1920-1990 yillardagi tasviriy san`at o`qitish metodikasining qisqacha tarixi - Tasviriy san'at - Referatlar

1920-1990 yillardagi tasviriy san`at o`qitish metodikasining qisqacha tarixi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1.Tasviriy san`at o`qitish metodikasining qisqacha tarixi 2.Tasviriy san`at o`qitish ta`limining davlat konsepsiyasi.

www.arxiv.uz Yangi vazifalarni amalga oshirish katta nazariy yoki praktik ishlarni amalga oshirishni, xalq maorif barcha xodimlarning jipslashuvini talab etdi. Bunday birlashuvga birdaniga erishish mumkin emas edi. Dastlabki paytlarda san`atni davlatning vazifalaridan chetda turishiga harakat qilgan, o`tmish merosini o`rganishning ahamiyatini rad qilgan arboblar bu ishga anchagina to`siq bo`ldilar. Badiiy ijod soxasida realistik san`atning mustahkam e`tiqodli tarafdorlari bilan jiddiy maktabni rad etuvchi burjua formalistik yo`lning targ`ibotchilari o`rtasida keskin g`oyaviy kurash borar edi. Afsuski, hokimiyatning dastlabki yillarida rasmiy san`at ma`muriyati, maorif xodimlari vaziyatga to`g`ri baho berisha olmadilar. Rassomchilik Badiiy akademiyasida antik davr haykallaridan ishlangan ganch ko`chirmalar urib sindirildi, chiqarib tashlandi, uning nazariyasi va metodikasi soxasida boshboshdoklik hukmron edi. 1921 yili yagona mehnat maktabida o`rgatiladigan tasviriy san`at o`qitish pragrammasi ilmiy jihatdan jiddiy kamchiliklarga ega edi. Masalan, pragrammada ta`limning dastlabki pog`onasida "naturaga qarab majburiy rasm chizishdan mutlaqo voz kechish kerak" deb aytilgan edi. Pragrammalarda tasviriy san`atdan savod chiqarishni emas, balki bolalarni to`la ravishda o`z ixtiyoriga tashlab qo`yib, ularning qobiliyatini rivojlantirishga intilish asos qilib olingan. Yigirmanchi yillarning boshlarida ko`pchilik maktablarda bolalarni to`g`ri, realistik rasm chizishga o`qitishgan emas. Mazmunsiz ustomonlik metodikaning moxiyatini chiqaribgina qolmasdan, balki umumta`lim maktablaridagi rasm o`qitish va vazifalarini ham buzib qo`ymoqda edi. Natijada rasm chizish bolalarning aqliy rivojiga hech narsa bermagandan tashqari, aslida ularning estetik tarbiyasiga to`siq bo`lib qolgan edi. 20 - yillarning oxiri 30 – yillarning boshida o`qitishning formalistik metodlari keng va adolatli tanqid qilina boshlandi. Bu metodlarning keltirilgan zararlari yaqqol ko`rinib qoladi. Sobik VKP (b) Markaziy komitetining 1931 yil 25 avgustidagi qaroridagi maktabdagi ta`lim yetarli darajadagi umumta`lim bilimlarni bera olmayotgani, texnikumlar uchun, hamda oliy maktablar uchun to`la bilimli bo`lgan, fan asoslarini yaxshi o`rgan kishilarni yetkazib berish vazifasini qoniqarli

www.arxiv.uz hal qila olmayotgani ko`rsatib o`tilgan edi. Pragramma va o`quv planlari mazmunini qayta ko`rib chiqish natijasida maktabda rasmdan dars berish metodlari o`zgartirildi. Rasm o`qitish dunyoni o`rganishning jiddiy vositalaridan biri sifatida qaraladigan bo`ldi. O`qituvchi rasmdan dars berish jarayonida o`quvchilar zarur bilim va ko`nikmalarni egallab, ular ongli ravishda rasm chizadigan bo`lishlarini ko`zlab dars bermog`i lozim ekanligini ta`kidlandi. 1931 yilda nashr etilgan pragramma o`quv materallari va rasmdan ta`lim berish metodlari mazmunini yangidan belgilab berdi. Uning asosiga naturadan rasm chizish yulga qo`yilgan edi. Shu bilan birga pragrammada xayoldan, bezakli rasm chizish, temalar bo`yicha rasm ishlashga ham joy ajratilgan. San`at haqidagi suxbatlarga muhim ahamiyat berilgan. Bu suxbatlar o`quvchilarni tasviriy san`at asarlari bilan tanishtirishi, g`oyaviy va siyosiy tarbiyaga ko`maklashuvi kerak edi. Keyingi yillarda sobik SSSR Rassomlari sayuzi, sobik SSSR Pedagogika Fanlar Akademiyasi qoshidagi badiiy tarbiya instituti birgalikda ilmiy xodimlar va pedagoglar gruppasi badiiy ta`limni yani mazmunini ishlab chiqdi. /1974/ 1984 yillar/ umumta`lim maktablarida tasviriy san`at fanini o`qitilishini takomillashtirish borasida nazariy va amaliy tavsiyalar berildi. Mana shu ishlarning hammasi o`qituvchilarda yanada jiddiy va chuqur tayyorgarlikni, pedagogika va o`qitish metodikasi qoidalarini nazariy jihatdan bilishni talab qiladi. Rasm chizish hamda san`at asarlarini idrok etish jarayonida o`quvchilarning tafakkur qilish qobiliyatlari rivojlanadi, va shu shu tariqa ularning dunyoqarashlari shakllanib boradi. Rasm chiza bilish va san`at asarlarini idrok etilishi har bir kishi uchun zarurdir. Rasm chizishni bilish agronomga, shofyorga, dastgox yonidagi ishchiga, og`ir operatsiyani bajarayotgan xirurgga ko`maklashadi, olim va o`quvchiga, arxitektor va konstruktorga, shuningdek faoliyat darajasi bevosita rasm bilan aloqodor bo`lgan boshqa mutaxasislarga ko`proq nafi tegadi. Mana shu ishlarning hammasi o`sib kelayotgan avlodni hayotga tayyorlash ishida rasm chizishning ulkan amaliy ahamiyati borligidan dalolatdir.

www.arxiv.uz O`rta maktabdagi tasviriy san`atga o`qitishning asosiy amaliy vazifasi – bu realistik rasmning, uning usullari va rasm chizishning malakalarini o`rganishdan iboratdir. O`quvchi qalamni qo`lda qanday to`g`ri ushlash, chiziqlarni qanday chizish, chiziqlar orqali tekislikda hajmi katta predmetlarni qanday tasvirlash kerakligini ko`rsatadi. O`qituvchi turli rassomchilik materiallari hamda qurollari bilan tanishtiradi, metodik izchillikni saqlagan holda rasm ustida qanday ishlash kerakligini ko`rsatadi. Umumta`lim maktablarida tasviriy san`at mashg`ulotlari o`z oldiga bolalarda boshqa sifatlarni tarbiyalash vazifasini ham-uyushqoqlik, ish rejasini uylab olish, ongli va planli ravishda ishlashni mantiqan tafakkur qilish sifatlarini ham o`rgatadi. Rasm chizish jarayoni maqsadga qaratilgan mehnatdir. O`quvchi rasm chizar ekan, ma`lum bir maqsadni o`z oldiga qo`yadi. Ma`lum maqsadlarga erishish yo`lida o`z kuchlarini bir yerga to`play olish mahorati kishining amaliy faoliyati uchun juda katta ahamiyatga egadir. Mehnat jarayonida maqsadga intilish hissasini rivojlantirar ekan, biz shu bilan birga maktab partasida paytidayoq odamning kelajakdagi hayoti uchun zarur bo`lgan sifatlarni tarbiyalashga yordamlashgan bo`lamiz. Nihoyat tasviriy san`at mashg`ulotlarida o`quvchilar mashhur san`at asarlari va ularning ijodkorlari bilan tanishadilar. San`at haqidagi suxbatlarda o`qituvchi tasviriy san`atning har xil turlari : grafika, rangtasvir, haykaltaroshlik, me`morlik, bezak – amaliy san`at turlari haqida hikoya qiladi. San`at haqidagi suxbatlar o`quvchilarni insoniyat madaniyati taraqqiyoti tarixi, san`atning ulug` asarlari, buyuk rassomning hayoti va ijodi, ma`lum bir davrning uslublari, o`tmishdagi va hozirgi kundagi atoqli kishilar hayoti, ijodi bilan tanishadilar. O`qituvchining vazifasi mana shu ma`lumotlarni sodda, lo`nda qilib tushunarli shaklda bolalar ongiga yetkazishdan iboratdir. Bu ish asosan tasviriy san`at turlarini hamda ulug` rassomlarning nomlarini sanab chiqish bilan ish bitmaydi,- o`quvchilarni san`at asarlarni qadr-qimmatini tushunishga o`rgatish, o`shalar haqida bolalarning o`z fikrlari va muloxazalarini rivojlantirish qobiliyatini o`stirish kerak. Buning uchun pelagog o`quvchilarni muttasil suxbatga tortib

www.arxiv.uz turish, ularga o`z fikrlarini aytishga imkoniyat berishi, u yoki bu asarga o`quvchi to`g`ri baho berganda rag`barlantirish, rassomlarning asarlaridagi eng muhim va qadrli, qimmatli o`rinlarni tushunmay qolganda odob bilan to`g`rilab tushuntirishi lozim. Tasviriy san`at bilan tanishish san`atdagi hamda hayotdagi go`zallikni tushunishga,tabiat, vatanga muhabbat hissasini rivojlantirishga qaratilgandir. O`qituvchi san`at haqidagi suxbatlar orqali bolalar e`tiborni badiiy tasvir vositlarga , ijro etish texnikasiga o`rgatadi, ya`ni san`at asarlarini "o`qiydigan" qiladi. Sanab chiqilgan o`quv-tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirishda o`qituvchi o`quvchilar bilan ishlaganda ma`lum bir sistemaga rioya qilishi hamda rang-barang metodikadan foydalanish zarur. Har bir mashg`ulot o`zining metodikasini, ishga o`ziga xos yondashuvini talab etadi. Mashg`ulotlarga ijodiy yondashuvida pedagogning topqirligi va mahorati o`ziga xos katta ahamiyatga ega. O`qituvchi ish jarayonida yutuqqa erishmoqchi ekan, u shuningdek o`quvchi qaysi yoshda qancha hajmdagi bilim va malakani egallay olishini yaxshi bilishi, o`quvchilar bilan ish metodikasini puxta o`ylab ko`rishi, ular ish xususiyatlarini nazarda tutishi lozim. Bu vazifa asosan sobik SSSR Maorif minstrligi ta`sis etgan tasviriy san`atdan maktab o`quv pragrammasida hal etilgan, biroq pragrammada o`qituvchi ishining barcha xususiyatlarini aniqlash mumkin emas. Eng muhim- programmani bilganda uni quruq yodlash emas, balki o`ylab, nazariy jihatdan puxta o`ylab tushunib bilishi kerak. O`zbekiston tasviriy san`ati tarixi fani hayotda va amaliyotda tutgan o`rni va mavqeiga ko`ra asosiy va yetakchi fanlardan biri hisoblanadi. Xalqimiz tasviriy san`atini ibtidosidan to bugungi rang-barang yutuqlarigacha bo`lgan jihatlarini o`z ichiga qamrab olgan holda bo`lajak milliy pedagoglarimizga o`rgatilishi kerak bulgan eng dolzarb masalalaridan biri. Shu boisdan ham O`zbekiston tasviriy san`ati tarixining ulkan bir qismi sifatida shakllantirilishiga yetarli asos bor. Bugungi o`zligimizni anglash, o`z qadrimiz va farzandlarimiz istiqbolini yaratish imkoniyatiga ega bo`lgan davrda mustaqil O`zbekistonda milliy

www.arxiv.uz madaniyatimizning o`ziga xosligini tiklash, umumta`lim, akademik litsey va kasb- hunar kolejlarida yoshlarni badiiy tarbiyalash va kamol toptirish hamda hozirgi kunimizni to`laroq idrok etish uchun eng to`g`ri tariximizni yaxshi bilmoqlik hisoblanidi. Chunki har bir yangilik tarixiy bog`lanish orqali amalga oshiriladi. Tarixiy manbalardan foydalanish esa ajdodlarimiz to`plagan qimmatli tajribalarga asoslangan bo`ladi. Har bir soxa kishisiga o`z ijodiy faoliyatida istiqboldagi vazifalarni belgilab olish imkoniyatini yaratadi. O`tgan davrlarda yoshlarning juda kam qismi badiiy ta`lim olish uchun o`sha davrdagi tajribali xalq ustalaridan, podsholikning saroy ustaxonalaridan mashaqqatli hunar ta`limni o`qib o`rgangan. Badiiy-estetik ta`lim-tarbiyani yanada rivojlantirish, unga maxalliy yoshlarni jalb qilishda bir necha yillarmobaynida Turkistonga kelgan rus rassomlarining xizmatlari sezilarli bo`lgan. Ular o`lkamizning bir necha yirik shaharlarida badiiy studiyalar tashkil etganlar, o`zlarining yaratilgan asarlaridan ko`rgazmalar uyushtirilgan. 1918 yili ana shu badiiy studiyalar bazasida Toshkentda badiiy ochiladi. Boshqa shaharlarda 1918 yildan 1920 yilgacha birin ketin maxsus maktablar, internatlar, badiiy tugarak va ustaxonalar barpo etildi. Bu barpo etilgan badiiy maktablarda darslarni asosan mutaxassis bo`lmagan yoki ishi yurishmagan ba`zi bir rassomlar olib borgan. Mashg`ulotlarni o`qitish va o`rgatishga milliy dasturlar ishlanmagan, mahalliy badiiy materiallar, asbob-uskunalar mavjud bo`lmagan holda o`ta nochor axvolda darslar o`tilgan. 1920-21 yillarga kelib ilk ochilgan badiiy maktablar tajribasi o`rganilib, ularning ish tajribalarini umumlashtirib birinchi bor tasviriy san`at, "rasm" darsiga dasturlar ishlandi. 1923-24 yillarda mahalliy pedagoglarning ish tajribalari asosida yangi o`quv dasturiloyixasi tuzildi. 1925 yilda o`quv dasturi yana ham mukammallashtirildi va "Birinchi bosqich maktabda badiiy tarbiya" dasturi nomi bilan nashr etildi. 1927 yili Toshkent va 1928 yili Samarqandda tashkil etilgan badiiy bilim

www.arxiv.uz yurti O`zbekiston maktablarida to`garak va studiyalarni rahbar va o`qituvchilar bilan taminlashda muhim ahamiyatga ega bo`ldi. 1927-28 o`quv yilida sobik Maorif Xalq Komissarligi sobiq O`zSSR maktablari uchun yangi dastur ishlab chiqdi. Bu yilda ishlab chiqilgan dastur ikkinchi bosqich maktablari uchun o`quv jadvalida tasviriy san`atga 1-5 sinflarda haftasiga soatdan o`rin berildi. Yil davomida har bir sinfda 34 soatni tashkil etdi. Dasturda asosan Toshkent, Samarqand va Rossiya maktab dasturlaridan keng foydalanildi. Shu tariqa tasviriy san`at dasturlar har 3-5 yil davomida qaytadan ishlanib turgan. O`sha paytdagi statistik ma`lumotga ko`ra Turkistonda hammasi bo`lib 100 kishiga yaqin rassom-pedagog mutaxassislar bor edi. Ularning ko`pchiligi asosan Toshkent va Samarqandda faoliyat ko`rsatganlar. Musulmon rasm o`qituvchilari mutloqa yo`q edi. 30 yillarning birinchi yarmida tasviriy san`at rivojiga katta salmoqli hissa qo`shgan Iskanlar Ikromov dastlabkikitob grafikasi rassomi hisoblangan. 1932 yilda o`zbek tilida uning "rasm o`rganish qo`llanmasi" nashr etildi. Bu qo`llanma oddiy, to`g`ri burchakli harflarning yozilishi to`g`risida boshlang`ich ma`lumot berildi. Bular o`zbek tilida yozilgan birdan-bir qo`llanma bo`lib, maktabda tasviriy san`atni o`qitish metodikasida oid dastlabki qo`llanma bo`ldi hamda o`zbek maktablaridagi to`garaklarga katta metodik yordam berdi. Dasturlar qayta qayta ishlanib o`z zamonasiga monand holatga keltirilgan.1937 yildan boshlab sobik O`zbekiston SSR Maorif Xalq Komissarligi / MXK/ boshlang`ich maktablar boshqarmasi tomonidan tuzilgan "boshlang`ich maktab dasturlari"da rasm "rasm va loy ishi",- deb yuritildi. Dasturning maqsadi o`quvchilarning bilim va tasavvurini ko`rgazmali shaklda ifodalash uchun ularga zarur bo`lgan malaka va ko`nikmalar hosil qilishga qaratildi. Shuningdek, talabalarning shakl va rang haqidagi tasavvurlarini aniqlash va kengaytirish, ularni ko`rish va kuzatishga o`rgatish, bo`yoq va plastik materiallar bilan ishlashda boshlang`ich texnik malakani ta`minlashni tarkib topdirishga xizmat qilgan. Bundan tashqari dasturdagi mavzular o`quvchilarning yoshini ham hisobga olgan holda tuzilgan.

www.arxiv.uz Bu dastur o`z ichiga quyidagi tartibda bo`limlardan iborat bo`lgan : -mavzuli rasm ishlash /erkin rasm ishlash/: -tasavvur va kuzatish asosida rasm ishlash: -hayotdan olingan ayrim buyumlar yoki buyumlar guruhining rasmini ishlash: -oddiy naqshlar ishlash va rang xususiyatlari bilan talabalarni tanishtirish uchun ba`zi bir mashqlarni bajarish: -shrift va plakat ishlari: -loy ishlari: bundan tashqari har bir sinfda o`quvchilarning yosh xususiyatlariga qarab talab darajasi belgilanadi. Misol, 1 sinfda o`quvchilar qizil, sariq, ko`k, yashil, qora va to`q sariq foydalana olishni, 2 sinfda mavzuli rasmlar bilan birga ayrim buyumlarning rasmini tasavur va kuzatish asosida ishlashni nazarda tutilgan. 3 sinfda o`quvchilar buyumlarning shakli, ranggi, fazoviy holati, perespektivasini bilishi talab etilgan. 1936, 1937, 1939 yillar davomida "rasm va loy ishi", "rasm solish", 1945-46, 1947-48 yillarga kelib "rasm" o`quv dasturi bilan jamlanib qayta ishlov berildi va amalda foydalanildi. 1942 yillarda O`zbekistonda boshlang`ich 7 yilli va o`rta maktab bo`yicha o`quvchilarning pedagogik ma`lumoti aniqlanganda musiqa, chizmachilik va rasm o`qituvchilarining umumiy soni 246 kishini tashkil etgan, ammo bu degani hammasi maxsus ma`lumotli degani emas. 1941-45 Ikkinchi jahon urushi yillarida O`zbekiston juda ko`p tasviriy san`atni turlarini ma`lum miqdorda jonlantirdi. 1949-50 o`quv yilida tuzilgan dasturlarni amalda qo`llashga e`tibor berilmadi. 5-6 sinflarda rasm darslari uchun soat ajratilmadi, balki sinfdan tashqari qo`shimcha dars soatlariga qo`shib qo`yildi. 1954-55, 1957-58, 1958-59 o`quv yillarda rasm dasturiga o`zgartirishlar kiritilmadi. 1959-60 o`quv yilida dastur qayta qurilib 1-4 sinflarning rasm darslari qayta jadval soatlariga kiritildi. 1960 yil O`zbekiston Pedagogika fanlari ilmiy - tekshirish institutining

www.arxiv.uz tuzilishi ham tasviriy san`at pedagogikasining ravnaqiga salmoqli xissa qo`shdi. Xuddi shunday O`zbekistonning milliy tasviriy san`at ustalari B.Hamdamiy, Sh.Xasanov, A.Abdullayev, U.Tansikboyev va M.Nabiyev hamda boshqalarning ijodiy ishlari, pedagogik metodik o`quv qo`llanmalari hamda o`zlarining ish tajribalari bilan yoshlarimizni tasviriy san`at ta`limiga bo`lgan intilishini yana ham ilhomlantirish xissiyoti bilan sug`ordi. Endilikda mustaqil Respublikamizda amalda oshirilayotgan inqilobiy o`zgarishlar jamiyatimizni iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma`naviy jihatdan jahonning eng rivojlangan mamlakatlari qatoridan o`rin olishda o`zining ijobiy natijalarini bermoqda. Oliy majlisning 1997 yil 28 avgustdagi IX sessiyasida qabul qilingan "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" muhim tarixiy, amaliy hujjat bo`lib, ta`lim tizimini tubdan isloh qilish, uni dunyoning ilg`or demokratik davlatlari darajasiga yetkazish va yosh kadrlarni yuksak ma`naviy, axloqiy, yuqori bilimlarga ega qilib tarbiyalashni maqsad qilib qo`yadi. Keyingi vaqtda hamma sohalarda bo`lgani kabi xalq ta`limi tizimida ham ko`pgina amaliy tadbirlar amalda oshirilmoqda. Xususan, Pedagogika universiteti va institutlari Badiiy grafika fakultetlarida yosh pedagog –rassomlarni tayyorlash bo`yicha yangi o`quv rejalar, dasturlar tuzilmoqda. O`zbekistondagi hozirgi ijtimoiy va siyosiy o`zgarishlar, respublikamiz xalq ta`limotidagi tanglik maktablarda hamma fanlar qatori tasviriy san`at o`qitilishini ham tubdan qayta ko`rishni taqozo etadi. Mazkur muammo badiiy ta`limning tarixi, uning nazariy va amaliyotdagi ahvolini, mamlakatlrda bu o`quv faniga bo`lgan munosabatni o`rganish va ulardan xulosalar chiqarishini shart etib qo`yadi. Ma`lumki, bizning mavjul ijtmoiy ta`lim va tarbiya tizimida uzoq yillar davomida yuqori idoralardagi siyosatdon rahbarlar tomonidan belgilab kelindi. U tizim insonga jamiyat tomonidan beriladigan qadriyatlarini aks ettiradigan formulalarni tekshirish va yodlatishning normativ tizimi bo`lib qoldi. Talabalarga inson emas, mehnat resurslari sifatida qaralib kelgani, tabiiy- matematik turkumdagi fanlarga e`tiborni xaddan ziyod oshirib yuborilganligi va

www.arxiv.uz aksincha, nafosat, tarbiya va ijodiy yo`nalishdagi o`quv fanlarga /adabiyot, musiqa, tasviriy san`at/ e`tiborini xaddan ziyot susayib kelganligiga yoshlarimizni robotlashgan yangi avlodlarni shakllanuviga olib keladi. Maktab o`quv rejalarda badiiy ta`limning o`rni ilmiy xulosalar asosida emas, balki yuqoridan, bir guruh rahbarlar tomonidan belgilanib, ular tasviriy san`atga ijtimoiy rivojlantiruvchi, ijodkorlikni o`stiruvchi omil emas, balki talabalarning ko`ngil ochuvchi fani sifatida munosabatda bo`ldilar, aniqrog`i uning ahamiyatini yaxshi tushunib yetmadilar. Boshlang`ich sinf o`qituvchilarining tasviriy san`atdan mutaxassis emasliklari, shuningdek, ularni ko`p hollarda bu o`quv fani o`rniga matematika, o`qish, ona tili darslarini o`ttkazishlari tasviriy san`atga bo`lgan qiziqishni asta- sekin so`ndira boshladi. Qolaversa, tasviriy san`at o`quv faniga bo`lgan munosabat ko`pchilik maktablarda bu soha bo`yicha ma`lumotli o`qituvchilarning yetishmasligi ta`lim va mazmunini puxta o`zlashtirish imkonini bermadi, natijada o`quvchilarning badiiy madaniyati talablar darajasida rivojlanmadi. Maktablarni rassom - o`qituchilar bilan ta`minlash, moddiy texnikaviy beza va o`quv-metodik ta`minot eng kam miqdorda ham bajarilmadi. Tasviriy san`atdan maxsus ma`lumotlilar O`zbekistonning bir viloyatida keragidan ortiq bo`lsa, ikkinchidan yetishmaydi. O`rta maxsus pedagogika o`quv yurtlarida tayyorlanayotgan rassom - o`qituvchilari esa butunlay talabga javob bermaydi. Maktabdagi ta`lim qatori badiiy ta`limga oid bu qoniqarsiz ahvol yoshlarimiz orasida ma`naviy va madaniy qashshoqlikni keltirib chiqarish bilan birga ular orasida jinoyatchilik va qonunbuzarlikning avj oldirishiga ham ta`sir ko`rsatadi. Buning ustiga badiiy ta`lim mazmunida xilma-xillikni joriy etilayotganligi, xorijiy mamlakatlardagi badiiy ta`lim rivojidagi ilg`or tamoyillarni /tendensiyalarni/ hisobga olmaslik va undan foydalanmaslik /AQSH, Olmoniya, Angliya,Fransiya kabi mamlakatlarda tasviriy san`at 1-12 sinflarda haftaga 2 soatdan 5 soatgacha, Yaponiya, Pokiston, Misr, Efiopiya, Hindiston kabilarda esa bizdagiga qaraganda 2-3 barobar ko`p hajmda o`qitiladi/ xalq ta`limidagi eng katta xatolardan biri

www.arxiv.uz bo`ldi. Bularning jami badiiy ta`limni xalq ta`limi tizimidagi eng qoloq bo`limlardan bo`lib qolishga olib keladi. Maktabda tasviriy san`atning maqsad va vazifalari. Talabalarda ijobiy qobiliyatlarini, ko`rish xotirasi, marom va uyg`unlik tuyg`unalari, hayotdagi va san`atdagi nafosatni ko`ra bilish hamda anglab yetish mahoratini, rang sezish, emotsional sezgirlik, kuzatuvchanlik va obrazli tafakkurni o`stirishda, sabr-toqat va fikrni bir joyga to`plash ko`nikmasini hosil qilishda maktabda tasviriy san`at fanining oldiga tushadigan birorta ham o`quv fani yo`q. Shaxs kamolotida esa har bir shaxsning turmushdagi va kasbiy faoliyatida bunday xususiyatlar nihoyatda kerak bo`ladi. Shu bilan birga bu o`quv fani inson aql- idrokining hamda uning tevarak-atrofini, undagi voqea-xodisalarini bilish hamda uni o`zgartirish yo`llarini o`rgatadi. U iqtidor va iste`dodning shakllanuvi uchun keng imkoniyatlarini ochib beradi. Tasviriy san`atni o`qitish jarayonida uning oldiga qo`yiladigan topshiriqlar esa o`quvchilarni birdan-bir va betakror va o`z shaxsini, o`zining ma`naviy imkoniyatlarini namoyon etishga sharoit yaratadi. Muayyan bilimlar, malaka va ko`nikma majmuiga ega bo`lgan kishi faqat ijrochi kishilar, xolos. Jamiyatimiz uchun esa ijrochilar emas, balki ijodkor, tashabbuskor, o`ylovchi va o`zgartiruvchi kishilar kerak. Ertangi kun ishchisi, muxandisi, olimi maxsus bilimlardan tashqari yaxshi rivojlangan faxm-farosat va ayni chog`ida aniq mantiqiy tafakkur, hayotda ko`zda tutilmagan yangi vaziyatlariga tez va to`g`ri javob bera olish, kutilmagan nostandart yechimlar topa bilish maxoratiga ega bo`lishi nihoyatda muhimdir. Kishilarning tashabbuskorligi, ijodkorligi, mustaqilligiga keng imkoniyat yaratib berish kerak. Maktabda badiiy ta`lim mazmunini aniqlashning eng katta va eng qiyin, lekin muhim va asosiy vazifasi ana shundan iborat. Maktabda badiiy ta`limning yangi sifat darajasiga ko`tarish birinchi galda oliy maxsus ma`lumotli o`qituvchilar tayyorlash bilan bog`liq. Buning kadrlar tayyorlashning mavjud tizimini rassom - o`qituvchilar tayyorlovchi o`quv

www.arxiv.uz yurtlarining o`quv rejalarini tubdan o`zgartirish lozim bo`ladi. Busiz konsepsiyada ilgari surilgan g`oya va rejalarini hal qilib bo`lmaydi. Yangi o`quv rejalarida o`zbek xalq amaliy san`ati, me`morchiligini o`rganish asosiy o`rinni egallash kerak bo`ladi. Bu yo`nalishdagi ishlar sinfdan va maktabdan tashqari to`garak va studiyalar uchun tasviriy, amaliy va me`morchilik san`atlari bo`yicha rahbarlar tayyorlashga ham yo`naltirilgan bo`lishi lozim. Ma`lumki, akademik letsiy va kollejlarda tasviriy san`at ta`limi asoslari milliy madaniyatimizning va uning an`analarining, shuningdek, jahon badiiy madaniyati durdonalari asosida belgilanadi. Bu narsa o`z - o`zidan qator dastur, darslik metodik qo`llanma va ko`rgazmalarini qaytadan ishlab chiqishni toqazo etadi va u katta ilmiy - metodik kuchlarni talab qiladi. Buning uchun badiiy ta`lim bo`yicha O`zbekiston pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti, O`zbekiston tasviriy san`at muallimlar Uyushmasi, viloyat pedagogika va malaka oshirish institutlari, akademik litsey va kollejlardagi mavjud kuchlarini markazlashtirish lozim bo`ladi. Bu kuchlar e`tibori dolzarb muammolarini yechishga qaratilgan. Muammolarini yechishdan avval ularning ko`lami va ishlarining rejasi ishlab chiqiladi. Mazkur ishlar bilan pedagogika fanlar ilmiy-tadqiqot instituti va RUMM ishtirokida tuzilgan markaz shug`ullanadi. Bu markazda tasviriy san`at o`quv fanining mazmuni va soatlar hajmining xilma-xilligi, sinfdagi o`rta, yaxshi va yomon o`zlashtiruvchi talabalar uchun mo`ljallangan dasturlar, metodik qo`llanma, tavsiyanoma va boshqa materiallar ishlab chiqiladi. Tasviriy san`atni o`qitishning ilmiy-metodik ta`minotida nashr ishlari bilan bir qatorda matbuot, televideniye, maxsus ilmiy- amaliy konferensiyalar, tanlovlar katta rol o`ynaydi. Maktabda uzluksiz badiiy ta`limni amalga oshirish, uni talablar darajasida o`qitilishini hohlar ekanmiz, boshlang`ich sinflarda /mutaxasislar bor joylarda/ tasviriy san`at darslarini rassom-o`qituvchilari olib borilishi shart. Aks holda badiiy ta`limda ham, qolaversa umuman boshlang`ich ta`limda ham yaxshi natijalarga erishib bo`lmaydi. Lekin tasviriy san`at o`qituvchilarini boshlang`ich sinf o`qituvchilarining yosh xususiyatlarini, o`ziga xos xususiyatlarini, o`ziga xos

www.arxiv.uz jihatlarini mukammal bilishlari va ular bilan ish olib borish usullarini egallashlari zarur bo`ladi. Tasviriy san`at mashg`ulotlarining bir qismi, ayniqsa tabiatni va mehnat jarayonlarini idrok etish, tabiiy materiallar yordamida tasvirlash, tabiatdagi ranglarni o`rganish bevosita tabiat qo`ynida, me`morchilik, xalq amaliy va tasviriy san`at asarlarini idrok etish esa muzeylar, maydonlar, ko`rgazma zallari hamda san`at asarlari va me`morchilik obidalari mavjud joylarda, shuningdek rassomlar xalq ustalarining ustaxonalarida amalga oshirilishi lozim. Maktablarda tasviriy va amaliy san`at, me`morchilikni o`qitishning o`ziga xos tomonlarini hisobga olib, mashg`ulotlar uchun kamida ikki sinf xonasi va natura hamda ko`rgazmali qurollar uchun maxsus xona bo`lishi talab etiladi. Tasviriy san`at bevosita o`quvchilarning ijodiy faoliyatlari bilan bog`langanligini hisobga olib, tabaqalashatirilgan ta`limni joriy etish maqsadida bu mashg`ulotlarni ikki guruxga bo`lib o`qitiladi. Tasviriy san`at va badiiy mehnat o`quv fani o`quvchilarida ma`naviy madaniyatning ajralmas qismi hisoblangan badiiy va axloqiy madaniyatni shakllantirishga xizmat qiladi. Bu o`quv fani mazmunan integrallashgan kurs bo`lib, u tasviriy san`at dekarativ-amaliy san`at turlarini o`z ichiga oladi. Shuning uchun ham bu fandan ta`lim mazmuni avvaligilardan keskin farq qilib, unga umumiy ta`lim mazmunida keng o`rin berilishi nazarda tutiladi. Bu o`quv fanining yana bir o`ziga xos xususiyatlari shundan iboratki, bunday darslarda talabalarga badiiy bilimlardan tashqari yana tasviriy malakalar shakllantirishdan, ularda kuzatuvchanlik, ko`z xotirasi, chamalash qobiliyalari, obrazli tasavvur kabi ko`nikmalari o`stirilib boriladi. Tasviriy san`atning eng muhim vazifalari talabada ijodkorlik, mustaqillik, tashabbuskorlik, badiiy estetik did kabi hislatlarni o`stirishga qaratilgandir. Shuni ham yoddan chiqarmas kerakki, Vatanimizga har tomonlama (ham mafkuraviy, ham iqtisodiy, ham madaniy) rivojlangan, ilmiy fikrlaydigan, mustaqil tashabbuskor shaxslar kerak bo`ladi, faqat ijodkor kishilargina xalqimizning farovon kelajagini yaratishlari mumkin.

www.arxiv.uz Yana shuni ta`kidlash lozimki, O`zbekiston xorijga yuz tutib, hamma fanlardan ta`limni dunyo standartlari darajasiga olib chiqishni maqsad qilib qo`ygan ekan, badiiy ta`lim, xususan, tasviriy san`at ta`limini ham dunyo standartlari darajasiga olib chiqish kerak bo`ladi. Buning uchun tasviriy san`ati rivojlangan mamlakatlarning o`quv rejalaridagi o`rnini yaxshi o`rganish lozim. Tasviriy san`at o`quv fani rivojlangan mamlakatlarda (AQSH, Angliya, Fransiya, Olmoniya, Italiya v.b.) umumiy ta`lim maktablarining birinchi sinfidan oxirgi sinflargacha har bir sinfda haftaga 2-5 soatgacha o`qitilib turgan bir paytda, bizda 1-7 sinflarda haftasiga 1 soatdan o`qitilayotganligini normal hol deb bo`lmaydi. Natijada maktablarda tasviriy san`at o`qituvchilarning tegishli soatlar bilan ta`minlay olmaslik muammosi ham paydo bo`ldi. Bu esa ko`pchilik o`qituvchilarni maktabni tashlab, boshqa sohalarga ishga o`tib ketishlariga majbur etmoqda. Har qanday o`quv fani ta`lim mazmunida albatta o`zbek xalqi yaratgan beqiyos boy madaniy va ma`naviy merosni asos qilib olish kerak. Ularni bolalar ko`proq bilishlari shart. Shunday ekan, o`zbek xalqini dunyoga mashxur qilgan me`morchilik, amaliy va tasviriy san`atni akademik litsey va kasb-hunar kollejlarda ko`proq va chuqqurroq o`rgatilishi talab etiladi. Shu bilan birga ta`lim mazmunini viloyat va shaharlar bo`yicha tabaqalashtirilishi ham maqsadga muvofiqdir. Xususan, Samarqand, Buxoro, Xivada me`morchilik, dekorativ-amaliy san`at kengroq o`qitilishi mumkin. Chunki, O`zbekistonning viloyat, shahar, xattoki qishloqlarida dekarativ-amaliy san`at va me`morchilikning rivojlanishida o`ziga xoslik bor. Buni Samarqand, Toshkent, Buxoro, Kattaqo`rg`on, Rishton, Shaxrisabz, Nurota, Marg`ilon, G`ijduvon, Urgut, Xo`jayli kabi shaharlarning san`atida yaqqol ko`rish mumkin. Milliy san`atimiz bizning faxrimiz, uni biz keng o`rganishimiz tabiiy. Lekin jahonda hamma xalqlar tomonidan tan olingan umuminsoniy badiiy qadriyatlar ham bor. Ularni talabalarga o`rgatmasdan turib, xalqimiz jahon madaniyatidagi o`z o`rnini topa olmaydi. Aks holda o`quvchilarimiz milliy qobiqqa o`ralashib qolib,

www.arxiv.uz jahon durdonalaridan bahramand bo`la olmaydilar. Shuni alohida qayd qilish lozimki, ko`p asrlik milliy-badiiy madaniyatimizni (tasviriy san`at, bezakli amaliy san`at, me`morchilik san`ati) va shu bilan birga o`quvchilarning tasviriy va amaliy san`atdan o`zlashtirishi lozim bo`lgan malakalar ham hisobga olinishi lozim. Mazkur standartda Respublika o`quvchilari o`zlashtirishlari lozim bo`lgan minimal bilim va malakalar bayon etilgan. Bu asosida O`zbekistonning barcha viloyatlari, Qoraqolpog`iston xalq ta`limi vazirligi va Toshkent shahar xalq ta`limi bosh boshqarmasi tasviriy san`atdan o`zlaridagi o`ziga xoslikni hisobga olib, ta`lim mazmunini ishlab chiqadilar. Bu ta`lim mazmunida har bir xududning san`ati va madaniyati, uning badiiy an`analarini o`z ifodasini topadi. Jahonning ilg`or san`atini o`quv rejalarida berilgan haftasiga bir soatlik tasviriy san`at darslarida yetarli darajada o`zlashtirishga imkon yo`q. Shunday ekan, o`quv rejalarida tasviriy san`at o`quv fanining salmog`ini oshirish va uni har bir sinfda kamida 2 soatdan o`qitilishini ta`minlash zarur bo`ladi. Respublikaning akademik litsey va kasb - hunar kollejlarida o`qitiladigan bu yo`nalishdagi o`quv fani "Tasviriy va amaliy san`at", "Tasviriy va me`morchilik san`ati", "Tasviriy san`at va badiiy mehnat", "San`at" bo`lishi mumkin. Yuqorida nomlari qayd qilingan har bir o`quv fani bo`yicha ta`lim mazmuni talabalarning kuchiga (bo`sh, o`rta, yuqori) shuningdek, qishloq va shahar maktablariga moslab tabaqalashtiriladi. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida tasviriy san`at mashg`ulotlari talabalarda badiiy va estetik madaniyatini shakllantirishni maqsad qilib qo`yar ekan, u quyidagi faoliyat turlari asosida amalga oshiriladi : 1. Qalamtasvir. 2.Rangtasvir, 3.Kompozitsiya, 4.Amaliy san`at, 5.Haykaltaroshlik, 6.San`at tarixi,

www.arxiv.uz 7.Qurish-yasash. (qog`oz plastikasi) Borliqni idrok etish mashg`ulotlarida talabalarga ularni o`rab olgan tabiat- o`simliklar, gullar, daraxtlar, hashoratlar, qushlar, baliqlar, hayvonlar v.b. turmushda qo`llaniladigan buyumlar va xalq amaliy san`ati namunalari, kiyim- kechaklar, binolar va me`morchilik obidalari, mehnat qurollari va transport vositalari, xalqimizning turmush tarzi, mehnat jarayonlari, yil fasllaridagi o`zgarishlarni kuzatish va ularni bilib olishni nazarda tutadi. Shuni alohida qayd etish lozimki, hayotni va borlikni bilmasdan turib, to`laqonli badiiy ijodni amalga oshirib bo`lmaydi. Kompozitsiya – tasviriy san`at o`quv fanining eng yirik va muhim qismlardan hisoblanib, bu bo`limning asosiy vazifalari talabalarda ijodiy tafakkur, fantaziya, ko`z xotirasi, badiiy did kabi psixologik jarayonlarni rivojlantirishga qaratilgan. Bunday faoliyat orqali faqat badiiy ijod vazifalarini hal qilinib qolmay, balki yoshlarni axloqiy sifatlari, xususan milliy g`urur va vatanparvarlik tuyg`ulari rivojlanadi. Rangshunoslik bo`limi ranglarning kishi hayotidagi roli to`g`risida, ayniqsa tabiatda ranglar, rangning xalq iste`moli mollari va texnika buyumlarini ishlab chiqarishdagi roli, rangning tasviriy va dekorativ-amaliy san`at, me`morchilikdagi ahamiyati haqida ayrim nazariy ma`lumotlarni beradi. Bunday tushunchalar va tasavvurlar rangshunoslik bo`yicha mustaqil mashg`ulotlar jarayonida ham, naturaga qarab tasvirlash bo`yicha mashg`ulotlarda ham, tevarak-atrof, voqealar va san`atni idrok etishda ham, kompozitsiya faoliyatida ham berib boriladi. Mazkur ta`lim standarti turlicha badiiy materiallar va tasvirlash vositalaridan foydalanishga jiddiy e`tibor berishni ham nazarda tutiladi. Bunday badiiy materiallar qatorida qalam, sous, pastel, sangina, ko`mir, akvarel, tush, loy, plastilin, rangli qog`ozlar, tabiiy materiallar, oyna, tosh va gazlama parchalari va hakozolar kiradi. Tasvirlash texnikasi esa shtrixovka, ho`l va quruq qog`ozlarda ishlash, xomaki ishlar /qoralama, ranglama/, gravyura, mozika, applikatsiya, kollaj kabilardan iborat. "Tasviriy san`atni o`qitish metodikasi"ni o`rganish jarayonida talabalarga

www.arxiv.uz qo`yilgan minimal talablar qo`yiladi. 1.Tasviriy san`at fanining atama va iboralari: Natura, fon, /zamin/, simmetriya, yodgorlik, qirmizi, sebarg, chorbarg, oygul, paxtagul, natyurmort; manzara, turmush janrlari, shakl, surat, qalamtasvir, ritm. Portret, tarixiy, batal, animal, mifologiya, barikram, gulnor, tutiyo, feruza, perspektiva, ufk chizig`i, eskiz, siluet, yorug`, soya, yarim soya, shu`la, refleks, shaxsiy soya, tushuvchi soya, kompozitsiya, rangtasvir, haykaltaroshlik kompozitsiyasi, mo`jiz rangtasvir, mahobatli rangtasvir, mahobatli haykal, mozaika, freska, marmar, gips, stilizatsiya. Naqqoshlik, ganchkorlik, kulolchilik, yog`och o`ymakorligi, misgarlik, badiiy kashtachilik, zardo`zlik, matoga gul bosish, naqqosh, ganchkor, zardo`z, sopoldo`z, misgar, kashtachi bofta. Ko`pbarg, chinnigul, gullola, marg`ula, gulsafsar, qo`shband, islimi, girih, murakkab, format me`mor, koshin, arka, panjara, peshtoq, gumbaz, minora, kolonna /ustun/ qasr. Avtoportret, nilobi, shingob, novvoti, lojuvard, kitob grafikasi, gazeta-jurnal grafikasi, dastgohli grafika, zarhal harf, bosh bezak, yakuniy bezak, illyustratsiya, zarvaraq, titul, afisha, gumbaz, ravoq, maket, gotika, romantizm, etyud. Dekoratsiya, diptix, triptix, rang doirasi, sadaf rang, nilgun, simob, novshadil, kumush xal, tilla xal, plakat pero, shrift, reproduksiya. Kolorit, abstraksionizm, kubizm, avangardizm, akademizm, impressionizm, realizm, formalizm, galereya, karakatura, molbert, orginal, panno, pastel, sous, sangina, etyudnik, tagkursi, retush, salon, san`atshunos, slayda, ekspozitsiya. 2. Tushunchalar: Iliq ranglar, sovuq ranglar, xromatik ranglar, axromatik ranglar; og`ir ranglar, yengil ranglar, manzara va turmush janrida ijod qiluvchi 3-4 rassom ismi va familiyasi ; 1-2 amaliy san`ati ustasining ismi va familiyasi; xalq san`ati ustasi. Kompozitsiyaning asosiy vositalari: ufq chizig`i, kuzatish nuqtasi, yorug` soya qonunlari; narsalardagi yorug` va soyalarni yorug`lik manbaining kuchiga

www.arxiv.uz bog`likligi, chiziqli prespektiva, havo perespektivasi; natyurmortda ishlash tartibi va qoidalari; o`zbek miniatyura asarlari /6 ta/; Kamoliddin Bekzodning hayoti va ijodi; Uzbek rassom va haykaltaroshlari /5-6 ta/ Sharq san`ati markazlari -/5-6 ta/; ganchkor usta Shirin Murodov ijodining o`ziga xos tomonlari; O`zbekiston xalq amaliy san`ati rivoj topgan markazlar /8-10 ta/; ochiq /Cheksiz/ naqshlar yopiq naqshlar, Samarqand, Buxoro, Xiva va boshqa shaharlardagi mashxur me`morchilik obidalari /10-12 ta/; kiyimlar va ularning turlari. Tasvirlanayotgan narsalarning konstruktiv tuzilishi ; Sharqning miniatyurachi rassomlari /4-5- ta/; Sharq mamlakatlarining qadimiy me`morchilik obidalari /Xirot, Dehli, Bombey, Pekin, Misr, Istambul, v.b./; U.Tansiqboyevning hayoti va ijodining o`ziga xos xususiyatlari. Badiiy ustaxona; badiiy ko`rgazma; mumtoz san`at; O`zbekiston xududidan topilgan qadimgi tasviriy va me`morchilik /Varaxsha, Afrosiyob, Tuproq qal`a, Kuy, Bolalik tepa/ yodgorliklari; O`zbekistonning hozirgi zamon tasviriy san`at ustalari va ularning asarlari /5- 6 ta/; xorijiy mamlakatlarning ilg`or tasviriy san`at ustalari va ularning asarlari /10 ta/; O`zbekistonning hozirgi zamon me`morchiligi /5-6 ta/; Xorijiy mamlakatlarning hozirgi zamon ilg`or me`morchiligi /AQSH, Yaponiya, Fransiya, Meksika, Rossiya, Olmoniya v.b./; tasviriy va amaliy san`atni kishilar hayotidagi ijtimoiy ahamiyati bilan tanishtirish kerak.

O'xshashlar

Tasviriy san`at o`qitish metodikasi

Tasviriy san`at tarixi

Chet ellar tasviriy san`at o`qitish metodlari

Tasviriy san`at davlat ta`lim standartining mohiyati

Maktablarda tasviriy san`t darslarida o`quvchilarni tasviriy san`at faniga bo`lgan qiziqishini ortirishda ko`rgazmalilikdan unumli foydalanish