Кўп бўёқли босиш жараёни технологик хусусиятлари - Texnika va texnologiya - Referatlar

Кўп бўёқли босиш жараёни технологик хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

14.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

234 KB

Ko'chirib olish

Кўп бўёқли босиш жараёни технологик хусусиятлари Режа: 1. Рангларга ажратиш технологиялари 2. Рангли ярим тусли тасвирларнинг ўхшашлиги 3. Рангни созлаш аниқлиги 4. Босма жараёнида тезкор назорат шкалалари

Рангларга ажратиш технологиялари Матбаа хизматлари бозорида рақобатнинг кучайиши туфайли матбаачиларни юқори сифатли, кўп рангли, кичик ва ўрта ададли маҳсулотлар бозори қизиқтирмоқда. Булар қўшимча бўёқ ва лаклар билан босилган рангли варақалар ва каталоглар, этикетка ва ўраш-қадоқлаш маҳсулотоари ва бошқалар бўлиши мумкин. Бу маҳсулотлар бирлигидан қўпроқ фойда олиш мумкин бўлган сектор ҳисобланади. Янги технология ва кўп бўёқли босма ускуналаридан фойдаланиш рақобатда мувоффақият келтириши мумкин. Босилувчи материал юзасига бир хил тасвирларни ранглари ажратилган қолиплардан бўёқлар ёрдамида, кетма-кет босиш йўли билан кўп рангли тасвирлар ҳосил қилинади. Масалан: давлат байроғидаги рангларни бир-бирига мос келтириш каби мураккаб жараён бўлгани учун беш ва ундан ортиқ бўёқли босма усулидан фойдаланилади. Географик хариталар, атласларни босишда ҳам беш ва ундан ортиқ бўлган рангли босма усулидан фойдаланилади. Юқори сифатдаги рангли маҳсулотларини ишлаб чиқаришда трафарет босма усули учун босма қолип тайёрлашда, растрлаш жараёнини амалга оширишда 300 ва ундан ортиқ қолиплардан фойдаланилган. Ҳосил бўлган тасвирларни мутахассислар асл нусха сифатида қабул қилганлар. Бу ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг сифати юқори бўлгани билан босма қолип сонининг кўплиги маҳсулот таннархи қимматлашишига, ишлаб чиқариш жараёнида меҳнат сарфи юқорилигига ва ишлаб чиқариш муддати узайишига олиб келган. Рангли маҳсулотларга бўлган юқори талабни қондириш, унинг нархини камайтириш, иқтисодий томондан самарадор бўлиши ва қисқа муддатда ишлаб чиқариш мақсадида ҳозирги пайтга келиб тўрт бўёқли босиш усули кенг тарқалган. У босиш усули учта, яни триада сариқ, ҳаво ранг ва қирмизи ранглардан фойдаланган ҳолда учта бўёқли синтез орқали амалга оширилади.

Тўртинчи бўёқ сифатида ахроматик бўёқ, яни кулранг ёки қора рангдан фойдаланилади. Рангли тасвирларни босишда назарий жиҳатдан қора ранг керак эмас. У учта триада босма бўёқларининг (ҳаворанг, қирмизи ва сариқ) устма-уст тушишида нусхада автоматик равишда ҳосил бўлиши керак. Бу бўёқлар “кулранг бўйича” балансга мувофиқ маълум миқдорда олиниши ҳамда босиш жараёнида бўёқлар максимал даражада меъёрида берилиши керак. Бироқ амалиётда босишда “кулранг бўйича” баланс жуда кам қийматда бузилганда ҳам қоғозда тўқ жигарранг оттенка ҳосил бўлади. Шунинг учун триадага қора бўёқ киритилган. Қора бўёқ, шунингдек, матнни босишда ҳам жуда зарур. Қора ранг энг тўқ жойларда триада ранглари устига берилади. Унинг асосий ноқулайлиги шундаки, нусханинг энг тўқ жойларида бўёқнинг энг максимал даражаси 400% гача, яъни ҳар бир ранг учун 100% гача етиш мумкин. Натижада босиш жараёнида ҳар бир қоғоз варағини яхшилаб қуритиш ёки бўёқнинг бошқа нусхага юқишини олдини олувчи кукиндан фойдаланиши зарурати юзага келади. Рангли, айниқса тўқ тасвирларни босишда тасвирнинг энг тўқ жойларида муаммолар юзага келади, шунинг учун қора бўёқ суртиладиган жойларда триада бўёқлари ( C МЙ) миқдорини камайтириш ва шу орқали бўёқларнинг умумуй миқдорини камайтириши керак. Шунинг учун бу услуб “қора бўёқ остидан чиқариб ташлаш” номини олган. Бу технологиядан фойдалаганда тенг миқдоридаги триада бўёқларидан ташкил топувчи барча туслар (нейтрал, ахроматик туслар) кулранг бўйича балансга жуда сезгир бўлади ва босиш жараёнида уни диққат билан кузатиш керак. Шунинг учун У C Р технологияси рангларга ажратишда асосан тўқ рангларга нисбатан қўлланилади ва бошқа оттенкаларга таъсир ўтказмайди. Юқори тезликли кўп бўёқли варақли ва рулонли босма бўёқнинг бошқа нусхаларга юқиши ва қуриши муаммосини келтириб чиқаради. Бу

муаммонинг мақсадга мувофиқ ва тежамкор ҳал қилиниши рангли тасвирларни репрадукциялашда рангли босма бўёқларини минималлаштириш ва уларни эквивалент миқдордаги қора бўёқ билан алмаштириш орқали ҳал қилиниши мумкин. Қора бўёқ билан алмаштириши учта рангли бўёқ устма-уст тушган жойларда амалга оширилади. “Скелетли қора” бўйича анъанавий ранг синтезида нусхада барча ранг оттенкалари, шунингдек, кулранг ва қора туслар маълум миқдорда қора бўёқ қўшилган ҳолда учта рангли бўёқлардан ҳосил бўлади. Таъкидлаш жоизки, рангли бўёқларни минималлаштириш технологиясини барча аслнусхаларга нисбатан қўллаб бўлмайди. Уни қўллашдан асосий мақсад босиш жараёнини енгиллаштириш, айниқса, тўрт, беш бўёқли варақли ва рулонли босмани қулайлаштириш. Бунда навбатдаги бўёқ нам бўёқ устига тушгани туфайли (“нам бўйича” босиш) бўёқнинг бошқа нусхаларга юқиши кузатилади, натижада нусхаларнинг сифати ёмонлашади ҳамда босиш тезлигини мажбурий пасайтириш зарурати туфайли ускунанинг унумдорлиги пасаяди. Амалиёт шуни кўрсатадики, босишда бўёқнинг бошқа нусхаларига юқиши барча тасвирлар учун ҳам кузатилавермайди. Бўёқнинг бошқа нусхаларга юқиши бир қатор омилларга боғлиқ ҳолда юзага келади: · нусхадаги тасвирнинг туси ва рангдорлигига боғлиқ ҳолда; · триада бўёқлари ва уларга қўшиладиган қўшимчаларга боғлиқ ҳолда; · босиш тезлигига боғлиқ ҳолда; · қўлланиладиган қоғоз турига боғлиқ ҳолда; қуритиш қурилмасига боғлиқ ҳолда. Бўёқнинг бошқа нусхаларга юқиши технологик тартибининг бузилиши, босма ускуналарининг ҳолати каби омилларга ҳам боғлиқ. Меъёрлаштирилган босма жараёнида бу омиллардан иккитасини ажратиб кўрсатиш мумкин: 1. Аслнусхадаги тасвирнинг туси ва рангдорлиги;

2. “Нам бўйича” босишда ишлатиладиган босма қоғозининг тури. Бўрланган қоғозларда “нам бўйича” қора, жигарранг тусли майдонлар кўп бўлган тасвирларни босишда фотоқолип анъанавий рангларга ажратиш технологияси бўйича тайёрланган бўлса, бўёқнинг бошқа нусхага юқиши кузатилади. Чунки анъанавий рангларга ажратиш технологисида қора, кулранг ва тўқ англи туслар 70% гача қора бўёқ қўшилган ҳолда учта рангли бўёқнинг устма-уст тушишидан ҳосил бўлади. Шу туфайли нусхадаги тасвирнинг баъзи жойларида умумий бўёқ қатламининг қалинлиги 4 мкм гача етади. Бунда тўрт бўёқли нусханинг тўқ жойларида босилувчи элементларнинг нисбий майдони йиғиндиси 350-360% га етади, яъни учта рангли бўёқ 95% дан ва қора 70% гача. Ана шундан бўёқнинг бошқа нусхага юқиши, босиш тезлигининг пасайиши, “кулранг бўйича” баланснинг бузилиши, босма сифатининг ёмонлашуви ва босма ускунасининг паст унумдорлиги каби муаммолар юзага келади. 1-жадвал Босиш усулининг асосий техник -технологик тавсифи Босиш усули Нусхадаги қуриган бўёқ қатламининг ўртача қалинлиги мкм W Оптик интервалнинг зичлиги (қора ранг) Босиш босими, Па Босишнинг максимал тезлиги, айл/с Офсет Юқори Чуқур 1,0 2,0 0,0-6,0 0,2 0,4 0,6 1,4 1,6 1,8 5·105 (25÷60)·105 (10÷40)·105 40 ·103 10 ·103 50 ·103 Офсет босма усулида нусхада бўёқ қатламининг қалинлиги бошқа босиш усулидаги бўёқ қалинлигига нисбатан кам, шунингдек, қора бўёқдан фойдаланишда оралиқ оптик зичлиги кичиклиги билан фарқланади. Тўрт бўёқли офсет ва юқори босиш усули учун денситометрик меъёрларнинг кўрсатишича оралиқларнинг оптик зичлиги бир хил. Нусхадаги тасвир рангдорлик тавсифига бўёқ қатлами бир текисликда тақсимланмаганлиги билан бир қаторда нусха ва қолипдаги босилувчи элементлар деформацияси ҳам ўз таъсирини ўтказади. Офсет усулида бўёқ ва намлик узатилиши бир меъёрда бажарилади. Бу эса оралиқ элементлардаги

намлик қоғозга бўёқ киришига тўсқинлик қилганлиги сабабли қолипдаги босилувчи элементлар ичига ҳам бўёқ кирмайди. Юқори босиш усулида бўёқнинг аста-секинлик билан йиғилиши оралиқ элементларни ёпиб қўяди, бу эса соя жойларда сезилади. Шу сабабли юқори босиш усулига нисбатан офсет босма усулида тасвир нисбатан аниқ кўринади. Офсет ва юқори босма усулида нусхадаги тасвирнинг градацион ва рангдорлик тавсифи растр элементларнинг майдон ўлчами орқали аниқланади. Чуқур босма усулида бу тавсифлар қолипдаги растр катакчалар чуқурлигига эмас, балки нусхадаги бўёқ қатлами қалинлиги орқали аниқланади. Рангли ярим тусли тасвирларнинг ўхшашлиги Кўп рангли растрли репродукция ва асл нусханинг ўхшашлиги тушунчаси оқ-қора тасвирни босишга қараганда анча мураккабдир. Бунинг сабаби шуки, рангли тасвир оқ-қора тасвирдаги (контраст, ёруғлик ёки оптик зичлик ва ҳоказо) каби кўрсаткичлар билан бир қаторда ранг туси, рангнинг тозалиги (ёки колориметрик тўйинганлик) каби махсус кўрсаткичларга ҳам эгадир. Бугунги кунда мойли бўёқ ранглари, диапозитивлар (слайдлар), босмахона бўёқлари каби турли ранг объектлари устида колористик тавсифларни таққослашга имкон берувчи нисбатларни қидиришга қаратилган тадқиқотлар олиб борилмоқда. Ранг координата функцияларини аниқлаш осон эмаслиги туфайли бу усуллардан амалда фойдаланиш қийинроқдир. Градация - умумий контраст (мос тушмаслик), оптик зичликлар оралиғи, тасвирнинг оралиқ қисмлари мос тушмаслиги. Қисмлардаги контраст тасвирдаги чизиқлардаги аксланиш коэффициентининг ёки оптик зичликларнинг фарқини тавсифлайди. Растр нуқталарининг катталашуви босиш жараёнининг градацион эгри чизиғи бўйича миқдорий баҳоланади. У асосан босиш жараёнига, босма

ускунасига, босиш шароитларига, бўёқларга, растр линиатурсига, растрлаш усулига ва босилувчи материалнинг хусусиятларига боғлиқ. Шунга мувофиқ, агар ададни босиш олдиндан режалаштирилган ускунада эмас, балки бошқасида амалга оширилса, бунда босиш жараёнининг градацион эгри чизиқлари бир-биридан кескин фарқ қилганда янги босма қолипини тайёрлаш талаб қилинади. Босиш технологияси ўзгарганда ҳам бу ҳолат кузатилиши мумкин. Босиш жараёнининг градацион эгри чизиғи сингари, қуйидаги параметрлар ҳам туснинг ҳосил қилинишига таъсир кўрсатади: умумий ва спектрал ёруғликка сезгирлик, рангларга ажратилган фотоқолипларни тайёрлашда қўлланадиган фотоплёнканинг тавсифли эгри чизиғи, реал босиш жараёни бўёқларининг спектрал ютиш ва ўтказиш эгри чизиқлари ва рангларга ажратувчи ёруғлик фильтрларининг тавсифномалари, босилувчи материалнинг оқлиги, унинг ношаффофлиги ва ёруғликни ёйиш хоссалари. Алоҳида фарқланишларнинг тавсифи ва катталиги, шунингдек, уларга қарши курашишнинг услуб ва воситалари маълум бўлганда барча омилларни компенсация қилиш чоралари кўрилиши мумкин, масалан, градацион эгри чизиқлар тизими, нусхада талаб қилинадиган градацион узатишни ҳисобга олган ҳолда, босиш ва нусха кўчириш-қолип тайёрлаш жараёнлари эгри чизиқларини ҳам қўшиб, босишгача бўлган жараёнларнинг изланаётган эгри чизиғини аниқлашга имкон беради. Репродукциянинг аслнусхадан фарқланиш даражаси ва тури тусли кулранг босқичли шкалалар, растрли ва рангли шкалалар ёрдамида аниқланади. Улардан нусха кўчирилади ёки асосий расм билан бирга босилади ва денситометр ёки спектрофотометр билан баҳоланади. Градацион корректура қуйидагилар учун керак: - аслнусха зичликлари диапазонини босиш жараёнида ҳосил қилинадигандиапазонгача сиқиш;

- босишгача бўлган босқичда растр нуқталарини оқилона кичрайтириш йўлибилан босиш жараёнида юзага келадиган растр нуқталари катталашувини компенсация қилиш; - нусха кўчириш-қолип тайёрлаш жараёнлари босқичида юзага келадиганрастр нуқталари ўлчамлари ўзларишларини компенсация қилиш; - синов расмларини тайёрлаш босқичида босиш жараёни учун тавсифлибўлган растр нуқталари каттаалувини моделлаштириш. Ранг қийматларига таъсир қилиш (ранг коррекцияси) қуйидагилар учун керак: - рангларга ажратилган расм олишда фойдаланиладиган нурланиш манбаиспектрал тақсимланиши нотекислигини компьесация қилиш; - фототехник плёнка спектрал ёруғликка сезгирлиги нотекислигини ҳисобгаолиш; - рангли расмни шакллантиришда иштирок этадиган алоҳида босма бўёқларининг жуда паст қайтариш қийматлари эффектини компенсация қилиш; - босма бўёқларининг тўлиқ бўлмаган шаффофлигин ҳисобга олиш; - рангларга ажратувчи ёруғлик фильтрларининг идеал бўлмаган спектралтавсифномаларини компенсация қилиш; - бутун тус диапазони ичида кулранг бўйича мувозанатни ҳосил қилиш; - нусхада танланган бўёқларни бериш кетма-кетлиги учун бўёқ қабулқилишнинг ўзиша хосликларини ҳисобга олиш; - рангли синов нусхасини тайёрлашда босилувчи материалнинг оптикхоссаларини моделлаштириш. Материал ва технологик жараёнларни, шунингдек, назорат жараёнларини кенг стандартлаштириш ҳисобига кўп миқдордаги ўзгарувчан омилларни бошқаришга эришилади. Градацион ўзгартириш нафақат аслнусха кўрсаткичларини ўзгартиришни, балки ярим тусли тасвирни микроштрихли (растрли) тасвирга ўзгартиришни ҳам кўзда тутади. Бунга эришиш учун юқори ва офсет босмада майда растр

майдони доирасидаги босма ва оралиқ элементлар майдонлари нисбати ўзгартирилади. Агар юқори ва офсет босмадаги нусхаларнинг растр элементларидаги бўёқ қатлами қалинлиги тахминан бир хил ва уларнинг юзасига боғлиқ эмас деб ҳисобласак, у ҳолда репродукциядаги айрим қисмлари ёрқинлиги растр элементлари юзасининг ўзгаришига боғлиқ бўлади. Ўз-ўзидан маълумки, агар нусханинг рангли ва градацион тузилиши маълум бир қонуниятга бўйсунганда, репродукция ва асл нусха ўртасидаги ўхшашликни белгилаш вазифаси анча осон бўлар эди. Рангларга ажратилган ҳар бир тасвир учун босиш жараёни градацион тавсифи бўёқларни суртиш белгиланган тартибида доимий бўлади (бир хил ёки ҳар хил линиатурали растрлардан фойдаланилганда ва растр элементлари конфигурацияси ўзгармай қолган шароитда). 1-расм. Турли бўёқлар учун рангларга ажратилган қолипларнинг градацион хусусияти: С- сариқ, Қир-қирмизи, Ҳ- ҳаворанг, Қ-қора Репродукция жараёнларини олиб боришда градацион ўзгаришларнинг анча катта миқдордаги вариантларини ҳам ҳосил қилиш мумкин. Ўзгариш натижалари табиийки, нафақат тасвирнинг хусусиятларида, балки стандарт шароитларда олинган нусхаларда ҳам ўз аксини топади. Бироқ босиш жараёнининг градацион хусусияти амалга оширилган барча турли-туман ўзгаришларнинг ҳаммасини ўз ичига олади, 1-расмда кўрсатилган боғлиқликлар шундан далолат бериб турибди.

2-расм. Турли бўёқларда босилган шкалали офсет нусхаларнинг градацион хусусиятилари: С- сариқ, Қ- Қирмизи, Ҳ- ҳаворанг, Қ-қора Айрим градацион эгри чизиқлар ўртасидаги тафовутлар бу ҳолатда бўёқларнинг турли оптик (ва реологик) хусусиятлари билан изоҳланади. Ҳар бир градацион эгри чизиқ қатъий белгиланган тизимдан иборат бўлиб, унинг доирасида бир қатор ўхшаш катталиклар нисбатларини белгилаш ва сўнгра уларни нусха олинаётган тизмадаги тегишли нисбатлар билан таққослаш мумкин. Шу асосда ўхшашлик даражаси аниқланади. 2-расмдаги градацион эгри чизиқларнинг ҳолатлари юқорида айтиб ўтилган ҳар бир босиш усулларининг хусусиятлари билан изоҳланади. Кўп бўёқли босишда градацион эгри чизиқларнинг ҳолатлари бўёқларнинг оптик ва реологик хусусиятларидан ташқари бўёқларнинг устма-уст тушиш шароитларига ва уларнинг босиладиган материалга турли тартибда ўтишига ҳам боғлиқ бўлади. Босиш жараёнини олиб боришдаги ҳар қандай, шу жумладан тартиб шароитларнинг ўзгариши муқаррар равишда адад нусхаларининг градацион хусусиятиининг ўзгаришига олиб келади, шунинг учун бу ҳолатни ўхшашлик нисбатларини белгилашда ҳисобга олиш лозим.

Рангни созлаш аниқлиги Рангни қайта ишлаш ва ҳосил қилиш жараёнида кутилган ранга эришилса рангнинг аниқлигига эришилган бўлади. Агар аниқ ранг ҳосил қилиш мақсад бўлса, аслнусха ва унинг қайта ишланиши мос тушганда рангнинг талаб қилинган аниқлигига эришилган бўлади. Агар оптимал ранг ҳосил қилиш мақсад бўлса, босилган ранг кузатувчиларнинг қабул қилишига мос бўлса ва рангли аслнусха билан идеал даражада муросага келса, рангнинг талаб қилинган аниқлигига эришилади. Рангнинг аниқлигини созлаш – рангли монитордаги мураккаб вазифа ҳисобланади, чунки созлама ёки хатоликларнинг фарқли, юзадан қайтарилиш таъсирининг мавжуд эмаслиги, тасвирнинг тузилмасини модаллаштиришнинг қийинчиликлари ва ёритиш билан боғлиқ бўлган ўзгаришлар таъсир кўрсатади. Ҳақиқатан ҳам аниқ мос келиши учун (масалан, ранг ёки маҳсулот намуналарига) монитордаги тасвир қаттиқ нусхадан олинган светопроба билан таққосланиши керак. Ранг ҳосил қилишнинг мақсади аниқ ранг ҳосил қилиш ёки оптимал ранг ҳосил қилиш бўлиши мумкин. Оптимал ранг ҳосил қилиш – рангли босма репродукциясидаги энг оддий вазифа ҳисобланади. бу мақсаднинг учта жиҳати мавжуд: маъқул ранг ҳосил қилиш, у репродукцияни кўзга яқинроқ қилиш учун рангларни атайин ўзгартиришда ўз аксини топади; тўғриловчи (коррекцияловчи) ранг ҳосил қилиш, унда аслнусхада мавжуд бўлган нохуш бузилишлар репродукциядан ўчирилади (кетказилади); ва муросали ранг ҳосил қилиш, унда қайта ишлаш жараёнининг зичлик диапазони ва гаммасига мувофиқ бўлиш учун аслнусханинг зичлик диапазони ва ранг қамрови танлаб сиқилади. Қайта ишлаш жараёнининг диапазонига мос бўлиши учун аслнусха туси ва рангини сиқиш жараёни кўплаб тадқиқотлар мавзусига айланган. Бу тадқиқотлардан келиб чиқадиган умумий тавсиялар шундан иборатки,

тасвирнинг эътибор соҳасини ажратиб кўрсатиш учун градацион интервал танлаб сиқилиши керак ва тўйинганликнинг сиқилиши аксарият ҳолатларда кўриб чиқилаётган ранг тусига нисбатан бир хил бўлиши керак. Ранг билан боғлиқ бўлмаган, лекин ранли репродукциянинг сифатига таъсир қилувчи омиллар – булар тасвирнинг тузилмаси омиллари ва юзасининг тавсифномалари. Қуйидагилар тадқиқотлар натижасида олинган жўяли тавсияномалар сифатида кўрсатилиши мумкин: тасвирниннг деталларини қайта ишлаш талабларига жавоб бериш учун имконли қобилият этарлича юқори бўлиши керак (аслнусха деталларининг муҳимлиги, кўриш масофаси ва қайта ишлаш масштаби); кескинликни ошириш предметга мувофиқ бўлиши ва донадорликни оширмаслиги ёки бошқа йўл билан тасвирнинг табиийлигини бузмаслиги керак; шунингдек, донадорлик, муар ва бошқа интерференцион нақш турлари максимал даражада камайтирилиши керак. Амалиётда, оптимал натижаларга эришиш учун, иккинчи бир омилнинг фойдаси ҳисобига тасвирнинг битта сифат омилидан воз кечишга тўғри келади. Оптимал юза тавсифномалари тушунчаси тасвирнинг тавсифига боғлиқ ҳолда ўзгаради. Масалан, акварелда тайёрланган расм бўрланмаган қоғозда босилиши керак. Кўпчилик фотосуратлар репродукциялари учун ялтироқлик берадиган якуний ишлов бериш мумкин, лекин ялтироқлик жуда ошиб кетмаслиги учун у ўртача даражада бўлиши керак. Текстурали материаллар сезиладиган ва оптик эффектларни бера олади, улар тасвирнинг ёки босилган фрагментнинг мутлоқ сифатини яхшилайди. Бу рангни қайта ишлашнинг олий сифатини таъминлашга йўналтирилган ҳунар ҳисобланади. Бизнинг кунларда бу касб рангли монитор ва тасвирнинг бошқарилишини таъминлаш учун дастурий таъминотдан фойдаланишни талаб қилади. Тасвир билан амалга ошириладиган қимматбаҳо эмпирик манипулясиялардан холи бўлиш учун оператор ушбу бобда келтирилган тавсияномаларни тушуниши ва қўллаши керак. Тусни бартараф қилишнинг яхши асосланган вазифалари, эътибор соҳаларида асосий тус ва

тўйинганликни сиқиш ва маъқул рангни тасдиқлаш итерацион жараёнлар орқали тасвирга ишлов бериш жараёнида ҳал қилиниши керак. Агар босиш жараёнида қўшимча ранглардан фойдаланилса, рангларни юқори аниқликда қайта ишлаш имкони юзага келади. Энг яхши қўшимча ранглар яъни турли соҳаларда ранг гаммасини оширадиган ва қайта ишлаш жараёнига энг яхши тарзда мос келадиган ранглар; пропорсионаллик бузилганда туснинг енгил кулранглик эффектини енгиш учун оч қирмизи ва оч ҳаворанг бўёқлардан фойдаланилади; аддитивликнинг бузилиши эффекти содир бўлиши мумкин бўлган тасвир майдонларининг тўйинганлигини ошириш учун яшил ва кўк бўёқлардан фойдаланилади. Ранг корректорининг вазифаси аслнусхада рангларни қайта ишлаш мақсадларига мувофиқликда рангларга ажратиш жараёнини тартибга солиш ва «бўёқ – қоғоз – босиш жараёни» уйғунлигининг тавсифномаларини компенсация қилишдан иборат. Оптимал ранг ҳосил қилиш жараёнида рангли маҳсулотларни ишлаб чиқарувчи чоп этувчининг вазифаси дастлаб мазкур ўзгарувчан ишлаб чиқариш омиллари тўплами учун босишнинг оптимал параметрлари ва созламаларини белгилаш, кейин эса имкон қадар жараённинг барқарор бўлишини таъминлашдан иборат. Ишлаб чиқариш жараёнида босма маҳсулот сифати исталган кўрсаткичи учун берилган қийматларга аниқ риоя қилиш амалда мумкин эмас. Уларнинг барчаси ўзгариб туради ва тасодифий қийматлар ҳисобланади. Шунинг учун уларнинг қийматларини аниқлаш учун математик статистика усулларидан фойдаланилади. Уларга кўра асосий мезонлар сифатида бирлик қийматларни эмас, балки уларнинг мажмуасини тавсифловчи ўртача қийматлар қабул қилинади. Бу усуллар босма ускуналарнинг аниқ ишлашини синашда ҳам қўлланилмоқда.

Босма жараёнида тезкор назорат шкалалари Синов ҳамда адад нусхалари сифатининг кўрсаткичлари махсус шкалалар ёрдамида назорат қилинади. Улар, одатга кўра катта бўлмаган ўлчамларга эга ва қоғоз варағининг асосий тасвир банд этмаган бўш жойларига ўрнатилади. Шкалаларни одатда қолип цилиндри ҳаракат йўналиши бўйлаб, қоғоз варағи (тасма) четларига жойлаштиришади. Назорат шкалаларининг бир неча турлари мавжуд. Улардан энг машҳурлари — ГАТФ (АҚШ), ИГТ (Германия), Хартманн (Германия), Гретаг –Угра (Швейцария), мамлакатимиздаги матбаа БИТИ шкаласи ва бошқалардир. Мазкур шкалалар бир –биридан фарқланувчи элементларга ёки тест-объектларга эга бўлиб, улар босиш жараёни бузилганда ўзгаришларга учрайди, буни кўриш орқали ёки ўлчов асбоблари (микроскоп, денситометр, майдонлар объектив ўлчагичи) ёрдамида осон аниқлаш мумкин. Барча шкалалар асосан бир хил тест-объектларга эгалиги боис матбаа БИТИ шкаласи мисолида уларнинг ўзига хосликларии кўриб чиқамиз. 3 расмда ушбу шкаланинг намунаси берилган. Унинг элементлари баландлиги 7 мм га тенг, узунлиги эса қолип цилиндри бўйлаб жойлаштирилган шу элементлар гуруҳларининг миқдори билан белгиланади. Мазкур шкаланинг тестобъектини кўриб чиқамиз. 1 тест -объект сариқ, ҳаво ранг, пушти ва қора бўёқлар берилишининг назорати элементларига эга. Ушбу тест -объект асосий ранг растр элементларидан ташкил топган, Стнис. ф . нисбий майдони қолипда 0,65 га тенг, растр линиатураси Аф=30 лин/см. Тест-объект ичида учта квадрат мавжуд бўлиб, уларнинг растр элементлари нисбий майдонга эга: биринчи квадратда (1а) Стнис. ф =0,60, иккинчисида Стнис. ф =0,53, учинчисида Стнис. ф =0,45, растр линиатураси Ак=70 лин/см. Бўрланган қоғозга босишда Др нинг рухсат этилган катталиги 10-12 мкм дан, бўёқ берилиши катталиги эса 10 фоиздан ошмаслиги шарт.

3-расм. Матбаа БИТИ босиш жараёни тезкор назорати шкаласи 2-тест-объект ўлчами бўйича минимал растр элементларининг нусхаларда қайта акс этиш назорати учун хизмат қилади. У икки –қуйи ва юқори кенгликлардан иборатдир. Агар нусхада юқори кенглик растр элементлари босилса, бу босиш жараёнининг сифати юксаклигидан далолат беради. Агар фақат қуйи кенглик растр элементлари босилиб, юқори кенгликники босилмаса, бу тасвир нурларининг қониқарли қайта аксланишидан гувоҳлик беради. 3 тест-объект доира шаклидаги радиус айланани ўзида ифодалайди. Одатда у 36 та қора ва 36 та оқ кетма –кетликдаги сектордан иборат бўлади. Барча секторлар ўлчамлари бўйича бир хилдир (3 расм). 3-расм. Радиал тест-объект марказидаги овальсимон доғ Бўёқ берилишида марказий доғ айлана шаклини олади. Агар марказий доғ тухумсимон шаклни олса, бу босма контакт майдонидаги сирғалиш оқибатида юзага келувчи бўёқ ёғланишидан далолат беради.

3-расмда шундай шаклдаги доғ намунаси кўрсатилган. Бундай доғ юзага келишида сирғалиш йўналиши босма цилиндр ўқига перпендикуляр бўлади. Айрим ҳолларда –бўлакланишда марказий доғ 8 рақами шаклини олади. 4-тест-объект икки ҳалқа алоҳида бўёқларнинг суркалишини назорат қилиш учун мўлжалланган. Ушбу тест-объектларнинг доира шакли сирғалиш йўналишини аниқлашга имкон беради. Агар айлана ўртасидаги бўш жойлар бўёқ билан қопланмаган бўлса, у ҳолда сирғалиш йўқ. Сирғалишда оралиқларнинг маълум қисми бўёқ билан ёпилади. Сирғалиш катталигини (мкм ларда) ўлчов микроскопида аниқлаш мумкин. 5,6,7,8 тест-объектлар «плашка» ни ўзида ифода этади ва тегишли равишда пушти, ҳаво ранг, сариқ ва қора бўёқлар берилишининг назорат қилади. Назорат денситометр ёрдамида амалга оширилади. Ўлчашлар натижалари нусхадаги майдон оптик зичликларнинг тавсия этилган денситометрик меъёрларга мувофиқлигини белгилашга имкон беради. 9, 10,11 тест-объектлар ҳам «плашка» ни ўзида ифода этади, лекин бу фақат иккиланиш учун тегишли бўлади. Ушбу тест-объектлар бўёқнинг ўтишини назорат қилиш учун хизмат қилади. Назорат денситометр ёрдамида бажарилади. тест-объект тасвир ўртача тонларида «кулранг» ранг баланси назорати учун хизмат қилади. Асл нусха кулранг шкала оптик зичликларининг интервали учга тенг. Офсет усулда тўрт бўёқли босишда оптик зичликлар интервали фақат 1,45 га тенг катталикка етади. Кулранг шкаладаги битта ва яна шу оптик зичликни қайта акс эттириш учун тегишли бўёқлар учун растр элементларининг нисбий майдонлари турли бирликларга эга бўлади. Қора бўёқнинг градицион эгри чизиғи 1-1,1 га тенг зичлигидан бошланади. Шундай қилиб, мазкур зичлик учун кулранг туслар фақат рангли бўёқлар билан қайта акс эттирилади. Масалан, европача меъёрларга мувофиқ бўёқлардан фойдаланганда растр кенгликларининг нисбий майдонлари-

ҳаво ранг бўёқ учун -0,5; сариқ учун -0,45; пушти бўёқ учун -0,41 га тенгдир. Шундай майдонларнинг бузилмаган қайта акс эттирилишида 12 тест- объект нусхада кулранг бўлади. 12 тест-объект учинчи бўёқнинг ўтишини назорат қилиш учун «плашка» тарзида хизмат қилади. 13 тест-объект тўртинчи бўёқ ўтишининг назорати учун мўлжалланган; шунингдек, у босиш жараёнида бўёқ кирланиши даражасини текширишга ҳам имкон беради. 14 тест-объект ўзаро кесишган икки чизиқни (крест белгисини) назорат қилишни ўзида ифода этади. Бундай белгилар ҳар бир қолипга ўрнатилади. Уларнинг нусхада тўлиқ мос келиши барча бўёқларнинг етарлича аниқ қўйилганидан далолат беради. Бўёқлар устма уст тушишини янада аниқ назорат қилиш учун нониус шкалалардан фойдаланилади. Нониус шкала асосий (қуйи) ва асли нониус (юқори) шкаладан иборат бўлади. Асосий шкаланинг бўлиниш интервали 1 мм, унинг узунлиги — 50 мм. Нониус шкала бўлинишлари интервали -1,95 мм, бўлинишлар сони -20, шкала узунлиги -39 мм. Алоҳида бўёқларнинг аниқ жамланишида нониус шкаладаги нол асосий шкаладаги нолга мос келиши шарт. Ноаниқ босишда нониус ва асосий шкалаларнинг мос келган бўлинишлари бўйича устма –уст тушмаганлик катталиги 0,05 мм аниқликкача белгиланади. Кўриб чиқилган тест-объектлардан ташқари мамлакатимиз ва хориж матбаачилигида бошқа шкалалар ҳам қўлланилади. Масалан, нусхада бўёқнинг берилиши ва рангдорлигини баҳолаш учун таркиб топтирувчи қолип цилиндри бўйлаб (кўндалангига ҳам) ёппа «плашка» дан ва 75 % ли растр кенглигидан иборат ТГЛ 5171 (Германия) шкаласи ўрнатилади. 75% ли растр кенглиги оралиқ элементларининг бўёқ билан урилишига ғоят сезгир бўлади ва шу боисдан босиш жараёнини шу кўрсаткич бўйича назорат қилиш учун тез-тез қўлланилади.

Турли назорат шкалалари ва улар таркибига кирувчи тест-объектлар нафақат босиш жараёнининг назорати учун, балки босиш ускуналари ва босиш материалларини синашда ҳам қўлланилади. Бундай синовларни ўтказиш учун турли хил тестобъектлардан тузилган махсус тест-қолиплар тайёрланилади. Хусусан, «Офсет босма варақли ускуналарни технологик кўрсаткичлар бўйича текшириш услублари» ОСТ 29.70-81 тест-қолиплар таркиби ва синовларда олинувчи тадқиқот маълумотларга ишлов бериш усуллари хусусида тавсиялар беради. Бундай синовлар босиш жараёни назоратининг натижалари билан биргаликда ускунасозларга янада аниқ, унумдорлиги юқори, нафақат назорат учун, балки айрим технологик жараёнларни бошқариш учун мўлжалланган автоматик қурилмалар билан таъминланган варақли ва рулонали ротацион босиш ускуналари яратиш имконини беради. Шу билан бирга мазкур синовлар ва улар асосида олинган маълумотлар босма қоғоз ва триада бўёқларини тайёрлашга қўйиладиган талабларни белгилайди. Шундай қилиб, босиш жараёнини меъёрлаштириш мазкур жараённинг принципиал технологик ва техник хусусиятлари белгилайдиган кенг миқёсдаги турли вазифаларни ҳал этишга асосланади.

Адабиётлар: 1. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 592 бет. 2. Мирзиёев Ш.М. Танқидий тахлил, қатъий тартиб интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 104 бет. 3. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 488 бет. 4. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт тараққиёти ва халқ фаравонлигининг гарови. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 48 бет. 5. Ҳелмут Киппхан. Ҳандбоок оф принтмедиа: Течнологиэс анд Продуcтион Метҳодс. Германй, 2014. 6. Ешбайева У.Ж. Босиш жараёни технологияси: Ўқув қўлланма. Т.: Иқтисод молия. 2010 йил. 288 бет. 7. Ешбайева У.Ж. Босиш жараёни технологияси: Лаборатория ишини бажаришга мўлжалланган услубий қўлланма. Т.: ТТЙЕСИ босмахонаси. 2013 йил

O'xshashlar

Кўп бўёқли босманинг асосий назариялари

Асосий босиш усулларининг умумий тавсифи

Намуна нусхада бўёқни мустаҳкамлаш

Бўёқнинг қолипдан босилувчи материалга ўтиши

Газетани босиш