимий молярнинг куртаги хосил бўлади. Куртаклар хосил бўлгач, тиш пластинкаси сўрилиб кетади. Дастлаб, олдинги ўнта доимий тишларнинг куртаклари ўзига мос сут тишлари билан бир уячада ётадилар, кейинчалик улар орасида суяк тўсиқлари ҳосил бўлади. Доимий тишларнинг чиқиши тиш тожининг ҳосил бўлиши билан боғлик; доимий тишлар чиқиши вақтида сут тишлари илдизи сўрилади, пульпаси атрофияга учрайди, сут тишлари остеокластлар томонидан емирилгандан сўнг тож тушиб кетади. Ўспиринларда 8 та доимий тиш бўлади, гистологик жихатдан тиш қаттиқ ва юмшоқ қисмлардан иборат. Қаттиқ қисмни эмал, дентин, цемент ташкил этса, юмшоқ қисм пульпадан иборат. Эмал-тиш тожини қоплаб турадн. У тожнинг юқориги қисмида яхши ривожланган. Эмал кам ми қ дорда органик модда тутади. Неорганик модданинг энг кўп қисмини кальций фосфат, кальций карбонат ва кальций фторид ташкил этади. Эмал 3 - 6 мм қ алинликдаги эмал призмаларидан тузилган, хар бир призма ингичка фибриллалардан иборат. Буерда ч ў зи қ призма шаклидаги гидроксиапатит кристаллари жойлашади. Призмалар тутамлар холида жойлашиб,эгри йўлларга эга ва дентин юзасига деярли перпендикуляр бирикадилар. Призмалар орасидаги ёпиштирувчи модда ҳ ам охакланган бўлади, эмал таш қ и томондан чайнаш юзасида т е зликда етилиб, тушиб кетувчи ю пқ а кутикула билан қ опланган. Бу кутикула тишнинг ён қисмларида узо қ ро қ са қл аниб, қ олади. Эма л нинг химиявий таркиби

организмд а ги модда алмашинувига, гидрооксиапатит кристалларининг эриш жадаллигига ва органик асоснинг деминерализация си га қ араб ўэгаради. Маълум даражада эмал ор қ али оғиздан ў тувчи сув, ионлар, витаминлар, глюкоза, аминокислота ва бош қ а моддалар сўрилиши мумкин. Бу жараёнда сўлакнинг ахамияти катта бўлиб, у моддаларнинг эмал ор қ али сўрилишга фаол таъсир к ў рсатади, эмал ва дентин ў заро интердигитациялар ёрдамида бирикадилар, тишнинг тож, б ў йин ва илдиз сохаларининг кўп қисмини дентин ташкил этади, органик ва неорганик моддалардан ташкил топган: органик моддалар ( асосан коллаген ) 28% ни, н о ор ганик модда 72% ни асосан кальций ва магний фосфатлари билан кальцийфторид аралашмасини ташкил этади. Дентиннинг асосий моддаси найчалар ёки каналчалар тутади, Дентин асосий моддаси коллаген фибриллаларидан ва улар орасида жойлашган мукопротеинлардан иборат. Дентиндаги коллаген фибриллалар тутамлар холида жойлашиб, радиал ва деярли узунасига тангенциал й ў налишда бўлади. Радиал толалар дентиннинг таш қ и қавати !ёп қ ич дентинда!, тангенциал толалар эса пульпа ёнидаги ички дентинда кўпро қ бўлади. Дентиннинг периферик қисмларида интерглоб у ляр бўшли қ лар мавжуд. Улар !охакланмаган дентиндан иборат! шарсимон юзали бўшли қ лар бўлиб, интерглоб у ляр бўшли қ ларнинг энг йириклари тишнинг тож сохасида учрайди, майдалари эса, кўп эмас, улар тиш илдизига жойлашади ва донадор қ абатлар хосил қ илади. Бу бўшли қ лар дентинда модда алмашинувида иштирок этади. Дентиннинг асосий моддаси дентин каналларини тутади. Бу каналларда тиш пульпасига жойлашган дентинобласт ўсимталари ва тўқима сую қ лиги жойлашади. Каналчалар дентиннинг пульпа олди ички юзасидан бошланиб, елпи ғ ичсимон ё йилиб, дентиннинг таш қ и сохасигача етиб боради. Д ентинобласт ўсимталарида нерв ўсимталарнинг ў тказишда қ атнашувчи ацетилхолинэстераза ферменти ишланади. Каналларнинг сони, шакли, катта-кичиклиги дентиннинг турли сохаларида турличадир. Пульпа сохасида улар анча зич жойлашганлар. Тиш илдизи дентинида каналчалар шохланган бўлади, тож сохасида эса, ён шохлар хосил қ илмайди. Ф а қ ат

эмалга я қ инлашганда майда шохчалар хосил қ илади. Дентиннинг цемент билан чегарасида хам каналчалар шохланадилар ва анастомозлар хосил қ иладилар. Айрим каналчалар цемент ва эмалга, хатто чайнаш юзасигача кириб борадилар ва колбасимон шарлар билан тугайдилар. Каналчалар тизими дентин чегарасини ани қ лайди. Дентиннинг эмал билан бирикадиган қисми кунгирали бўлиб, пиши қ бўлишини таъминлайди. Дентин каналларининг ички девори кўплаб преколлаген аргирофил толалар тутиб, бу толалар дентиннинг бошка моддаларига қ араганда кучли минераллашган. Дентин билан дентинобласт ў ртасида коллаген толалардан ва аморф моддадан иборат предентин ё ки охакланмаган дентиндан иборат қ абат мавжуд. Предентинга эримайдиган фосфат қ атламларининг қ алинлашиши хисобига дентин ўсади, ет ук ёшдаги одамларда дентин хосил бўлиши тў хтамайди. Малум ми қ дордаги тузлар дентинга предентин ва цемент ор қ али ў тиши мумкин. Цемент-тишнинг илдиз ва буйин қисмларини қ оплайди. У илдиз учига қ араб қ калинлашиб боради. Цемент ни ноорганик м oд д a ташкил этиб унда кальций фосфат ва кальций карбонат кўпрок бўлади, химиявий таркиби билан цемент суякка я қ ин туради. Гистологик тузилишига қ араб хужайра сиз бирламчи цемент ва хужайрали иккиламчи цемент тафовут этилади. Хужайрасиз-цемент асосан илдизнинг ю қ ори қисмида, хужайрали цемент эса пастки сохасида жойлашади, хужайрали цемент асосан илдизнинг шохланган сохасида учрайди. Хужайрали цемент да цементоцит хужайралар тартибсиз йуналишга эга бўлиб кўплаб коллаген толаларини тутади. Шу сабабли хужайрали цемент да ғ ал толали суякка ў хшаб қ он томирлар тутмайди ва қ атламлар хосил қ илиб ё тади. Хужайрасиз цементда цементоцитлар бўлмай у коллаген толалардан ва улар орасидаги аморф бириктирувчи моддадан тузилган. Коллаген толалар узунасига ва радиал й ў налгандирлар. Радиал толалар тўғридан-тўғри периодонтга давом этадилар ва кейинчалик альвеоляр суяк таркибига

кирадилар ва ички томондан дентиннинг радиал коллаген толалари билан бирикиб кетадилар. Цемент периодонтнинг қон томирлари орқали диффуз равишда озиқланади. Пульпа тишнинг юмшоқ қисми тожи ва илдизи сохаларида жойлашиб, пульпада уч қават ташқи, оралиқ ва марказий қаватлар ажратилади, пульпанинг ташки қисмида ўсимталарга бой ноксимон дентинобластлар жойлашган, бу хужайралар цитоплазмасининг базофил бўялиши билан ажралиб туради ва узунлиги 30 мм кенглиги 6 мм атрофида бўлади дентинобласт апикал қисмидан чиққан ўсимталар дентин каналларига кириб боради ва хужайра базал сохасига жойлашади. Дентинобласт дентин ва эмални минерал тузлар билан таъминлайди. Дентинобластлар ахамиятига кўра остеобластларга ўхшаб, тиш тўқималарини кальцийга тўйинтиришда иштирок этувчи ишқорий фосфотаза аниқланган. Уларнинг ўсимталари эса, бундан ташқари мукопротеидлар тутади. Пульпанинг ташқи қаватида етилмаган коллаген толалари хам ётади. Хужайралар орасидан ўтиб, дентиннинг коллаген толаларигача етиб боради. Пульпанинг оралиқ қаватида етилмаган коллаген толалар ва майда хужайралар жойлашади. Бу хужайралар мукаммаллашиб, одонтобластларга айланадилар. Марказий қабатда адвентвциал хужайралар макрофаглар ва фибробластлар ва хужайралар орасида аргирофил, коллаген толаларни учратиш мумкин. Тиш пульпаси таркибида эластик толалар кам учрайди. Оғиз бўшлиғи хазм тизимининг биргина oвқaт чайнайдиган ва сўзлаш аьзолари жойлашган қисми бўлмай, балки у хазм тизими бошланғич қисмидаги тўсиқ-химоя жойи хамдир. Оғиз бўшлиғи шиллиқ пардасини турли усуллар билан мукаммал ўрганиш, бу ерда кетма-кет жойлашган уч химоя тўсиғи борлигини тасдиқлади. 1. оғиз бўшлиғи тўсиғи (буларга номахсус химоя омиллари сўлакдаги лизоцим пероксидаза каби ферментлар, сўлакнинг ўраб олиш хусусияти, сўлак хужайралари фагоцитози, фойдали микроорганизмлар, иммуноглобулинлар ва лимфоцитлар киради).

2.Оғиз бўшлиғи девори юзасидаги тўсиқ , буларга оғиз бўшлиғи деворидан ўтириб қолган моддалар; ферментлар, IgA, микроорганизмлар - улар хар 100 мкмда ўрта хисобда 10 тагача учрайди). 3. Тўқимали тўсивқ.Бу тўсиққа эпителиал тўқима ва унинг остидаги бириктирувчи тўқима элементлари киради. Эпителий таркибига базал тиканакли, юза ( қисман мугузланувчи) хужайралар, бу хужайралар орасида учрайдиган лимфоцитлар киради. Бириктирувчи тўқима қаватига базал мембрана остидаги тўқима хужайралари ва хужайрааро моддалар киради. Чакалоқларда учрайдиган лунж ва лабдаги сўрғичлар хам бу тўсиқ таркибига тегишлидир. Тишларнинг ёшга кўpa ўзгаришлари. Янги туғилган чақалоқларда пастки ва юқори жағларда ўн саккизтадан тиш сўрғичи бўлади ( 10 та сут, 8 та доимий тишлар учун). Тишнинг тож қисми шаклланаётган вақтда у думалоқ шаклда бўлса, бўйин қисми тараққий этаётаганда сўрғич чўзилади ва альвеоляр суяк қиррасига яқинлашади, бир вақтнинг ўзида альвеоляр тўсиқлар хам пайдо бўла бошлайди. Тишларнинг милкни ё риб чи қ иши физиолгик жараён бўлиб, у нормал тара ққ иёт белгисидир. К ў крак ёшинин г 6-8 ойларида пастки жа ғ милк у стки юзасида аввал д ў мбо қ чалар пайдо бўла бошлайди, сўнг пастки кесувчи тишлар к ў ринади, ю қ ори кесувчи тишлар кейинро қ пайдо бўлади; кейинчалик шу тартибда ё н кесувчи тишлар к ў ринади. Иккинчи ёш бошлларида умумий тишлар сони 8 та бўлади ва 2-3 ойлардан с ў нг биринчи сут моляр тишлар, с ў нг иккинчилари милкни ёриб чи қ ади. 2-3 ёшларда хамма сут тишлари чи қ иб бўлади ва улар сони 20 тага етади. Бу даврда тиш формуласм 2021 1202 шаклида бўлади. Сут тишлари чи қ иш ва қ тларида болаларда айрим ў ткиичи ў з гаришлар сўлакнинг кўпайиши (физиологик саливация), нотинчлик, диспептик холатлар пайдо бўлиши мумкин. Сут тишлари доимий тишларга ў хшаш бўлсада, айрим фар қ лардан холи эмас, яьни тишнинг илдиз томонида эмал қ исм б ў ртиб туради, тиш тож ва илдиз қ исмидаги чегара ани қ бўлади, тиш бўшли ғ и ва илдиз каналлари кенг ва тишнинг ў зида катти қ т ўқ има

камро қ . Тишларнинг кеч чи қ иши рахит касаллигида, модда алмашинувидаги тy ғм a камчиликларда, ов қ атлоанишнинг ё ки овқат моддасининг бузилган холларида, эндокринопатияда юз бера д и. 6-8 ёшлардан бошлаб сут тишлари доимий тишлар билан алмашинади. Аввал доимий тишлар куртаклари тара ққ ий этади, ва сут тишлари илдиздан сўрила бошлайди. Бу икки жар ё н бирга боради. Болаликнинг 6-йилларида биринчи бўлиб доимий тишлардан биринчи моляр пайдо бўлади ва 12-13 ёшларда хамма доимий тишлар чи қ иб бўлади. Доимий ва сут тмшлари ў ртасидаги тўси қ остеокластлар томонидан емирилади (4,5,7.8 - тишларнинг куртаклари бола ту ғ илгандан с ў нг 2-5 ёшларда пайдо бўлади. 15-18 - ёшларда тиш-жа ғ аппарати т ў ли қ дифференцаланади. Болаларда пульпа бўшли ғ ининг кенглиги, унда юмшо қ т ўқ иманинг кўплиги, умуман тишларда қ атти қ т ўқ иманинг нисбатан кам тиш пульпасининг таш қ и таьсиротлар натижасида т е з-т е з жаро ҳ атланишга олиб келади. ЭСЛАТМА: сут тишлари хар жағнинг бир томонида 5 тадан бўлиб,улар 2-тадан кесувчи курак тишлар, I қозиқ. 2 та катта озиқ тишлардан иборат, премолляр тишлар бўлмайди. Катталарда тишлар формуласи қуйидагича бўлади: 3212 : 2123 яьни иккита кесувчи, битта қозиқ, иккита кичик озиқ ва учта катта озиқ тиш. Ютқин - нафас ва хазм йўлларнинг кесишган жойида бўлиб, унда ютқин лимфоэпителиал халқаниниг бўлиши характерлидир. Ютқиннинг уч қисми - бурун, оғиз, хиқилдоқ қисмлари ажратилади. Бурун қисми эпителийси кўп қаторли бўлиб, унинг остида хусусий пластинкада аралаш сўлак безлари хойлашган. Оғиз ва хиқилдоқ қисмлари кўп қаватли мугузланмайдиган ясси эпителий билан қопланган бўлиб, унинг остида эластик толаларга бой бўлган хусусий пластинка жойлашган, бу ерда майда қон томирлари, нерв охирлари кўп учрайди. Ютқиннинг хусусий пластинкаси ўзида кўп мураккаб сўлак безлари тутган шиллиқ ости пардага ўтади. Шиллиқ ости пардаси сийрак

толалали бириктирувчи тўқима билан қопланган, унинг остида эса, ички қавати бўйлама, ташқи қавати айлана йўналган мушак пардаси бўлиб, энг ташқи қaвaтдa адвентиция жойлашади. Ютқин ва оғиз бўшлиғи чегарасида шиллиқ парда хусусий пластинкасида лимфоид тўқиманинг якка-якка жойлашган хар хил катталикдаги тўпламлари учрайди ва бундай тўпламлар муртаклар деб номланади. Бу муртаклар мажмуаси ютқиннинг лимфоэпителиал халкаси (Пирогов халқаси)деб юритилади. Муртаклар жойлашувига кўpa танглай, ютқин, тил, най (Евстахий найи) ва хиқилдоқ муртаклари дейилади. Ютқин лимфоэпителиал халқасини ташкил этган муртаклар кейинги йилларда анча чуқур ўрганилмоқда ва янги маьлумотлар олинмоқда. Хозирги малумотларга кўра муртаклар бир қанча вазифалар ўтайди: лимфоцитларнинг кўпайтириш, иммун-химоя, антиген хақида хабар- информация бериш. Муртаклар орасида энг кўп ўрганилгани ва катта клиник ахамиятга эга бўлгани бу танглай муртагир. Танглай муртаклари бир жуфт овал шаклида жойлашган. Хар бир муртакда кўп қаватли ясси эпителий, хусусий қават, ва унда жойлашган лимфатик тугунчалар бўлиб, уиннг таш қ и томонидан шилли қ ости парда капс у ла сифатида ў раб ётади. Капс у ла таш қ и томондан мушаклар билан ў ралган. Муртак шилли қ пардасини қ оплаган кўп қаватли эпителий хусусий пластинкага ботиб кириб шохланган чу қ урликлар-крипталар хосил қ илади ва муртак юзасини оширади. Кўп қаватли эпителий таркибида кўпгина лифмоцитлар (интраэпителиал лифоцитлар ) учрайди. Улар эпителий юзасида хам учрайдилар эпителийдан ў тиб ов қ ат моддалари билан аралашиб кетадилар. Электрон микроскопик изланишлар лимфоцитлар ва эпителиал хужайралар орасида т ў рт хил муносабат бўлишини ани қ лади: эпителиоцитлар ва лимфоцитлар зич бирикадилар; ва қ тинча бирикадилар; ёл ғ он ўси қ лар билан бирикадилар; эпителий хужайралари цитоплазмасида жойлашадилар. Лимфоцитлар эпителийга базал мембрана о р қ али ў тади. Эпителий остида жойлашагн хусусий пластинка асосини сийрак толали

бириктирувчи тўқ има ташкил этади ва унинг кўп қисмини лимфатик тугунчалар эгаллайди. Тугунчалараро (фолликуллараро) лимфоид тўқима ўрта, майда лимфоцитлар, макрофаглар, плазматик ва ретикуляр хужайралар тутади. Иммуноморфологик текширишлар фолликуллараро тўқимада асосан Т -лимфоцитлар борлигини аниқлади, В-лимфоцитлар эса, тугунчаларда жойлашган. Тугунча ўртасида лимфоцитлар кўпаювчи реактив (герминатив) марказ бўлади ва у очроқ бўялади. Лимфатик тугунчаларда бласт хужайралар, пролимфоцитлар макрофаглар хам учрайди. Кўпгина пролимфоцитлар митотик бўлинишнинг турли фазаларида бўлишлари мункин. Умуман танглай муртагида 30-40 % В-лимфоцит, 40-% Т -лимфоцит ва иммуноглобулинлар А, Е , G, М борлиги аниқланган. Т ва Влимфоцитлар хам строма, хам эпителий томон миграция қилиш қобилиятига эгадирлар, бироқ эпителий таркибида Т лимфоцитлар кўп. Юқоридагилардан танглай муртагининг имун-химоя вазифаси анчагина аён бўлса керак, бу ерда хам уч хил иммунокомпетент лимфоцит, плазматик ва макрофаг хужайралар кооперацияси фаол ишлайдилар. Шуни эслатиш лозимки, тонзилэктомия натижасида хазм ва юқори нафас йўлларида юқумлик касалликларининг кўпроқ учраши илмий адабиётлардан маьлум, Интраэпителиал лимфоцитлар ютқинга тушган антигенлар хақида хабар топадилар ва муртак иммун хужайраларини фаоллаштирадилар, хамда бу мухитдаги микроорганизмлар билан маьлум муносабатда бўладилар. Микроорганизмларнинг жойлашуви ва тўпланишида (айниқса патоген) крипталрнинг роли каттадир. Шунинг учун хам танглай муртаги шамолланиш касалликларида крипталарни доривор моддалар билан ювиш ва тозалаш ( бу усул ТошПМИ бурун, қулоқ, томоқ кафедрасида 1976 йиллардан бери ўрганиб келинмоқда ва катта ижобий натижалар олинмоқда) морфологик жихатдан тўла асослидир. Танглай муртаклари (бошқа муртаклар сингари) эмбриогенёзнинг 8-9 хафтасида ютқин эпителийсининг (латерал деворида) мезенхимага ботиб киришидан тараққий этади. Бошланғич даврларда эпителиал ўсиқлар хосил бўлиб, улар сони ортиб боради, 12-хафталарда муртак бўшлиғини кўп

қаватли эпителий қоплайди, унинг остида ретикуляр строма хосил бўлади ва бу ерга генетик дастур асосида лимфоцитшлар миграцияси бошланади, 14- хафталарда ўрта хисобда 20:1 муносабатда Т ва В лимфоцитлар учрайди. 19- 20 хафталарда улар муносабати 60:3 бўлади ( фоизда). 17-18 хафталарда лимфатик тугyнчалар (фолликуллар) хосил бўлади ва потнатал даврда улар сони ортиб боради. Фолликулларада лимфоцитлар хосил бўлиб улар эпителий в а строма томон силжиб турадилар. Фолликуллар сони болалик даврда (3-7 ёшларда) максимал даражада кўпайиб жинсий бало ғ ат ёшидан с ў нг инволюцияга учрай бошдайдилар. Лимфатик туганчалар сони бола туғилгандан сўнг (туғилганда 20 дона бўлади) кўпайиш билан бирга уларда кўпаювчи марказ пайдо бўла бошлайди. Кўпаювчи марказлар туғилгандан сўнг 2-6 ойларда пайдо бўлади. Бола ўса борган сари тугунчалар размери хам орта боради; 5 ёшгача 0,1-0,2, 10 ёшгача 0,2-0,3, 15-20 ёшларда 0,4 1,0 мм атрофида бўлади, Болаларда кўпаювчи марказнинг тугyнчага муносабати 0,2 бўлса, қарияларда 0,02 атрофида бўлади. Тугунчалар орсидаги диффуз лимфоид тўқима хам бола туғилгандан сўнг такомил этади. 7 -12 ёшларда бу тўқималар етук плазматик хужайралар, йирик лимфоцитлар дегенератив ўзгарган хужайраларга хам эга бўлади. Кўп олимлар диффуз лимфоид тўқимага Т-зона, лимфатик тугyнчаларга В-зона деб қарайдилар. Олимларнинг аниқлашича, муртакларда, айниқса танглай муртагида бириктирувчи тўқимали строма майдони хам ёшга кўра ўзгариб боради; у чақалоқларда 13,0 кўкрак ёшида 16,0 ўспиринларда 19,5 катталарда 22,5 қарияларда 59,0 фоизни ташкил этади. Эмбриогенез даврида ютқин лимфоэпителиал халқасига кирувчи мур - такларнинг куртаклари хар хил даврларда пайдо бўладилар, яьни улар бир вақтнинг ўзида тараққий эта бошлаб бир вақтнинг ўзида пайдо бўлмайдилар. Айрим болаларда ютқин муртагининг гипертрофияси учрайди ва у нафас йўлларини хатто беркитиб қўйиши ҳам мумкин, бу холат муртак аденоиди деб аталади ва асосан хирургик йўл билан даволанади.

Эшитув найларининг ютқин тешиги атрофида шиллиқ парда юзасида майда тепача (бўртмалар) бўлиб, уларнинг асосида най муртаклари ётади. Олинган маьлумотларга кўра бу бўртмалар най муртаклари чақалоқларда хали шаклшанмаган бўлиб, бу юза текис кўринади ва бола 1-2 ёшлари бўлади. Муртаклардаги крипталар хам бола туғилгандан сўнг, тўлиқ шакллана бошлайдилар ва кўпая борадилар ва муртак юзасини кўпайтирадилар. 2-3 ёшлардан сўнг майда сўлак безларининг найлари крипталарга очилиб уни ювиб турадидар. Касалликлар вақтида крипталарда ўлган лимфоцит ва лейкоцитлар кўп бўлади, улар билан бирга ўлган эпителий ва микроорганизмлар учрайди. Сўлак безлари , оғиз бўшлиғида икки хил (жойлашувига кўра) сўлак безлари очилади; тўғридан- тўғри оғиз бўшлиғида жойлашган ва оғиз бўшлиғидан ташқарида жойлашгагн сўлак безлари. Бу безларнинг хаммаси ўз секретини оғиз бўшлиғига қуяди. Лаблар, танглай, лунж, тил сўлак безлари оғиз бўшлиғи шиллиқ пардасида жойлашгандир. Улардан ташқари уч жуфт қулоқолди, жағ ости, тилости сўлак безлари оғиз бўшлиғидан бироз ташқарироқдадир ва улар йирик сўлак безлари хисобланади. Дефинитив йирик сўлак безлари бир-биридан тузилиши ва фаолияти Билан маьлум даражада фарқланадилар, ривожланишлари бир-бирларига ўхшаб кетади. Шу сабабли безлариинг шаклланиш вақтларини аниқлаб олгандан сўнг, уларнинг кейинги пре- ва постнатал ривошланишини битта без, масалан қулоқолди бези мисолида кўриб чиқиш мумкин. Хамма сўлак безлари эмбрионнинг оғиз бўшлиғи эпителийсидан бошланади. Энг аввал ҳомила ривожланишининг 6-7 хафталарида тил чизиғи яқинида жағ ости бези, бироз кейинроқ, 8 хафтада оғизнинг орқа бурчагида қулоқолди бези куртаклари хосил бўлади. Тилости безининг куртаги (8-9 хафта) жағости безидан бироз латералроқ жойлашади. Нихоят, охирги бўлиб майда тил ости безчалари ва оғиз бўшлиғининг шиллиқ қавати безлари ривожланади. Безлар паренхимаси ривожланиши билан уларнинг чиқарув найлари узунлашади ва без куртаклари оғиз бўшлиғи

эпитлийсидан узоқлашадилар. Жағости бези чиқарув найининг узунлашуви натижасида у йирик тил ости бези чиқарув найи билан қўшилиб кетади ва умумий най сифатида оғиз бўшлиғига очилади. Шундай қилиб, қулоқолди безининг бирламчи куртаги 8-хафталик ҳомилада пайдо бўлиб, 9-хафтада жағ орқа сохаси дистал қисмига етиб боради. Қулоқ олди безининг бўлаклари 10-11 хафтада аниқланган. Безнинг капсуласи 5,5 ойлик ҳомилада пайдо бўлади. Қулоқолди бези бола туғилгандан сўнг фаолият кўрсата бошлайди. Боланинг хазм жараёнлари билан боғлиқ фаолиятлар кун сайин миқдор ва сифат жихатдан ўзрариб бориши билан қулоқолди безида хам ўзраришлар кузатилиб борилади. Безлар кам миқдорда сўлак ажратганлиги сабабли, янги туғилган болалар хаётининг биринчи ойи давомида оғзи қуруқ бўлади, 4-5 ойларда сўлак безларидан сўлак ажралиши бироз кўпаяди. Бунда марказий ва периферик нерв тизимининг яхши такомил э тмаганлиги хам рол ў йнайди. Қ ую қ ов қ ат истемол қ илиниши билан сўлак ажралиши кучаяди, 1-2 йиллардан с ў нг сўлакда ферментлар кўпаяди. Бола хаётининг биринчн икки йили давомида қулоқ олди безининг массаси, бўлаклар сонининг кўпайиши: охирги қисмларининг йириклашуви натижасида ортиб боради. 2 ёшли болаларда безли хужайралар морфологияси оқсил типдаги секрет синтез қилуви хужайрани эслатсада, бу хужайралар кўпроқ шиллиқ табиатли махсулот ишлаб чиқарадилар. Безларда кузатилувчи кейинги ўзгаришлар без паренхимасининг, чиқарув йўллари шохлари ва улар диаметрларининг ортиши билан боради. Бу жараёнлар айрим маълумотларга кўра 15 ёшларгача давом этади. Сўлак безлари мураккаб безлар бўлиб устки томондан капсула (бириктирувчи тўқимали) билан қопланган ва капсуладан без паренхимаси ичига кирган тўсиқлар безни бўлакларга бўлиб туради. Бўлаклараро тўсиқларда қон томирлари, без чиқарув найлари нервлар ётади. Хар бир бўлак секрет ишловчи охирги бўлим ацинуслар (баъзида без пуфакчаси ёки альвеола хам дейилади) ва бўлак ичи чикарув найларидан иборат. Охирги бўлим думалоқ ёки овал шаклида бўлиб, унинг деворини

ташкил этадиган хужайралар ациноцитлар деб юритилади. Умуман оқсил ишловчи хужайралар сероцитлар, шиллиқ ишловчи хужайралар мукоцитлар деб хам аталади. Ацинусни ташкил этувчи хужайра ядроси юмалоқ ёки овал бўлиб хужайранинг маркази ёки базал сохасида жойлашади. Хужайраларнинг ён қисми кўплаб хужайралараро бўшлиқларида цитоплазматик ўсимталар ёрдамида бир-бири билан бирикадилар. Айрим қисмларда хужайралараро секретер капилляр хосил қилиб, чегаралари кенгаяди. Хужайраларнинг апикал юзаси хужайралараро капиллярлар билан алоқада бўлувчи ацинуснинг марказий бўшлиғини чегаралаб туради. Ацинус ва капиллярлар бўшлиғи хужайралараро бўшлиқдан зич контакт хосил қилувчи десмасомалар ёрдамида чегараланиб туради. Марказий бўшлиқ капиллярлар юзаси микроворсинкалар билан қопланган. Маълумотларга қapaгaндa, одам қулоқ олди бези ацинар хужайралари юзаси жағ ости безига қapaгaндa нисбатан текис бўлиб, бурмаларни камроқ хосил қилади. Лекин, бу холат хамма жойда хам учрамасдан, айрим хужайраларнинг базал қисми мураккаб шаклларақ эгабурмалар тутади. Ацинар хужайралари орасида секретор гранулалар тутувчи ва гранулалари бўлмаган хужайралар мавжуд. Бу ацин у с хужайралар фаолиятининг турли холатига бо ғ ли қ, х усусий плазмолеммага эга микроворсинкалар зич жойлашган . Ацинар хужайралар базал қисмидаги эндоплазматик ретикулум мембраналари параллел жойлашиб, кўплаб рибосомалар тутади. Грануляр эндоплазматик ретикулумнинг ана шундай тузилиши экспортга о қ сил синт е злайдиган хужайраларга хосдир. Ацинар хужайралар апикал ва ў рта қисмлари катталиги шакли ва структураси бир хил бўлмаган доначалар билан т ў либ туради. Доначаларнинг бир хил бўлмаслиги, уларнинг турли даражада етилганидан бўлса керак. Гранулаларнинг кўпчилиги гомоген ва с у ст электрон зичликка эга. Одатда доначалар қўшилиб кетиб, нот ўғ ри шаклга э г а бўлиб колади. Айрим хужайралариинг апикал сохаси яқинида бошқа типдаги доначалар жойлашади. Улар асосини зич бўлмаган матрикс ташкил этиб, уларга зич моддалар бриккан бўлади. Ацинар хужайралар

цитоплазмаси кўплаб эркин рибосомалар ва полисомалар тутади. Митохондрийлар кам ацинар хужайраларнинг турли қисмларида жойлашади. Уларнинг шакли чўзиқ ёки овал, матрикси бир хил эмас, кристаллар сони кам. Ацинар хужайраларда Гольджи аппарати компонентлари аниқ шаклланган. Гольджи аппарати элементлари шакли, катталиги, жойлашуви турличадир. Кўпинча у ядро устида жойлашиб ёйсимон ёки ярим айлана шаклга эга. Баъзан ядро остида ёки ядродан латерал хам жойлашуви мумкин, айрим вақтларда бу органоид халқа шаклга эга бўлиши мумкин. Ацинус бўшлиғи кўпинча майда гранулалар чиқарган модда билан тўлиб туради. Ацин у слар базал мембрана билан ў ралган, эпителий асосида миоэпителиал хужайралар ётади. Ацин у с атрофида томирлар, нервлар бўлади. Миелинсиз нерв толалари гурух хосил қилиб, ёки якка холда қон томирлар атрофида жойлашади. Якка холда жойлашган нерв толалари базал мембрана орқали ўтиб, ацинар хужайралар орасига кириб боради. Қон капиллярлари ацинуслар билан бирга зич контактлар хосил қилади. Одатда улар орасида бириктирувчи тўқиманинг юпқа қабати жойлашади. Капилляр эндотелийси кўплаб мембрана везикулаларга эга ва томир бўшлиғига қараган томонида инвагинациялар хосил қилади ва кўпинча фенестрланган қисмга эга бўлади. Қўшимча чиқарув найлари безнинг катта қисмини эгаллайди. Уларда хужайралар цитоплазмаси ацинус хужайраларига нисбатан оқиш, эндоплазматик ретикулум жуда кам мембранага эга. Цитоплазма бўйлаб кўплаб полисомалар жойлашади. Секрет доналари ҳухужайралари секретига умуман ўхшамайди. Улар электрон зич бўлиб, шакли юмолоқ бир-бири билан қўшилиб кетишга мойил, бу доначалардан ташқари кўплаб бир қанча оқиш доначаларни учратиш мумкин. Бу хужайраларнинг цитоплазмаси турли қисмларида кристаллари аниқ шаклланган кўплаб митохондрийлар жойлашади. Чиқарув найларидаги қўшни хужайралар зич контакт десмосомалар хосил қилади. Десмосомалардан тутамлар холида фибрилляр толалар тортилади. Хужайралар бирикиши хужайраларнинг ён сохаси плазматик мембрананинг

бўртмалари хисобига кўпаяди. Хужайраларнинг апикал сохаси микроворсинкалар хосил қилади. Ацинус ва қўшимча чиқарув най хужайраларидан фарқли сўлак найлари секретор грануладар тутмайди. Цтоплазмада гурух бўлиб жойлашган рибосомалар жуда кўп. Бундан ташқари сўлак най секретор фаолиятининг махсули холида майда силлиқ контурли пуфакчалар хам мавжуд. Чиқарув найи хужайралари плазматик мембранасининг бар-моқсимон ўсимталари бўйлаб ва базал чизиқлар хосил қилади, бу чизиқлар бошқа найларда учрамайди чизиқлар орасида нисбатан электрон зич митохондрийлар жойлашади . Янги туғилган чақалоқ қулоқ олди бези яхши шаклланган бириктирувчи тўқимали капсула билан ўралган. Охирги безли қисми юмалоқ ядроли цилиндрсимон хужайралардан ва улар асосида жойланган миоэпителиал хужайралардан тузилган. Қўшимча най бўшлиғи тор бўлиб, паст кубсимон хужайралар билан қопланган. Сўлак найларида хужайралар цилиндрсимон шаклга эга. Бўлакчалар ичи чиқарув найлари икки қаватли, бўлаклараро найлар хам икки қаватли, айрим сохаларда кўп қаватли (чиқарув найининг охирги қисмларида) эпителий билан қопланган. Жағ ости бези фаолиятига кўра, аралаш оқсил-шиллиқли бездир, унинг охирги секретор қисми 2 типда: оқсил ва оқсил шиллиқ ишловчиларга ажратилади. Оқсил ишловчи қисм бу безда кўпроқ ва уларнинг тузилиши қулоқ олди бези охирги қисмларига ўхшайди. Унинг ацинуслари 10-18 серомукоз хужайралардан тузилиб, унииг атрофида 4-6 та миоэпителиал хужайралар жойлашади. Безнииг аралаш охирги қисми бир мунча йирик ва 2 хил хужайралардан тузилган: шиллиқ ва оқсил синтезлайдиган хужайралар. Шиллиқ хужайралар (мукоцит) оқсил ишловчи (сероцит) нисбатан йирик, охирги қисмнинг марказини эгаллайди. Мукоцитлар ядроси хужайра базал қисмида жойлашиб бироз ясси, ва очроқ бўялади. Оқсил хужайраларнинг бир нечтаси шиллиқ хужайраларни орқа томондан ўраб туради ва ярим ойга ўхшаб туради. Бу ярим ойлар аралаш безлар охирги қисмининг хусусий белгиси (Жиануци ярим ойи) бўлиб хисобланади. Ярим ой хужайралар орқасидан миоэпителиал хужайралар

жойлашади. Жағ ости сўлак безининг қўшимча чиқарув йўли жуда кам тармоқланган калта бўлади. Чизиқли чиқарув найи аксинча яхши шохланади ва узун бўлади. Бўлаклараро чиқарув йўллари бириктирувчи тўқимали тўсиқлар таркибида жойлашади. У дастлаб икки, сўнг кўп қабатли эпителий билан қопланган. Тил ости сўлак бези-мураккаб альвеоляр-найсимон тармоқланган бездир. Секрет ишлаб чиқаришига қараб бу без аралаш без. Лекин унда шиллиқ кам ишлаб чиқариш бир мунча устун туради. Унинг охирги секретор қисми 3 хил бўлади: оқсил, шиллиқ, аралаш. Оқсил охирги қисми кўп бўлмайди. Аралаш охирги секретор қисм безнинг катта қисмини ташкил этиб, оқсил ярим ойлардан, шиллиқ ишлаб чикарувчи мукоцит хужайралардан ва миоэпителиал хужайралардан ташкил топган. Серомукоз хужайралардан тузилган ярим ойлар жағ ости безга нисбатан яхши ривожланган.Тил ости безидаги қўшимча чиқарув найининг ташкил этувчи майдони жуда кичик. Чизиқли найлар ҳам суст ривожланган. Бу найлар призматик ёки кубсимон эпителий билан қопланган. Сўлак безлар ва чиқарув йўллари ривожланишида аномалиялар бир мунча кам учрайдиран хол, уларга битта ёки бир жуфт сўлак безининг бўлмаслиги (камдан-кам учрайди, йирик безларнинг суст ривожланиши, безлар гипотрофияси, бўлакларнинг кўп бўлиши ёки жойланишининг ўзгариши кабилар киради. Сўлак безлар чиқарув йўлларининг артерияси тор бўлиши ёки туғма кенгайиши чиқарув йўллари атипик жойланиши ва нихоят чиқарув йўлларида тyғмa фистуланинг бўлиши каби аномалиялар хам учрайди. Қизилўнгач. Қизилўнгач, халқум ичакнинг олдинги қисмидан ривожланади. Нафас олиш аъзолари хам шу ердан ривожланади. Ривожланишнинг З-хафтасида қ изилўнгач хеч қ андай чегарасиз меъдага ў тиб кетади. Т е зликда унда б ў ртма трахея тарнови шаклланиб, у (4 хафтада) қ и з илўнгачдан ажралади ва бирламчи трахеяга айланади. 4 хафтада қ и з илўнгач эпителиал найчага айланади. Б у кейинчалик мушак ва бириктирувчи тўқима пардаларини ҳ осил

қ илувчи ме з енхима билан ў ралган қ и з эилўнгачнинг трахеядан ажралиш ва қ тида қизилўнгач эпителийси бир қ абатли кубсимон бўлади. Ҳомиланинг 4- хафтасида дастлабки эпителиал қ оплами бир қ абатли цилиндрсимон эпителийдан иборат бўлади. Ривожланишнинг 2- о йида қизилў нгач эпителийси сохта кўп қ аторли бўлади (бир қ абатли эпителийнинг бир к ў риниши бўлган бу эпителий баланд при з матик хужайралардан ту з илган. Улар з ич жойлашиб, таналари ба з ал қисмидан апикал сохага қ адар бир- бирига тегиб туради. Сохта кўп қ аторли эпителий ба з ал камбий тутмайди ва эмбрионал даврда хужайралар ре з ерви ва з ифасини бажаради. У л арнинг хужайралари гликоген ва нуклеин кислоталарга бой бўлади. Уларда мито з бўлинишни кўп учратиш мумкин. Ҳомила ривожланишининг 3 ойида қизилўнгач шилли қ пардасида бурмалар шакллана бошлайди. Уларнинг майдони ортиб боради. Сохта кўп қ аторли эпителий бурмалар ю з асига тар қ алиб юп қ алашади ва кўп қ аторли эпителийга айланади. Қ опловчи эпителийда ку з атилувчи қ айта ўз гаришлар анаболия у с у лида боради шунга қ арамасдан шаклланган кўп қ аторли эпителий, сохта кўп қ аторли эпителийдан фар қ қи лади. Чунки улар ўз гариб бориши нати жа сида ба з ал комбийга эга бўлиб қ олади. Комбийнинг пайдо бўлиши билан қ опловчи эпителийнинг ривожланиш й ў налиши ани қ ланади. Ривожланишининг 3- ойида қизилўнгачнинг қ опловчи эпителийси кўп қ аторли б ў либ қ олади. Кўп қ аторли эпителий дастлаб эмбрионал қизилўнгачнинг ю қ ориги қисмларида пайдо бўлади, шиллиқ парда буртмалари шаклланиши билан ў рта ва пастки қисмларида хам учратиш мумкин. Шундай қ илиб, қизилўнгач қ опламасининг кранио-каудал гистогене з и кетма-кетлиги ку з атилади ва кейинчалик эса бу холат қизилўнгач учун характерли бўлиб қ олади. Кўп қаторли эпителий шаклланишининг дастлабки даврларида у индиферент бўлади. Кейинчалик унда хужайраларнинг хусусийланиши кузатилиб у кўп қаторли шиллиқ-хилпилловчи бўлиб қолади. Қопловчи шиллиқ ва хилпилловчи хужайралар цитогенези камбийдаги элементлар репродукциясининг филогистогенез йўналишидаги потенциянинг намоён

бўлишидир. Бунда одамнинг қопловчи кўп қаторли хилпилловчи эпителий хужайраларида киприкчалар жуда кўп бўлади. Шиллиқ ишловчи хужайралар сони кам. Улар асосан қизилўнгачнинг кардиал безлари хосил бўлувчи сохада жойлашади. Бу сохадаги шиллиқ парда ШИК - реакциясига мусбат бўяладиган шиллиқ ишлаб чиқаради. Бўлажак кардиал безлари жойлашадиган сохада шиллиқ-хилпилловчи эпителий дастлаб шиллиқ парданинг бириктирувчи тўқимасига ботиб киради, ва чуқур найсимон ботиқлар хосил қилади. Безларнинг охирги қисмлари шохланишида охирги қисм элителийси тарқалади ва бир қаватли призматик шиллиқ эпителийга айланади. Шаклланган охирги қисмларда шиллиқ секрецияси кучаяди. Одам қизилўнгачида кўп қаторли эпителий узоқ вақт сақланмайди. Ҳомиладордикнинг 4-ойидаёқ у кўп қаватли шиллиқ - хилпилловчи элителийга айланади. Бундай қайта тузилишни камбиал қават фаолияти деб қараш мумкин, филогенетик хусусиятлар асосан қопловчи, химоя қилувчи хужайраларнинг хосил бўлишини тақозо этади. Хилпилловчи ва шиллиқ синтез этувчи хужайралар цитогенези сусаяди. Қопловчи эпителий хосил бўлиши эса, асксинча кучаяди. Шундай қилиб кўп қаторли эпителий кўп қаватли эпителийга айланади, секин ўсувчи кўп қаватли асос анча вақтгача апикал ётувчи шиллиқ ва хилпилловчи хужайралар билан бирга жойлашади. Бу холат шиллиқ-хилпилловчи эпителий ҳосил бўлишига олиб келади ва бу кўп қаватли ясси эпителий хосил бўлишининг бир даври деб қаралади; одамда бу эпителий таркибида 5-6 қават йирик пуфаксимон хужайралардан иборат бўлиб, юзаси яхши шаклланган киприклар билан қопланган хужайралар унинг устини бир қават бўлиб қоплаб туради, улар орасида онда-сонда шиллиқ хужайралар учраб туради. Ҳомила даврининг ўрталарига келиб, хилпилловчи хужайралар тушиб кетади ва қизилўнгач эпителийси кўп қаватли бўлиб қолади, унда базал мембрана хосил бўлади, хужайралари тўлиб кетган сохалар юзаси эса нотекис бўлиб кўринади. Кўп қаватли эпителий хужайраларининг ташқи мембранаси кислотали ва нейтрал мукополисахаридларга бой бўлади. Шу жараёнлар бир

вақтнинг ўзида қизилўнгач хусусий безларининг шаклланиши хам кузатидади. Бу безлар кўп қаватли эпителий хосиласидир. Кўп қаторли эпителийнинг қопловчи кўп қаторлига айланиши қизилўнгачнинг краниал сохасидан бошланиб, пастга қараб давом этади. Гистогенез давридаги жараёнлар бир-бирлари билан алмашиниш холида бўлади. Ҳомиланинг 8-ойида қизилўнгач эпителийсининг шаклданиши кузатилади. Энди у эмбрионал пуфаксимон йирик хужайралардан иборат кўп қаватли эпителийдир. Ф а қ ат шилли қ ишловчи призматик хужайраларга эга бўлган, кардиал безлар жойлашган сохада бундай хужайралар бўлмайди. Туғилиш олдидан эпителий хужайраларида қутбланиш кузатилади, яьни базал репродуктив ва апикал-химоя қутблар пайдо бўлади. Биринчисида нуклеинкислоталар кўп ва митотик фаолияти юқори. Химоя зонасидаги хужайралар цитоплазмаси гликоген тўплайди, цитомембранаси таркибида кислотали ва нейтрал мукополисахаридлар кўпаяди. Шундай қилиб, ҳомила ривожланиши давомида одам қизилўнгачи элителийси навбатма-навбат ўзгара бориб, бир қаватдан сохта кўп қаторлига, кейин эса кўп қаторли хилпилловчи эпителийга айланади. Бу ўз иавбатида 7 - ойга келиб кўп қаватлига айланади. Кўп қаватли эпителий ҳомила туғилиши олдидан ва постнатал даврда сақланиб қолади ва ўзига хос структур ва цитохимиявий хусусиятларга эга бўлиб қолади. Қизилўнгач тез ўсади ва туғилиш олдидан 10-11 смга етади. Чақалоқ кизилўнгачи эпителийси кўп қаватли у ўнлаб хужайралар қаватини тутади. Қизилўнгачнинг пастки сохасидаги юқориги ва ўрта қаватдарида эмбрионал даврга хос бўлган пуфаксимон хужайралар учрайди. Эпителий билан бириктирувчи тўқима орасида чегара аниқ ва текисдир. Чақалоқлар шиллиқ пардаси жуда нозик, шиллиқ безлар ва мушак пардалар суст ривожланган. Туғилгандан кейинги 4- ойга келиб, эпителиал хужайралар бир мунча кўпаяди, пуфаксимон хужайралар йўқолади. Эпителийнинг базал ва ўрта қаватларида митоз билан кўпаювчи хужайралар учрайди. Эпителий остида жойлашган

бириктирувчи тўқима сўрғичлар сифатида эпителийга ботиб киради. Боланинг бир ёшлиги давомида эпителий қалинлашиб боради. Унда базал, ўрта ва юза қаватлар аниқ кўринади. Шиллиқ ости парда шиллиқ безларининг бўлакларини учратиш мумкин. Ривожланишнинг кейинги даврларида эпителий янада қалинлашади. Бириктирувчи тўқима сўрғичлари аниқ шаклланиб, кўпаяди ва эпителийга янада чуқурроқ ботиб киради. Фақат бурмалар хосил бўлган сохаларда учрайдиган шиллиқ парданинг мушак қавати қизилўнгач бўйлаб ривожланади. Қизилўнгач 14 ёшларга келганда тўлиқ шаклланади. У шиллиқ пардадан, шиллиқ ости асосдан, мушак ва адвентициал пардалардан иборат. Қизилўнгачнинг шиллиқ ва шиллиқ ости пардаси узунасига йуналган 7-10 та бурмалар хосил қилади. Қизилўнгач шиллиқ пардаси эпителийдан, хусусий ва мушак пластинкалардан тузилган. Шиллиқ парда эпителийси кўп қаватли ясси мугузланмайдиган. Бу эпителий 20-25 қават хужайралардан тузилган. Одам кизилўнгачи эпителийсининг юза қавати ясси хужайралари кам миқдорда керотогиалин доначаларини тутади. Шиллиқ парда хусусий пластинкаси эпителийга ботиб кирувчи бириктирувчи тўқимадан тузилган сўрғичлар ҳосил қилади. Хусусий пластинкада қизилўнгачнинг кардиал безлари жойлашади. Улар икки гурухдан иборат бўлиб, бир гурухи хиқилдоқнинг узуксимон тоғайи ва трахеянинг 5-халқаси сохасида, иккинчи гурухи қизилўнгачнинг пастки қисмида, уни меъдага ўтиш сохасида жойлашади. Бу безлар тузилишига қараб меъданинг кардиал безларига ухшайди. Улар оддий найсимон шохланган безлардир. Уларнинг охирги қисмлари кубсимон призматик шаклга эга, цитоплазмасида муцинга реакция берувчи доначалар тутади. Кардиал безларнинг айрим охирги қисмлари Н + ионлари ишлаб чиқарувчи париетал хужайралар тутади. Бу безларнинг энг майда чиқарув йўллари бирикиб йириклашади ва шиллиқ парданинг хусусий пластинкаси сўрғичларнинг учига очилади. Чиқарув йўллари эпителийси билан ўхшаш бўлиб муцинга хос реакция беради. Баъзан қизилўнгачнинг кардиал безлари

жойлашган сохаси шиллиқ пардаси меъданинг шиллиқ пардасига ўхшаб қолади. Қизилўнгачда кардиал безлар эпителий кўп қаватли бўлгунга қадар пайдо бўладилар. Қизилўнгачнинг кардиал безлари охирги қисмларида чиқарув йўлларида жойлашган кўп миқдорда эндокрин хужайралари жойлашади. Цитохимёвий хусусиятларга қараб 3 типдаги хужайралар тафовут этилади, биринчи серотонин (ЕС) синтезловчи меъда ичак трактидаги энтерохромафин хужайраларига ўхшайди. Иккинчи меъда танаси шиллиқ пардасига хос бўлган энтерохромафин хужайраларни эслатади. Учинчисини табиати номаълум. Шиллиқ парда мушак пластинкасининг хосил этувчи силлиқ мушак хужайралари тутамлар холида қизилўнгач бўйлаб жойлашади ва эластик толалар тўри билан қопланган бўлади. Бу пластинка, айрим кичик тутам холида хи қ илдо қ нинг узуксимон то ғ айи сохасидан бошланади. Қ изилўнгачда унинг қ алинлиги ортиб боради ва меъдага я қ инлашганда 200- 400 мкм атрофидаги қ алинликка эга бўлиб қ олади. Шиллиқ парда мушак пластинкаси қ изилўнгачдан озу қ а лу қ масини ў тишини таъминлайди ва қ изилўнгач ички юзасини таш қа ридан кирган қ атти қ таналар таъсиридан са қ лайди. Қ изилўнгач девори қ атти қ озу қ а лу қ маси билан таъсирланганда мушак пластинкаси тон у си с у саяди. Бу эса, шиллиқ парда керакли сохасининг кенгайишига олиб келади. Шундай қ илиб да ғ ал қ атти қ озуқ а лу қ масининг ў тиши осонлашади. Кизилўнгачнинг шиллиқ ости асоси шиллиқ парданинг мушак пардага нисбатан ҳаракатчанглигини таъминлайди. Шиллиқ парда билан бирга у озуқа ютишида ёзилиб кетувчи кўплаб бўйлама бурмалар хосил қилади. Шиллиқ ости асосида қизилўнгачнинг хусусий безлари жойлашади. Бу безлар мураккаб, кучли шохланган альвеоляр-найсимондир. Уларнинг охирги қисмлари фақат шиллиқ ишлайдаган хужайралардан иборат. Унинг махсулоти йирик найларга айланувчи майда чиқарув найларга қуйилади. Бу чиқарув йўллар шиллиқ пардасининг мушак пластинкасидан ўтиб хусусий пластинкага етади. У ерда бу йўллар ампуласимон йирик эпителий юзасига очилувчи

чиқарув йўлларни хосил қилади. Майда чиқарув йўлларини қопловчи эпителий паст призматик, йирик чиқарув йўлларда эса у кўп қаватли ясси, базан киприкли хужайралар хам учрайди. Қ изилўнгачнинг хусусий безлари асосан унинг ю қ ориги соха с ида вентрал томон жойлашади. Қизилўнгач хусусий безлари асосан шиллиқ парданинг юзасини намлаб турувчи ва озуқа луқмасининг ўтишини енгиллатувчи шиллиқ ажратади.

O'xshashlar

Овқат ҳазм қилиш тизими ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Овқат ҳазм қилиш органлари касалликлари

Ҳазм безлари жигар, ошқозон ости безлари

Ҳазм қилиш ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Кичик ёшдаги болаларда овқат ҳазм қилишнинг ўткир бузилиши