Tasviriy san`at tarixi - Tasviriy san'at - Referatlar

Tasviriy san`at tarixi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

205.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Kirish 2. Tasviriy san`at tarixi 3. O`rta Osiyo san`ati tarixi 4. Yevropa san`ati tarixi 5. Xulosa 1

www.arxiv.uz Kirish Mamlakatimizda barqaror va samarali iqtisodiyotni shakllantirish borasida amalga oshirib kelinayotgan islohotlar bugungi kunda o`zining natijalarini namoyon etmoqda. Jumladan, qisqa vaqt ichida iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o`zgarishlarni amalga oshirish, aholi daromadlarining o`sishini ta`minlash, samarali tashqi savdo hamda investitsiya jarayonlarini kuchaytirish, qishloq xo`jaligini isloh qilish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasini barqaror rivojlantirish, bank-moliya tizimi faoliyatini mustahkamlashda ahamiyatli yutuqlar qo`lga kiritildi. O`zbekistonning xalqaro iqtisodiy maydondagi nufuzi va mavqei sezilarli darajada va muntazam oshib bormoqda. Bunda mamlakatimiz rahbari Islom Karimov tomonidan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasining puxta ishlab chiqilganligi, iqtisodiy islohotlar maqsadi va vazifalari, amalga oshirish yo`llarining aniq va to`g`ri ko`rsatib berilganligi bosh maqsad yo`lidagi yutuq va marralarning salmoqli bo`lishiga imkon yaratdi. Hozirgi davrda dunyo mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti o`zining ma`no- mazmuni jihatidan oldingi bosqichlardan keskin farq qiladi. Bunda eng asosiy va muhim jihat – milliy iqtisodiyotlarning tobora integratsiyalashuvi va globallashuvining kuchayib borishidir. Ayni paytda bu jarayonlar xalqaro maydondagi raqobatning ham keskinlashuviga, har bir mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotidagi o`z mavqeini mustahkamlash uchun kurashining kuchayishiga ham ta`sir ko`rsatadi. Biroq, o`z o`rnida ta`kidlash lozimki, jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuv va globallashuvning ijobiy tomonlari bilan bir qatorda ma`lum ziddiyatli jihatlari ham mavjud. Jumladan, turli mamlakatlardagi iqtisodiy rivojlanishning bir tekisda bormasligi, dunyo mamlakatlari o`rtasida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jihatidan tafovutning, ekologik tahdidlarning kuchayib borishi, turli mamlakatlarda aholi soni o`zgarishining keskin farqlanishi kabi holatlar jahon xo`jaligining yaxlit tizim sifatida barqaror rivojlanishiga to`sqinlik qiladi. Shuningdek, mazkur jarayonlarining yana bir xususiyatli jihati – jahonning bir mamlakatida ro`y berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy larzalarning muqarrar ravishda boshqa mamlakatlarga ham o`z ta`sirini o`tkazishi 2

www.arxiv.uz hisoblanadi. Jahon hamjamiyati bugungi kunda boshidan kechirayotgan moliyaviy inqiroz ham aynan shu ma`noda globallashuv jarayonlarining salbiy oqibati sifatida namoyon bo`ladi. Shunga ko`ra, biz mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining joriy va istiqboldagi chora-tadbirlarini belgilashda jahon moliyaviy inqirozi oqibatlarining ta`sirini har tomonlama hisobga olishimiz, iqtisodiy rivojlanish dasturlarini ushbu jarayonlar ta`siri nuqtai-nazaridan shakllantirishimiz va ularni izchil amalga oshirishimiz taqozo etiladi. Bu boradagi chora-tadbirlar Prezidentimiz I.Karimovning «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari» nomli asarlarida keng va batafsil bayon qilib berilgan. Asarda jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining mazmun-mohiyati, namoyon bo`lish shakllari, kelib chiqish sabablari, uning O`zbekiston iqtisodiyotiga ta`siri, mazkur inqiroz oqibatlarini oldini olish va yumshatishga asos bo`lgan omillar bayon qilib berilgan. Shuningdek, mamlakatimiz mehnatkashlari uchun g`oyat murakkab va og`ir bo`lishiga qaramay 2008 yilda erishilgan ijobiy natija va yutuqlar baholanib, respublikamizdagi iqtisodiy salohiyatdan yanada kengroq foydalanish imkoniyatlari ko`rsatib berilgan. Asarda O`zbekiston uchun inqirozni bartaraf etish va jahon bozorida yangi marralarga chiqishning ishonchli yo`li sifatida 2009 yilga mo`ljallangan iqtisodiy dasturning quyidagi eng muhim ustuvor yo`nalishlari belgilab berilgan: 1) mamlakatimizda qabul qilingan 2009-2012 yillarda jahon iqtisodiy inqirozi oqibatlarining oldini olish va bartaraf qilish bo`yicha inqirozga qarshi dasturni amalga oshirish, shu asosda iqtisodiy o`sishning uzoq muddatli barqaror sur`atlarini va iqtisodiyotning muvozanatli rivojlanishini ta`minlash; 2) tarkibiy o`zgartirishlarni davom ettirish va iqtisodiyotni diversifikatsiyalash, buni birinchi navbatda, xalqaro sifat standartlariga javob beradigan, ichki va tashqi bozorlarda talab yuqori bo`lgan raqobatbardoshli mahsulotlar ishlab chiqarishga yo`naltirilgan iqtisodiyotning eng muhim tarmoqlarini modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash yo`li bilan amalga oshirish; 3

www.arxiv.uz 3) qishloq turmushi sifatini va qiyofasini tubdan yaxshilashga, qishloq joylarda ijtimoiy va ishlab chiqarish infratuzilmasini jadal rivojlantirishga, mulkdorning, tadbirkorlik va kichik biznesning maqomi, o`rni va ahamiyatini tubdan qayta ko`rib chiqishga, fermer xo`jaligini rivojlantirishni har tomonlama qo`llab-quvvatlashga yo`naltirilgan uzoq muddatli, o`zaro chuqur bog`langan chora-tadbirlar keng kompleksini amalga oshirish; 4) aholi bandligini ta`minlash, uning turmush sifatini oshirishning eng muhim omili sifatida xizmatlar ko`rsatish sohasi va kichik biznesni jadal rivojlantirish; 5) mamlakatni modernizatsiya qilish va aholi bandligini oshirishning eng muhim omili sifatida ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yanada rivojlantirish; 6) banklar ishini yanada takomillashtirish, aholi va xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning bo`sh mablag`larini tijorat banklaridagi depozitlarga jalb qilishni rag`batlantirish. Prezidentimizning ushbu asarlarida belgilab berilgan O`zbekiston iqtisodiyotini barqaror va mutanosib rivojlantirish, jahon bozorlarida mustahkam o`rin egallash, shular asosida izchil iqtisodiy o`sishni ta`minlash, xalqimizning hayot darajasi va farovonligini yanada oshirish borasidagi vazifalarni to`liq va samarali amalga oshirish eng avvalo jamiyatimiz a`zolari tomonidan ularning mazmun-mohiyatini teran va chuqur anglab yetilishini taqozo etadi. Shunga ko`ra, O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligining tavsiyasiga ko`ra Prezidentimiz I.Karimovning «Jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari» nomli asarlarini talabalar tomonidan chuqur va har tomonlama o`rganish, unda ko`rsatib o`tilgan dolzarb masalalarning tub mohiyatini anglash, 2009 yilga mo`ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim yo`nalishlarini bilish maqsadida mazkur maxsus kursning joriy etilganligi muhim ahamiyat kasb etadi. Oliy ta`lim tizimida maxsus kursni o`qitishda professor-o`qituvchilar hamda talabalarga amaliy va uslubiy jihatdan ko`maklashish maqsadida ushbu o`quv qo`llanma tayyorlandi. O`quv qo`llanma Prezidentimiz asarining mazmuni va tarkibiy tuzilishidan kelib chiqqan holda 2 ta bo`limdan iborat holda yozilgan. Bunda asarda bayon etilgan masalalar va muammolarning mantiqiy izchilligi to`liq hisobga olingan. 4

www.arxiv.uz Prezidentimiz tomonidan asarda bayon etilgan fikr-mulohazalar, ilgari surilgan muammolar va ularni hal etish yo`llarini talabalarga yanada kengroq va chuqurroq tushuntirish maqsadida o`quv qo`llanmada O`zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo`mitasi, Iqtisodiyot vazirligi, Qishloq va suv xo`jaligi vazirligi, Markaziy banki va boshqa qator vazirlik va idoralarning ma`lumotlaridan, shuningdek, Qoraqalpog`iston Respublikasi Vazirlar Kengashi Raisining, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlarining o`rinbosarlari, ma`naviy-ma`rifiy ishlar bo`yicha yordamchilari, tuman va shahar hokimlarining 2009 yil 14 yanvar – 1 fevraldagi mintaqaviy seminarlari materiallaridan keng foydalanilgan. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining O`zbekiston iqtisodiyotiga ta`siri hamda uning oqibatlarini oldini olish va yumshatishga asos bo`lgan omillar 1). Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining har bir mamlakatga, shuningdek, xalqaro hamjamiyatning va global moliyaviy-iqtisodiy bozorning ajralmas tarkibiy qismi bo`lgan O`zbekistonga ta`siri. 2).O`zbekistonda jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining ta`sirini kamaytirish va uning oqibatlarini bartaraf etish yuzasidan zaruriy shart-sharoitning mavjudligi. 3) O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qabul qilingan “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari”ni ishga solish, har tomonlama o`ylangan keng ko`lamli loyihalarni amalga oshirish. Tasviriy san`at tarixi Uzbek san`ati kadimiy tarixga ega. Xozirgi Uzbekiston xududida ibtidoiy jamoa davridayok odamlar yashagan. Ular yashagan manzillardagi koya suratlar, bronzadan yasalgan turli xildagi takinchok, mexnat va urush kurollari ibtidoiy jamoa davri kishisining xayotini bilishga yordam beradi. Bu surat birmuncha jun, sodda bulishiga karamay ibtidoiy jamoa davri kishilari xayoti, ularning yovvoyi xayvonlarni ov kilayotgan vakti ishonarli talkin etilgan.Chopib borayotgan yovvoyi kutos, shoxli bukalar va nikob ostiga yashirinib xujum kilayotgan odamlar tasviri orkali ibtidoiy jamoa davri rassomi shu ov manzarasidagi kuchli xarakat va xayojonni ustalik bilan kursata olgan. 5

www.arxiv.uz Suratda, ayniksa, xayvonlar tasviri ifodali chikkan. Ulardagi kuch, epchillik xayotiy talkin etilgan. Gor devorlariga ishlangan suratlar Uzbekistonda, jumladan Boysun va Termez tumanlari, Samarkand, Toshkent, Jizzax, Xorazm,Fargona tumanlaridan arxeologlar tomonidan kuplab topilgan. Bu suratlarning nigatikasi juda chegaralangan. Asosan xayvonlar tasviri yoki ov manzaralari in`ikos etgan. Shu bilan birga uy xayvonlari xam tasvirlangan. Bu tasvirlar ibtidoiy jamoa tuzumidagi utrok xolda xayot kechirayotgan odamlarning tevarak-atrofni uziga buysindirish, ular tafakkurining tarakkiy etib borayotganini tushinishda muxim rol uynaydi. Eramizdan avvalgi asrning oxirlari va yangi eraning boshlarida Uzbekistonla kulolchilik borasida jiddiy rivojlanish sezildi. Turli shakldagi xum va kuzachalar kulda bajarilgan. Ularning tashki bezagiga e`tibor berilganligi seziladi. Keyinchalik xum yuzasi chizikli nakshlar bilan bezatila boshlagan. Bu davrlarda oltindan, kumushdan bezak va amaliy buyumlar ishlash san`ati xam keng tarkala boshlagan. Tasviriy san`atda xam mavzu kengaya borgan. Bu urinda yuz manzaralarini aks ettiruvchi burtma tasvirlar, jangchilar obrazi dikkatga sazovordir. Kuldorlik davrida xam Urta Osiyoda san`atga kizikish kuchli bulgan. Boylarning uyi, ibodatxona devorlari suratlar, nakshlar bilan bezatilgan. Eramizning boshlariga kelib, iktisodiy jixatdan bir muncha ilgari siljish yuz bera boshladi, shaxarlar kurilishi jonlandi. Bu davr san`atida Grek san`atining ta`siri borligi seziladi. Xaykaltaroshlik san`ati keng tarkaldi. Bunday xaykalchalar Sugid, Xorazmdagi shaxarchalardan kuplab topilgan. Shu bilan birga Budda va uning shogirdlari tasviri juda kup uchraydi. Xorazmda topilgan yodgorliklar ayniksa, Tuprokkal`adan (III-IV asr) kulga kiritilgan xayvon va devoriy rasmlar kadimgi uzbek san`atini bilishda muxim daliliy material bulib xizmat kiladi. VI-VIII asrlar xalk san`ati, madaniyat tarixida kutarilish davri buldi. Bu asrlarda kuplab yirik monumental inshootlar, xashamatli binolar kurildi. Varaxsha (Buxoro vil.), Afrosiyob (Samarkand vil.) dagi saroy koldiklari, ularning devorlarida ishlangan suratlar yaratilgan xaykallar yuksak maxorat bilan ishlanganligi xozir xam kishini xayratga soladi. 6

www.arxiv.uz Abu Rayxon Beruni, Muxammad Al-Xorazmiy, Abu Ali ibn Sino, Al-Farobiy yashagan vaktlar xam bizga juda kup nodir yodgorliklar koldirdi. Bu asarlarda me`morchilik yetakchi urinni egalladi. Shu davrning yodgorliklaridan biri bu Samoniylar maxbarasi uz davrining estetik falsafiy karashlarini mujassamlashtirgan. Temur va Temuriylar davrida yaratilgan Bibixonim machiti, A.Temur maxbarasi, Ulugbek madrasasi va rasad xonasi, Shoxi –Zinda ansambli – bularning xammasi xalk badiiy merosining yorkin saxifasini tashkil etibgina kolmay, balki jaxon tasviriy san`ati tarixi saxifalarida uzining fakrli urnini egallaydi. Bu davrda miniatyura san`ati boasida xam sezilarli jonlanish buldi. Shu davrda yashab ijod yetgan Komoliddin Bexzod, Maxmud Muzaxxib, Muxammad Murod Samarkandiy va boshka musavvirlar miniatyura san`tining nodir namunalarini yaratib koldirdilar. Bular orasida ayniksa, K.Bexzodning faoliyati (1466-15q5) dikkatga sazovordir. U Xiratda tugilib, keyinchalik Xusayn Baykaro kutubxonasida ishlagan. 150o` yil Xurosan Shayboniyxon kuliga utkash Buxoraga kuchib kelgan va shu yerda (15g`g`y ) yashab ijod kilgan va uzining mashxur Shayboniyxon portretini yaratgan. Bundan tashkari u birnechta mashxur insonlarning portretlarini ishlaydi. Shoirlar asarlariga ajoyib, nafis illyustratsiyalar yaratadi. Buyuk A.Novoining gamxurligida kamol topgan Bexzod Sa`dining «Buston», «Gulston», Nizomining «Xamsa», Xisrav Dexlafiyning «Xamsa», Sharofiddin Ali Yazdining «Zafarnoma» asarlarida kuplab suratlar chizgan. U Urta Osiyo miniatyura maktabining rivojiga katta ta`sir kursatti. Uning ijodiy rejalarini uning chogirdlari davom ettirdilar. Bular Mulla Yusup, Kosim Ali va boshkalardir. XVII-XVIII asrlarda Buxoro, Xiva, Urganch, Toshkentta yaratilgan me`morchilik obidalari, dekorativ-amaliy san`at buyumlari xalkning guzallikka bulgan intilishidan dalolat beradi. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida uzbek san`ati tarixida yangi boskich boshlandi. Bu davrda xalk dekorativ-amaliy san`ati yetakchi urinni egalladi. Bu san`at shu davr kishilari uchun vokelikni, tevarak atrof guzalligini yuksak poetik shakllarda aks ettiruvchi, ularning xayot, guzallik tushuchalarini ifodalovchi birdan bir san`at turi bulib koldi. Kuli gul xalk ustalari yaratgan nafis zargarlik buyumlari kulolning ajoyib sopol buyumlari, nakkoshning bezaklarida shu davr kishilarining vokelikka bulgan estetik munosabati, estetik ideali xayot tugrisidagi falsafiy karashlari 7

www.arxiv.uz uzining badiiy talkinini topdi. Ustalorning ijodida uzbek xalkining boy utmishi an`analari davom ettirildi. Ibtidoiy jamoa, qadimgi dunyo, qadimgi Sharq san`ati. Antik davr san`ati. Egey, qadimgi Gretsiya, qadimgi Italiya va Rim san`ati. O`rta asrlar san`ati tarixi, Vizantiya san`ati, slovyanlar san`ati, Serb va makedonlar san`ati. Kavkaz xalqlari san`ati. Qadimgi Kiyev va rus san`ati. Uyg`onish davri san`ati: Venetsiya, Niderlandiya, Fransiya, Italiya. Temuriylar davri san`ati, Kamoliddin Behzod va uning miniatyuralar maktabi. XVII-XX asrlar Sharq san`ati. 30-40, 50-60, 70-80-yillar san`ati. O`zbekiston Respublikasi mustaqillik davri Ushbu dastur oliy ta`lim ta`lim pedagogika o`quv yurtlarining 5140700- “Tasviriy san`at va muxandislik grafikasi” yo`nalishi talabalari uchun III-blok umumkasbiy fanlarga kiruvchi Tasviriy san`at tarixi fani bo`yicha tayyorlangan bo`lib, istiqlol bergan imkoniyat tufayli biz endi Vatanimiz tarixini, O`zbekistonimiz tarixining xaqiqiy kurinishini ro`y – rost o`rganmokdamiz. Milliy istiqlol xalqimizning ajdodlarimizning asrlar bo`yi qilib kelgan orzusi, armoni edi. Bunday tarixga nazar tashlasak yurtimiz dastlab arablar, so`ngra mug`illar istilosida qaram bo`lib, tobe`likda yashadilar. Faqat bobomiz Amir Temur davridagina mustaqillikka erishgan edik. Usha davrda mamlakat xar tomonlama rivojlandi, fan va madaniyat o`sdi, yurtimizdan buyuk faylasuf va donishmandlar, iqtidorli olimu - fuzololar, shoiru – san`atkorlar, me`moru – xunarmandlar yetishib chiqqan edi xamda ular jaxon madaniyati va san`ati rivojiga munosib xissa qo`shgan edilar. Keyingi xonliklar davridagi o`zaro urushlar, kelishmovchiliklar yurtimizni xar tomonlama zaiflashtirib qo`ydi. Natijada XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib, Rossiya tomonidan bosib olindi. Mustamlakaga aylangan yurt yuz yildan ortiq tobe`likda, qaramlikda yashadi. Milliy mustaqillikning qo`lga kiritilishi katta yutuq, uning qadriga yetish, yutuqni, yurtni mustaxkamlash, avaylab asrash zarur. “San`at tarixii” faning maqsadi va vazifalari. San`at tarixi fanining maqsadi va vazifalari. O`quv yurtlarining tasviriy san`at o`qituvchilari tayyorlaydigan bo`limlarida o`tiladigan fanlardan biri san`at tarixidir. Bu fan talabalarga inson ongi va hissiyotining shakllanishidan tortib bugungi kungacha yaratilgan va yaratilayotgan san`at asarlari (asosan tasviriy va amaliy san`at hamda 8

www.arxiv.uz qisman me`morliklar) bilan tanishtiradi. Ularning g`oyaviy badiiy tomonlarini tushunishga yordam beradi. San`at tarixi mashg`ulotlarida talabalar san`at asarlarining yaratilish jarayonini kuzatish bilan birga ularni tahlil etishga, ularga o`z munosabatlarini bildirishga o`rganadilar. San`at tarixi kursi talabada san`atga bo`lgan qiziqishini mustaxkamlashda, o`quv yurtidagi amaliy darslarning samarali bo`lishida muhim o`rni bor. Bu fan o`zining ma`ruza harakteri bilan ajralib turadi. Mashg`ulotlarda talabalar ma`ruza tinglab, suhbatlarda qatnashadilar. Mashg`ulotning asosiy qismi ma`ruza, savol-javob, suhbat, ma`ruza tinglash, muzey va galereyalarga, ustaxonalarga borish, san`atga oid film va reproduktsiyalar ko`rish tarzida o`tadi. Ma`ruza metodi muhim o`rinni egallaydi. Ma`ruzalar rangli va rangsiz reproduktsiyalar, otkritkalar, diopozitivlar ko`rsatish orqali olib boriladi. Talabalar esa o`tilayotgan lektsiyaning qisqa mazmunini, maxsus iboralar, davr ijodkorlarining ism va familiyalarini, ularning asosiy asarlarining nomlarini daftarga yozib boradilar. Talabalar zamonaviy san`at jarayoni yo`nalishlarini yaxshi anglab tushunish, o`tmish madaniy merosimizga to`g`ri baxo olish, san`atshunoslik terminlarini bilish va shu bilan xar xil badiiy materiallar vositada xamma amaliy ishlarni bajarishni mukammal egallaga bo`lishi lozim. Talabalar buyuk rassomlar va tasviriy san`at soxasida ko`plab nazariy, amaliy bilimlarni meros qilib qoldirgan xayoti va ijodiy asarlarini chuqur o`rganish xam katta axamiyatga ega. San`at tarixi mashg`ulotlari tasviriy san`at mutaxasislik o`quv fanlarining asosiysi xisoblanib, quyidagi asosiy qoidalarni bilishi lozim. - Davlatlar va mintaqalarning geografik joylashuvini o`rganish; - Tariximiz davriy bosqichlarini o`rganish; - Me`moriy obidalarni o`rganish; - Buyuk rassomlar va haykaltaroshlarning hayoti va ijodi bilan tanishish; San`at tarixi faning boshqa fanlar bilan o`zoro bag`liqligi. San`at tarixi tarix fani va me`morchilik fanlari bilan uzviy bog`liqdir. San`at tarixi fanining o`qitishda qo`llaniladigan qurollar. 9

www.arxiv.uz San`at tarixi fanining o`qitilishda ma`ruza va qo`shimcha tushuntirish suxbatlari, metodik qo`llanmalar kafedra fondidagi talabalarning namunali ishlari, rassom asarlaridan reprodukttsiyalar vositasida olib borish tavsiya etiladi. San`at tarixi fanining maqsadi va vazifalari. O`quv yurtlarining tasviriy san`at o`qituvchilari tayyorlaydigan bo`limlarida o`tiladigan fanlardan biri san`at tarixidir. Bu fan talabalarga inson ongi va hissiyotining shakllanishidan tortib bugungi kungacha yaratilgan va yaratilayotgan san`at asarlari (asosan tasviriy va amaliy san`at hamda qisman me`morliklar) bilan tanishtiradi. Ularning g`oyaviy badiiy tomonlarini tushunishga yordam beradi. San`at tarixi mashg`ulotlarida talabalar san`at asarlarining yaratilish jarayonini kuzatish bilan birga ularni tahlil etishga, ularga o`z munosabatlarini bildirishga o`rganadilar. San`at tarixi kursi talabada san`atga bo`lgan qiziqishini mustaxkamlashda, o`quv yurtidagi amaliy darslarning samarali bo`lishida muhim o`rni bor. Bu fan o`zining ma`ruza harakteri bilan ajralib turadi. Mashg`ulotlarda talabalar ma`ruza tinglab, suhbatlarda qatnashadilar. Mashg`ulotning asosiy qismi ma`ruza, savol-javob, suhbat, ma`ruza tinglash, muzey va galereyalarga, ustaxonalarga borish, san`atga oid film va reproduksiyalar ko`rish tarzida o`tadi. Ma`ruza metodi muhim o`rinni egallaydi. Ma`ruzalar rangli va rangsiz reproduksiyalar, otkritkalar, diopozitivlar ko`rsatish orqali olib boriladi. Talabalar esa o`tilayotgan leksiyaning qisqa mazmunini, maxsus iboralar, davr ijodkorlarining ism va familiyalarini, ularning asosiy asarlarining nomlarini daftarga yozib boradilar. San`at tarixiga muqaddima. San`at tarixi fani nimalarni o`rgatadi. San`atning ijtimoiy hayotdagi tutgan o`rni. San`atning tarbiyaviy ahamiyati. Tasviriy san`atning tur va janrlari haqida ma`lumot. Tasvir va ifoda vositalari. Ibtidoiy jamoa davri san`ati. Ibtidoiy jamoa davri san`atini o`rganish manbalari.Tosh asri - er. av. 3 ming yillikkacha bo`lgan davr. Mis va bronza asri - er. av. 3-2 ming yillik. Temir asri - er. av. 1 ming yillik. O`rta Osiyo, jumladan O`zbekiston xududida topilgan ibtidoiy jamoa davriga mansub yodgorliklar. Teshik tosh, 3arautsoy, Xojikent. Suratsoy va boshqa yerlardan topilgan surat va bo`rtma tasvirlar. Ularning ishlanish uslubi, mavzusi. Kulolchilik asarlari, bronza, oltin va 10

www.arxiv.uz boshqa materiallardan yaratilgan amaliy san`at buyumlari. Toshtaroshlik va haykaltaroshlik san`ati. qadimgi Sharqdagi quldorlik davlatlari san`ati.Qadimgi Sharq, uning geografik va davriy chegarasi.Qadimgi Sharq xalqlari davlatlari san`atining o`ziga xos xususiyatlari va o`xshash tomonlari.Qa dimgi Sharqda dastlabki quldorlik davlatlarining paydo bo`lishi. San`atda sinfiy xususiyatlarning yuzaga kelishi.qadimgi Misr san`ati. qadimgi Misrning geografik o`rni. Uning davriy chegarasi. Misrda birinchi davlatning vujudga kelishi.Qadimgi Misr san`ati va madaniyatining o`ziga xos hususiyatlari.Qadimgi Misr san`ati taraqqiyotining asosiy bosqichlari. Urta Osiyo san`ati tarixi O`rta Osiyo san`ati.Eronning yaqin sharq xalqlari san`ati va madaniyatidagi tarixiy o`rni. Axmoniy va Ellin an`analari. Me`morchilik. Eron va boshqa qo`shni davlatlarda (xatra, Turkmanistondagi Eski Nisa). Parfiya qurilmalari. Nisa dan topilgan ritenlar. Feruzabod, Sarviston, Kitesifondagi sosoniy saroylari. Sosoniylar davrida yaratilgan terrakota, gliptika, numizmatika. Sosoniylar davrida yaratilgan gazlamalar, kulolchilik buyumlari, suyak va shishadan ishlangan buyumlar. qadimgi davrlarda O`rta Osiyo va Ozarbayjonda mavjud bo`lgan xalq va davlatlar haqida umumiy ma`lumot. Dastlabki quldorlik davlatlari. Axmoniylar podsholigi davrida O`rta Osiyo,Qozog`iston. Iskandar Zulqarnay (Aleksandr Makedonskiy)ning O`rta Osiyoga yurishi. Uning vafotidan keyin paydo bo`lgan podsholiklar. (Slavyanlar, Grek baqtriya podsholigi, Arshaniylar xukmronligi davri.) Kushon imperiyasi. Shu davrlarga oid san`at va madaniyat yodgorliklari. Qadimgi Hindiston va Xitoy san`ati. qadimgi Hindiston san`ati, (VII asrgacha bo`lgan davr).Qadimgi Hin diston tarixi va madaniyatiga xos bo`l gan hususiyatlari. Moxenjo - Doro va Xarappa me`morchiligi, tasviriy va amaliy bezak san`ati. Maurya davlatining madaniyati va san`ati (er. av. 272 - 232 yillar.) "Sanchidagi stupa", Karlidagi chaytya", "stambxi", Adjantadagi gorga qurilgan ibodatxonalar. Gandxardagi grek - buddalar. Qadimgi Xitoy san`ati (III asrgacha bo`lgan davr.) 11

www.arxiv.uz Yanshao kulolchiligi. Shanin va Chjou davrida bronzadan yasalgan idishlar. Xan davri sanati (er. av. 206-yangi eraning 220 yili) Buyuk Xitoy devori. Ko`mish marosimlarida ishlatiladigan mayda xaykalchalar. Antik san`at tarixiga muqaddima.Krit-Miken (Egey) san`ati. Antika san`ati tushunchasi uning davriy va geografik chegarasi. Antik san`atining jaxon san`ati tarixidagi o`rni. Egey san`ati. Uning geografik o`rni va davriy chegarasi. Egey madaniyatining asosiy o`choqlari. Egey san`atining eng gullagan davri. Me`morchilik, tasviriy va amaliy bezak san`ati. Knoss saroyi, uning o`ziga xos tomonlari. Saroy uchun ishlatilgan dekorativ bezaklar (ustunlar tipi, devoriy rasmlar va b.) Kritdan topilgan mayda xaykalchalar va kulolchilik buyumlari. Trinf va Miken saroylari, ularning bezatilishi. ("SHerlar darvozasi", oltindan yasalgan buyumlar). Kadimgi Grek san`ati.qadimgi Gretsiyaning geografik o`rni va davriy chegarasi. Grek san`atining jahon madaniyati tarixida tutgan o`rni. Yunon san`atidagi yuksak mahorat insoniylik va xalqchillik.Qadimgi grek san`ati mavzusi, tasvir va ifoda vositalari. Grek san`atining rivojlanishida afsonalarning ahamiyati. Grek san`atining boshqa davlatlar san`atiga ta`siri. Gretsiya san`ati tarixiy rivojlanishining asosiy bosqichlari. Gomer asri san`ati. Arxaik davri san`ati. Oliy klassika davrida Gretsiya san`ati. Haykaltaroshlik, realistik tendensiyalarning rivojlanishi, tasvir va ifoda vositalari. Rassomchilik, Grek klassikasining gullagan davri san`ati (er. av. V asrning 3 choragi). Haykaltaroshlar Miron, Poliklet, Fidiy ijodi. Grek klassikasining so`nggi davridagi san`ati. (er. av. V - asrning oxiri - er. av. IV asr.) Bu davr me`morchiligi, uning o`ziga xos tomonlari (Lisikrat yodgorligi, Galikarnas mavzoleyi, Epidavrdagi teatr binosi). San`atdagi realistik izlanishlarning murakkablashishi. Insondagi turli ruxiy xolatlarni ochib berishga intilish. Haykaltaroshlik Skopas ijodi. (Menada haykali.) Paraksitel ijodi. Gretsiyaning Makedoniyaga tobe bo`lishi. Lisipp va Leoxar ijodi. O`rta asrlar san`ati.O`rta asrlarda Osiyo va Yevropa xalqlari san`ati tarixiga muqaddima. Sharq va g`arbda o`rta asrlar tarixining davriy chegarasi, rivojlanishidagi asosiy bosqichlar. Asosiy dinlarning (xristian, islom, buddizm) o`rta asrlar san`ati shakl va mazmuniga ta`siri. O`rta asrlar san`atining avvalgi quldorlik formatsiyasi (Antika davri) san`atidan farqi. 12

www.arxiv.uz Ilk xristian san`ati. Ilk xristian san`atining vujudga kelishi. San`atda antirealistik tenden siya va mistikaning o`sib borishi. Ilk xristian haykaltaroshligi. Xristian dinining Davlat dini sifatida qabul qilinishi. Xristian ibodatxonalari yangi tipining ishlanishi. Vizantiya. Sharqiy Yevropa va Kavkaz xalqlari san`ati. Vizantiya madaniyati va san`atining jahon xaritasiga qo`shgan xissasi. VI-VII asr me`morchiligi, Konstantinopoldagi avliyo Sofiya ibodatxonasi. IX-XII asrlarda Vizantiya san`ati. Konstantinopol dagi grajdan me`morchiligi. Ikona ishlash va miniatyura. Suyak o`ymakorligi. XIII-XV asrlar san`ati. Maxobatli rangtasvir. O`rta asrlarda g`arbiy Yevropa san`ati. Roman san`ati. b)Gotika san`ati. g`arbiy Yevropadagi Roman san`ati va me`morchiligining asosiy hususiyatlari. Tasviriy san`atda sodir bo`lgan yangi tendensiyalar. Fransiya san`ati. Puatyedagi Notrdam la Grant (XI-XII asr) ibodatxonasi. Germaniya san`ati. Italiya san`ati. Me`morchilik. g`arbiy Yevropada Gotika san`atining asosiy belgi va hususiyatlari. "Gotika" iborasining kelib chikishi. Me`morchilik. Tasviriy san`at. Haykaltaroshlik san`atining arxitektura bilan aloqasi. Fransiya, Germaniya, Angliya san`ati. Qadimgi Rus san`ati. Sharqiy slavyanlar san`ati. Ibtidoiy jamoa tuzumi tugashi va dastlabki feo dal davlat vujudga kelishi paytidagi slavyanlar badiiy madaniyati (VI-X asrlar). Din. Haykaltaroshlik. Amaliy san`at. Kiyev rusi san`ati.Qadimgi rus millatining shakllanishi. Me`morchilik. Rassomchilik. Ikona san`ati. Xaykaltaroshlik. Amaliy san`at. XI-XII asrlarda Novgorod san`ati. Feofan Grek hayoti va ijodi. A. RublevQadimgi Rusning buyuk rassomi. XVII asrda Rus san`ati. Semen Ushakov (1626 -1686) ijodi. Ukraina va Belorusiya san` ati. Ukrainada kitob bosish va gravyura san`atining rivojlanishi. Bog`-park san`ati. Haykaltaroshlik. Rassomchilik. O`rta asrlarda O`rta Osiyo xalqlari san`ati III-VII asr boshlari Qadimgi o`zbek san`ati taraqqiyotining o`ziga xos yo`li. Hozirgi O`zbekiston tuprog`ida ibtidoiy jamoa davri va uning taraqqiyotining asosiy bosqichlari. Me`morchilik.Qadimgi qo`rg`onlar va ularning xarakteri. Shahar qurilishi. Tasviriy va amaliy san`at. Haykaltaroshlik Xolchayon, Jonboy qal`a va boshqa yerlardan topilgan haykallar. Budda san`ati. 13

www.arxiv.uz V-VIII asrlarda o`zbek san`ati. Me`morchilik. Shahar qurilishi (Sugd, Toxariston, Shosh, Fargona, Xorazm). Tasviriy va amaliy san`at. Haykaltaroshlik. Maxobatli rangtasvir namunalari (Bolaliktepa, Varaxsha, Afrosiyobdan topilgan devoriy suratlar.) IX-X asrlarda san`at va madaniyat. Arab bosqinchilarining O`rta Osiyoni bosib olishi. Din bilan bog`liq bo`lgan me`morchilik binolarining vujudga kelishi. Gumbazli va peshtoqli me`morchilik binolar qurilishi. Somoniylar maqbarasi. XI-XIII asr boshlarida Me`morchilik. (Buxoro. Samarkand. Toshkent. Termiz. Xorazm). Amaliy dekorativ san`atga extiyojning ortishi. XIII asr boshlari XV asrlarda Chingizxon galalarining O`rta Osiyoga bostirib kelishi. Xalq ozodlik harakatining kuchayishi. XIV asr me`morchiligi. Xorazm me`morchiligi. Temur va Temuriylar davrida san`at va madaniyat. Miniatyura san`ati. Kamolliddin Behzod-Sharqning yirik rassomi. XVI - XVII asrlarda O`zbek san`ati. Me`morchilik. Tasviriy va amaliy san`at. Davrning mashhur musavvirlari. XVIII - XIX asr boshlarida o`zbek san`ati. San`at va madaniyat taraqqiyotining o`ziga xos tomonlari. Me`morchilik. Tasviriy va amaliy san`at. Uyg`onish davri san`ati. Uyg`onish davri ilk kapitalizm shakllanishi davri san`ati sifatida. Uning o`rta asr san`atidan farqi. Uyg`onish davri san`atining rivojlanishida antik san`atning o`rni. Uyg`onish davrining asosiy bosqichlari. Italiyada uygonish davri san`ati. XIII-XIV asrlarda Italiyada Protorenesans. Italiyada uygonish madaniyatining paydo bo`lish sabablari. Shimoliy Italiyada shaharlarning o`sishi, savdo-sotiqning avj olishi. XIV asrning 2-yarmida haykaltaroshlik… rassomchilik . San`at juda kadim zamonlarda, mexnat, jarayonining tarakkiyoti natijasida paydo buldi. Mexnat jarayonida inson tafakkuri kamol topdi, guzallik xissi ortdi, vokelikdagi guzallik, kulaylik va foydalilik tushunchalari kengaydi. Sinfiy jamiyat vujudga kelishi bilan esa ijtimoiy tarakkiyotda katta uzgarishlar paydo buldi; akliy mexnat jismoniy mexnatdan ajralib chiko boshladi. Bu esa fan va san`at rivojida muxim axamiyat kasb etdi. Professional san`at va san`atkorlar shu davrda paydo buldi. San`at esa uzining uziga xos xususiyatini, sinfiyligini namoyon etib, xukmron sinfning ideologiyasini targib etuvchi kuchli goyaviy kurolga aylandi. Lekin shunga karamay, omma orasidan 14

www.arxiv.uz yetishib chikkan iste`dodli ijodkorlar mexnatkash xalk ommasining orzu-istaklarini, ularning guzallik va xudbinlik, oliyjanoblik va insonparvarlik xakidagi tushunchalarini ifoda etuvchi asarlar yaratdilar. Xalkning turmushi, xulk va odatlari, yutuk va maglubiyatlari ularning asarlarida uz ifodasini topdi. Xar bir davrda mavjud bulgan ana shunday san`at xayot guzalliklarini tasvirlab, odamlarda yuksak xislat va fazilatlarni kamol toptirdi, ularni tenglik, ozodlik, birodarlik, yorkin kelajakka intilishga da`vat etdi. Xakikatdan xam insoniyat yaratib koldirgan madaniy kadriyatlar oddiy boyliklar bulib kolmay, balki uzida inson akl-zakovati, xayot tugrisidagi fikr uylarini aks ettiruvchi kuzgu xamdir. Jaxon san`ati tarixini urgatish, uning tarakkiyot konunlarini tushunish, nodir yodgorliklar bilan tanishish, utmish odamlarning xis-tuygu, xayotiy tajribalarini urganish goyaviy-estetik karashlarning shakllanishi bilish demakdir. Bu suzsiz, kishilarda xayotiy tajribalarning boyishiga, xayotga yanada keng va atroflicha yondoshishga yordam beradi. Tasviriy san`at turlariga rangtasvir, arxitektura, grafika, xaykaltaroshlik kiradi. Rangtasvir tasviriy san`atning eng muxim turlaridan bulib, maxsus polotnolarga, devorlarga ishlanadi. Tasviriy san`at asarlarida ifodalangan maksad va mazmunni ochib berishda rang muxim urin egallaydi. Rangtasvir asarlari xarakteriga kura monumental, dekorativ, mu`jaz, dastgoxli turlarga bulinadi. Monumental rangtasvir me`morchilik bilan boglik bulib, ular uylarning devorlarini, shiftlarini bezashda kullaniladi. Katta xajmda uzokdan kurishga muljallanganligi uchun bular yaxlitlashtirilgan xolda ishlanadi, ranglar xam shartli ravishda olinadi. Mu`jaz san`at asarlari turli mamlakatlarda shu jumladan Uzbekiston xududida juda xam kadim zamondan tarakkiy etib, kadimiy kulyozmalarga ishlangan. Chunonchi, Alisher Navoiyning “Xamsa” asarlariga ishlangan rasmlar bunga misol bula oladi. Dastgoxli rangtasvir asarlari keng tarkalgan bulib, maxsus matolar, karton, yogoch, romkaga tortilgan mato-xolst va shu kabilarga ishlanadi. Dastgoxli rangtasvir 15

www.arxiv.uz moybuyok, guash, suvbuyok, tempera buyoklarida maxsus dastgox (molbert)larga urnatilib ishlanadi. Grafika — lotincha “grafo” suzidan olingan bulib, “yozaman”, “chizaman” degan ma`noni anglatadi. Tasviriy san`atining bu turiga oddiy va rangli kalamda kumir, pastel, sangina, suvbuyok, guash va tushda ishlangan bezaklar, turli plakatlar, xajviy rasmlar va xakazolar kiradi. Xaykataroshlik — tasviriy san`at turlaridan biri. U lotincha “skulpo” suzidan olinib, kattik materiallarga “kirkish, kesish, uyish, taroshlash” orkali ishlov berish ma`nosini anglatadi. Tasviriy san`atining turlari. Portret — rangtasvir janrlari ichida eng kadimiylaridan bulib, kishilarning tashki va ichki kechinmalarini tasvir orkali ochib beradi. Portret janrida ishlangan tasviriy san`at asarlari bizga musavvir yashagan davrni, madaniyatini xamda tasvirdagi kishining ruxiyatini asarda talkin etadi. Avtoportret — portret janrining kurinishlaridan biri bulib, musavvir uzining tashki kiyofasini uzi tasvirlaydi. Manzara — janrdagi asarlarda borlik, tabiyatdagi kurinishlar xakkoniy aks ettiriladi. Manzarada fakatgina narsa va vokiyalar emas, balki musavvirning ichki kechinmalari xam ifodalanadi. Ayirim musavirlar vodiylarni, togu — toshlarni tasvirlashga ishkiboz bulsalar, boshkalari dengiz manzarasini tasvirlashda mokirdirlar. Manzara janrida musavvirlardan U. Tansikboyevning “Uzbekistonda mart”, “Jonajon ulka”, “Mening kushigim”, N. Kashinaning “Togda baxor”, Z. Inogomovaning “Arpa urimi”, “Choyga”, R. Timurovning “Bibixonumda baxor”, “Ulugbek madrasasi” asarlari mualliflarga shuxrat keltirdi. Natyurmort — fransuzcha suz bulib, “jonsiz tabiat” degan ma`noni anglatadi. Bu janrda musavvir asosan insonni urab turgan atrof muxittagi narsalar, turmushda kullaniladigan buyumlar, ozik-ovkat maxsulotlari, gullar, meva va boshkalarni tasvirlaydi. U uz asarida tevarakatrofdagi narsalarni tasvirlash orkali uning xarakterli xususiyatlarini, vokea kaysi davrda ruy berayotganligini xam kursata oladi. Tanikli ijodkor musavvirlardan R.Axmedov, L.Salimjonova, G.Abduraxmonov va boshkalar natyurmort janrida barakali ijod kilmokdalar. 16

www.arxiv.uz Tarixiy janrda ishlangan suratlar orkali biz uzok utmishda bulib utgan vokea- xodisalar, tarixiy shaxslar, xalklarning turmush madaniyati bilan tanishamiz. Tarixiy janrning kurinishlaridan biri jang (botal) manzaralaridir. Botal janr — “botal” fransuzcha suz bulib, “jang”, “urish” ma`nosini bildiradi. U jang manzaralarini uzida aks ettiradi. Bu janrda jang va xarbiy yurishlar manzarasi asosiy urinni egallaydi. Botalist — rassomlarning asarlarida jangchi obrazi, uning kaxramonligi, mardligi, jasorati xamda uz ona Vataniga bulgan cheksiz muxabbati ifodalanadi. Leonardo de Vinchi, M.B.Grekov, G.K.Savitskiy, A.A.Deyneka, V.V.Volkov va boshkalar ana shunday musavvirlardandir. Tanikli ijodkor M.Nabiyevning “Spitamen kuzgoloni”, musavvir R.Rizamuxammedovning “Mukanna kuzgoloni”, musavvir T.Sodikovning “Turarisning kasosi” nomli asarlari bunga yorkin misol bula oladi. Animalistik — janr uzgacha tasviry san`at turidir. U lotincha “anim”, “xayvonot olami” degan ma`noni bildiradi. Animalistik rassom xayvonot dunyosiga zur kizikish, sevgi va maxorat bilan yondoshadi. Xayvonot dunyosi ibtidoiy odamlar xayotida katta axamiyatga ega bulgan. Usha davrda ular gorlarining devoralariga kiyik, kutos, mamontlarning suratlarini chizganlar. Kadimgi Yaponiya va Xitoyda xayvonlarning tasvirlari dekorativ nakshlar tuzishda xamda monumental kompoziziyalar yaratishda asosiy xisoblangan. XVI asrga kelib xayvonot olami anatomiyasini buyuk musavvirlar Leonardo da Vinchi va A.Dyurerlar ishladilar. Keksa xaykaltarosh va grafik musavvir V.A.Vatagin uzining asarlarida turt oyokli dustlarini xakkoniy va ishonchli tasvirlaydi. Mashgulot raxbari ukuvchilarga nazariy bilim berish jarayonida mazmuniy tulik ochib berishi uchun jonli nutk orkali suzlash bilan birga musavvirlar asarlaridan surat- lavkalar, adabiyotlar, kino va diafilmlar va slaydalardan unumli foydalanishi maksadga muvofikdir. Maishiy janr: tasviriy san`atda bu janrdagi asarlar kishilarning kundalik xayotini, tuli vokealarni uzida mujassamlashtiradi. Aksariyat rangtasvirda aks etuvchi maishiy janr ilk bor XVII asrda yashab ijod etgan Golland rassomlari - Piter de Xox, Ostade, 17

www.arxiv.uz Sten, Terborx, Vermer, kabilar ijodida namoyon buladi. Realist rassomlardan P.Fedotov, V.Perov, V.Maksimov, V.Makovskiy, K.Savitsskiy, I.Repin kabilar maishiy janrning tarakkiyotiga katta xissa kushdilar. Uzbek rassomlaridan R.Axmedov, M.Saidov, Z.Inogomov, R.Choriyev. G.Abduraxmonovlar xam shu janrda barakali ijod etmokdalar. Urta Osiyo, Uzbekistonning ibtidoiy davrdagi yodgorliklari bilan keng tanishtirish Ibtidoiy jamoa tuzumidan bizgacha ashyoviyo dalillar — mexnat va ov kurallari, uy-anjomlari va bezak buyumlari, odamlar yashagan manzil koldiklari yetib kelgan. Shular ibtidoiy jamoa kishisining estetik va diniy karashlarini bilishga, ibtidoiy jamoaning madaniyati xakida tasavvur xosil kilishga yordam beradi. Tuprok ostida kolib ketgan moddiy yodgorliklar, odam va xayvonlar jasadining koldiklari, gor va yertula devorlariga chizilgan surat va burtma tasvirlar ibtidoiy jamoa davri tarixini urganishning muxim manbai xisoblanadi. San`at kachon va kanday paydo bulgan? San`at kadim-kadimda kishilarning mexnati jarayonida yuzaga keldi va rivojlandi. Inson madaniyati tarakkiyot olamiga kadam kuyodi. San`atning yuzaga kelishi insonning obyektiv vokelik tugrisidagi bilimlarining chukurlashishiga, uz avlodi tajribalaridan baxramand bulishga olib keldi. Bu uni tabiat kuchlariga karshi kurashishga da`vat etdi, uning akliy kamoloti, estetik karashlari rivojini jadallashtirdi. Arxeologiyada ibtidoiy jamoa tuzumi tarixi kurol yasash uchun ishlatiladigan materiallarga karab, uch asosiy boskichga ajraladi: 1. Tosh asri — eramizdan avvalgi q ming yillikkacha bulgan davr. g`. Mis va bronza asri — eramizdan avvalgi q-g` ming yillik. q. Temir asri – eramizdan avvalgi 1 ming yillik. Xaykaltaroshlikda xayvonlar tasvirini yasash keng urinni egallaydi. Odam tasviri, ayniksa, ayollar xaykali paleolit davrida keng uchraydi. Garbiy Yevropadan (Avstriya) topilgan “Villendorf Venerasi” deb nomlangan xaykal mashxurdir. Xaykal xajm jixatidan katta emas, (balandligi 0,06 m) lekin kurinishi jixatidan monumental. Xaykalda ortikcha detallar yuk. Ichki kuch-kudratga tula xaykalda bosh kismi bir oz belgilangan, yuz deyarli ishlanmagan, past tomonida tugallik yuk, lekin shunga 18

www.arxiv.uz karamastan, xaykal uzining tulokonligi, ichki kuchga tulaligi bilan yaxshi taasurot koldiradi. Mezolit yoki urta tosh asrida odamlar katta bulmagan tudaga ajralgan xolda yashay boshlashlari ularga bir joydan ikkinchi joyga erkin kuchib utish, katta yer maydonlaridan foydalanish imkoniyatini berdi. Kurollarning (mexnat va ov kurallori ) ixcham, kulay bulishiga e`tibor kuchaydi. Uk, kamon - yey, kayiklarning ixtiro kilinishi ibtidoiy jamoa kishisining xayeti yanada yaxshilanishini ta`minladi. Odamlar yegosh, kamishdan foydalanib, uzlariga kerakli buyumlar yasay boshladilar. Sharkiy Ispaniya, Kavkaz, Urta Osiyodan topilgan suratlar dikatga sazovordir. “Kiyiklarni ovlash” (Ispaniya) suratlarida obrazlar shartli (kamon otayetgan ovchilarda bu shartlilik yakkol seziladi), sxematik, uta soddlashtirilgan xolda tasvirlangan. Lekin bu shartlilik rassom aytmokchi bulgan fikrni tushinishga xalakit bermaydi. Ov manzarasidagi xolat kiyiklarning jon talvasada kochishi, ovchilarning epchillik bilan olib borayotgan xujumlari ov paytidagi shijoat, xayajon ibtidoiy jamoa rassomi tomonidan ifodali talkin etilgan. Urta Osiyo (Surxondaryo, Fargona), Ozarbayjon (Kobiston) dan topilgan suratlarda xam shu xolni kuramiz. Zaravutsoy (Surxandaryo), Seymalitosh (Fargona) suratlari mashxurdir. Bu suratlarda ovchilarining xayvonlarga xujumi aks ettirilgan. Zaravutsoydagi nikob kiyib, uljasiga yakinlashayetgan ovchilarni aks ettirgan surat utmish xayetining ma`naviy dunyosini bilishga xizmat kiladi. Kulolchilik va boshka buyumlarni naksh bilan bezash keng tus oldi. Parallel, spiralsimon va tulkinsimon chiziklar, konsentrik aylanalar shu davrdagi kupgina nakshlarning asosini tashkil etadi. Geometrik nakshlar asta-sekin sxematik odam, xayvon va usimliklar dunyosidan olingan shakllar bilan byitilib, mazmunan kengayib bordi. Uning elementlari koinot kuchlarining ramziy belgilarini aks ettira bordi. Masalan, rozetka-kuyosh ramzi, tulkinsimon chizik-xarakat, suv ramzi va x.k. Bronza asri eramizdan avvalgi q ming yillik urtalarida bulib, odamlar misni kalay0, kurgoshin, rux yoki surma bilan eritib, bronza tayorlashni urganib oldilar. Bronza kurollar, yarog-aslaxa, zebu ziynat yasash uchun asosiy material bulib koldi. Yer yuzida bronza asri boshlandi. Bronza asrini deyarli xamma xalk va elatlar boshidan kechirdi. Lekin bu asr ba`zi xalklarda (masalan, Eron, Mesopotamiya, Kavkaz, Urta Osiyo) bir muncha erta, eramizdan avvalgi q minginchi yillar urtalarida 19

www.arxiv.uz boshlangan bulsa, boshka yerlarda (masalan, Kichik Osiyo, Suriya, Falastin, Kipr va Krimda) eramizdan avvalgi q va g` minginchi yillar chegarasida, Misr, Xitoy, Xindiston, Yevropada eramizdan avalgi g` minginchi yillarda sodir buldi. Bronzaning ixtiro etilishi inson tafakkurining muxim galabasi edi. Bu ixtiro ijtimoiy xayot tarakkiyotini yanada tezlashtirdi, ishlab chikarish kuchlarini rivojlantirdi, mexnat unumdorligini oshirib, kushimcha maxsulot tuplanishini ta`minladiki, bu uz navbatida inson ma`naviy olamining uzgarishi va boyishiga olib keldi. Urta Osiyo arlarida bronza asri eramizdan avvalgi q ming yillik urtalariga tugri keladi. Bu yerlarda materiallardan buyumlar ishlash keng tarkaldi. Jumaladan, Fargonadan topilgan bilakuzuklarda kuy va sher tasviri, ayniksa, ta`sirli chikkan. Bronza asrida Urta Osiyoda kulolchilik yanada rivojlandi. Kulolchilik dastgoxlarining yuzaga kelishi esa, suzsiz, yaratilgan buyumlarining yanada nafis va guzal bulishini ta`minladi. Chustdan topilgan kizil fonga kora buyeklar bilan rasm va nakshlar ishlangan sopol buyumlar dikkatga sazovordir. Temir asri. Ibtidoiy jamoa tuzimining sunggi boskichi bulgan temir asri, “xarbiy demokratiya” insoniyat ma`naviy dunyosining murakablashishi, ijtimoiy xayotda urush, talon-tarojlikning kuchayishi va jamoada xarbiy raxbarlarning roli ortishi bilan xarakterlanadi. Ijtimoiy xayotga kirib kelgan temir, tosh va kisman bronza buyumlarni xayotdan sikib chikardi. Uz xususiyati jixatidan mustaxkam bulgan bu metall ishlab chikarish kuchlarining ortishi va mexnat unumdorligini kuchayishiga samarali ta`sir kildi, ayniksa, dexkonchilik imkoniyatlarini kengaytirdi. Temir asrida xam amaliy-dekorativ san`at yetakchi urinni egalladi. Kulolchilik texnikasining murakkablashishi, kulolchilik uchun dastgoxlarning keng kulamda ishlatilishi uning sifatini uzgartirdi, yangi tur va formalarni yuzaga keltirdi. Bezash ishlarida geometrik nakshlardan tashkari, syujetli kompozitsiyalardan foydalanish tendensiyalari rivojlandi. Eramizning 1000 yillardan boshlab Misr yerlarining parchalarini san`at tarakkiyotini bir muncha susaytirdi. Misr ijtimoiy xayotidagi jonlanish eramizdan avvalgi VII asrlarda boshlandi. Lekin bu uzokka chuzilmadi. Eramizdan avvalgi VI asrlarda eronliklar, sungra er.av. IV asrda Aleksandr Makedonskiy tomonidan Misr 20

www.arxiv.uz yerlarining bosib olinishi uning uziga xos san`atida asta-sekin sunish va Ellin dunyosi san`ati bilan kushilib ketishiga sabab buldi. Misr san`ati umumjaxon san`ati tarakkiyoti jarayonida aloxida uziga xos kaytarilmos urinni egallaydi. Kadimgi Misrning yuksak did va akl zakovat, bilim bajarilgan nodir san`at namunalari esa insoniyat badiy maktabining ajoyib durdonasi xisoblanadi. Bu namunalar uzidan keyingi jaxon san`ati tarakkiyoti uchun taklid maktabni utadi. Gretsiya, Rim xalklari bu san`atdan baxramand bulib, uni xar tomonlama urgandilar, davrga mos asarlar yaratish imkoniyatiga ega buldilar. Forum – shaxarning markaziy maydoni. Freska – suvok kilingan devor ustiga tugridan-tugri ishlangan, monumental rangtasvirning bir turi. O`rta Osiyo xalklari, jumladan Uzbekiston xalklari xam Ellinlar madaniyati va san`atidan baxramand buldilar. Buni Uzbekiston tuprogidon topilgan va topilayotgan grek madaniyati va san`atiga oid juda kup namunalar yoki ular ta`sirida yaratilgan madaniyat yodgorliklari xam isbotlandi. Dajla va Yevfrot daryolari voxasida, Urta yer dangizi xavzasining sharkiy soxillari xamda kichik Osiyoning markaziy toglik rayonlari xududida eramizdan avvalgi Urartu, Bobil kabi davlatlar mavjud bulib, ular jaxon san`ati tarixiga uz xissalarini kushishgan. Bu davlatlarning sunggisi Bobil (Vaviloniya) eramizdan avvalgi 5q9 yili Eron tomonidan tobe kilib olinadi va shu bilan Old Osiyoning kadimiy tarixi tugallanadi. Old Osiyoning badiy-tarixiy yodgorliklari Misr san`ati singari keng va rang- barang. Bu yerda xashamatli saroy va ibodatxonalar kurildi. Dumolok xaykaltaroshlik va relyefda ajoyib urta dinamik, plastik guzal asarlar yaratildi, devoriy suratlar, nozik amaliy-dekorativ buyumlar ishlandi. Lekin bu yodgorliklar bizgacha kam yetib kelgan. Bunga sabab Old Osiyoning asosiy kismini tashkil kilgan Ikki daryo oraligi (Mesopotamiya) bir-birini almashtirib turgan yangi-yangi davlatlar urtasida mamlakatga xukmronlik kilish uchun doimiy kurash borgan bulsa, ikkinchi tomondan memorlik va tasviriy san`atning turlarini rivojlantirish uchun tosh, yegoch va metallardan yetarli bulmaganidan deyish mumkin. Saklanib kolgan yodgorliklar, ularning koldiklari Old Osiyoda eramizdan avvalgi 4000-q000 yillardayok bu yerda 21

www.arxiv.uz uziga xos san`at paydo bulganligi va rivojlanganligidan dalolat beradi. Shu yerda yozuv paydo buldi, me`morchilik turlari yuzaga keldi, xunarmandchilik rivoj topdi. Old osiyo san`atida xam monumental me`morchilik yetakchi urinni egallagan, san`atning boshka turlari u bilan boglik xolda rivojlangan. Old Osiyoning kadimgi davrga xos bulgan tasviriy san`at xususiyatlari Shumer va Akkad davlatlarida (er.av.4000 yillik oxiri) kurinadi. Bu yerning xaykaltaroshligi va mayda plastikasi misrliklar xaykaltaroshligiga nisbatan bir muncha sodda bulsa xam, lekin uzining ifodali ishlanganligi bilan esda yaxshi koladi. Relyeflarda esa tarixiy vokealar, jang yurishlari ishlangan. Bu yerda dumalok xaykaltaroshlik va gliptika keng tarkalgan. Xaykallar kup xollarda yorkin buyok bilan buyalgan bulib inkrustatsiya uslubida ishlangan xaykallarni eslatadi. Monumental xaykaltaroshlik asarlarida xar bir tasvirlanuvchining individual xususiyatlarini ochib berishga, ichki dunyosini yaratishga intilish seziladi. Eramizdan avvalgi 1 yillikda Ossuriya yirik kuldorlik davlatiga aylandi. Eramizdan avvalgi VII asrga kelib, u butun Old Osiyoni uziga buysindirib oldi, chgona davlat tashkil etdi. Shu davrda xashamatli saroy, ibodatxonalar vujudga keldi, suronli janglar, ov manzaralarini ifodalovchi xayajonli burtma tasvirlar yaratildi. Dur-Sharruken (xozirgi Xorsabod) dagi Sargon II saroyi xarobalari (er.av. VIII asrning ikkinchi yarmi ) shu davr monumental me`morchiligining xarakterli tomonini kursatishda muxim urin tutadi. Bu saroy balandligi 14 m. Sun`iy tepalikka kurilgan bulib, u kalin devor bilan uralgan. Saroy mexmonxonasi, yotokxona va diniy marosimlarga muljallangan xonalardan iborat bulib, ular aloxida ochik xovli atrofida joylashtirilgan. Saroyga kiraverish darvozalarining ikki yon tomoniga esa kanotli, odam boshli kutos urnatilgan. U xaykal tabiiy kuchlar ramzi bulib, podshoni “yomon kuzdan” asrash uchun xizmat kilgan. Saroy xonalari devoriy surat va burtma tasvirlar bilan bezatilgan. Bu tasvirlarda podshoning xarbiy yurishlari va afsonaviy kaxramon Gilgamich kaxramonliklari ifodalanadi. Eramizdan avvalgi VII asr oxiriga kelib, Bobil yangi rivojlanish davrini boshidan kechira boshladi. Navuxodonosor II (er.av. 605-565 yillar) podsholik kilgan yillar Bobilda shaxar kurilishi ishlari avj oldirib yuborildi, shaxar kurilishi reja asosida 22

www.arxiv.uz tiklanib, yangi binolar kurildi, atrofi kalin devor bilan urab chikildi. Shaxarning sakkiz darvozasi bulib, ular ichida Ishtor darvozasi uzining kurkam, serxashamatligi bilan ajralib turardi. Shu darvozadan shaxarning bosh ibodatxonasiga boradigan yul boshlanar edi. Bosh ibodatxona yonida esa 90 metrlik katta Bobil minorasi kurilgan edi. Navuxodonosor II xam serxasham, bezakka boy bulib, “osma boglar” kuynida ertaknoma kurinishni kashb etgan edi. Bobil san`ati uzokka chuzilmadi. U eramizdan avvalgi 5q9 yili Eron kushinlari tomonidan bosib olindi. Shu bilan Old Osiyo xalklari kadimiy san`ati tarixi umri tugadi. Talabalarni Kadimgi Eron va Urta Osiyo san`ati, Axmoniy va Ellin an`analari, me`morchilik va shu davrga oid san`at va madaniyat yedgorliklari bilan tanishtirish. Eramizdan avvalgi VI asrda mavjud bulgan Eron podsholigi (boshkacha aytganda Axmoniylar podsholigi) Sharkdagi eng katta davlatlardan xisoblangan. Bu podsholikning asoschisi Axmoniylar slolasidan chikkan Kir II (Kayxusrav II) bulgan. U dastlab Eronning Janubiy Garbidagi toglik rayonlardan birining xukmdori bulgan. Eramizadan avvalgi VI asr urtalaridan boshlab, uz yerlarini kengaytirishga kirishgan. Dastlab Midiya podsholigiga karshi kuzgolon kutarib, uni karamliktan kutiltirgan va Eron xavzasidagi kator yerlarni bosib olib, davlat chegarasini yanada kengaytirgan. Sharkiy chegaralarni xam kengaytirish niyati va rejalari va uning vorislari tomonidan amalga oshirilgan. Doro I yurishlari natijasida bu podsholik chegarasi Orol dengizidan Xind okeanigacha, Kichik Osiyo va Misr yerlaridan Xitoy chegaralarigacha borib yetgan. Axmoniylar davlati uzining kiska, lekin eng gullagan va kuch-kuvvatga tulgan davrini eramizdan avvalgi V asr boshlarida kechirdi. Shu davrda uning san`ati va madaniyati xam misli kurilmagan darajada ravnak topdi. Shu asrlarda xashamatli saroylar, mustaxkam makbaralar yuzaga keldi. Oltin va kimmat baxo toshu injulardan nafis uy, ov va jang buyumlari, kurol-aslaxalar ishlangan. Ser jilo sopol idishlar yasaldi, kimmat baxo kimxob matolar tukildi. Xaykaltaroshlik (kuprok burtma tasvir tarzida), devoriy suratlarining nafis yodgorliklari yuzaga keldi. Axmoniylar davri yodgorliklari ichida silindrlik muxrlar xam keng urinni egallagan. Muxr yuzasiga xayotiy vokealarni aks ettiruvchi tasvirlar tushirilgan. Shox 23

www.arxiv.uz xayoti va faoliyatiga bagishlangan tasvirlar muxr yuzasiga ishlangan tasvirlarining bosh mavzusini belgiladi. Kadimgi Eron san`atida dumalok xaykallar va ayniksa relyef keng uchraydi. Bu yerda shox va shaxzodalar, turli xayvon va afsonaviy jonivorlar xaykallari yaratildi. Buyumlar yuzasiga burtma tasvirlar ishlash, metallardan turli idishlar yasash borasida eronliklar mashxur buldilar. Oltin va boshka kimmatbaxo metallardan yaratilgan uy-anjom buyumlari, kurol-aslaxalar, ov kurollari nixoyatda nafis va jimjimador kilib ishlangan. Kulolchilik buyumlari shakl jixatdan rang- barang, geometrik nakshlar, xayotiy syujetlar bilan bezatilgan. Eron san`atida parchinlar (mayolika) keng kullanildi. Ular Eron me`morlik yodgorliklariga uziga xos kaytarilmas joziba kiritdi. Axmoniylar davrida vujudga kelgan san`at Urta Shark xalklari tarixida muxim urin egallaydi. Bu san`at bevosita Urta Sharkda yashagan xalklarning yangi uzaro munosibati natijasida, atrofdagi xalklar san`ati ta`sirida ravnak topdi. Jumladan, Persepol va Suza saroylarini kurishda Sugd, Baktriya va Xorazmdan kelgan usta va san`atkorlar mexnat kilganliklari xakidagi ma`lumotlar mavjudligi shundan dalolat beradi. Shu bilan birga, Axmoniylar davri san`ati atrofidagi mamlakatlar san`atiga, jumladan Urta Osiyo san`ati tarkkiyotiga xam uzining sezilarli ta`sirini utkazgan. Eramizdan avvalgi 1 minginchi yillarda Urta Osiyoda dastlabki ibtidoiy davlatlar shakllana bordi. Zardushtiylik (er.av. VII asr) dini yoyildi. Uning mukaddas kitobi «Avesta »esa shu din karashlarini targib etadi. Kadimgi Urta Osiyo va madaniyatini urganishda bizgacha saklanib kelgen kal`a, saroy, turor jay va kabrlar bilan birga zardushtiylar dini bilan boglik bulgan ossuariylar (astodonlar) deb ataluvchi odamlar suyagini saklash uchun muljallangan sopoldan yasalgan idishlar muxim daliliy material bulib xizmat kiladi. Eramizdan avvalgi VI-IV asrlarda Urta Osiyodagi badiiy xayot va madaniyatini tushinishda Amudaryoning yukori okimi tomonidan topilgan «Amudaryo boyligi» (Oks boyligi) muxim urinni egallaydi. Xozirgi kunda Londondagi Britaniya muzeyida saklanayotgan bu yodgorliklar ichida xaykallar, turli kuza, bilaguzuk, uzuk, muxr, tanganlar, oltindan yasalgan aravacha va kurollar dikkatga sazavordir. Bu buyumlarda uchraydigan tasvirlar birmuncha shartli bulsa xam, lekin nixoyatta ifodali 24

www.arxiv.uz ishlanganligi bilan ajralib turadi, detallari ochik va tugal ishlanishi bilan xarakterlanadi. «Janchi-sak» burtma tasvirida shu fazilatlar mujassamlangan. Markaziy Kozogiston kabrlaridan uch oyokka urnatilgan bronzadan yasalgan kozonlar topilgan. Eramizdan avvalgi VI-IV asrlarda ishlangan bu kozonlarning tepa kismi xayvanlor tasviri- kuprok tog echkisi xaykali bilan bezatilgan. Markaziy Kozogiston yerlaridan topilgan takinchoklardan topilgan takinchoklarda yovvoyi kush, kiyik va echki tasvirlari uchraydi. Bu tasvirlarda xayvon va kushlarning eng xarakterli belgilari xarakat paytida kursatiladi. Aksincha, xajmi dumalok xayvonlarda (asosan ular amaliy san`at buyumlarining ajralmas kismi bulgan) xayvonlar xarakati ogir va vazmin bulib ular kup xollarda soat strelkasi xarakatida kursatiladi. Makedoniyalik Iskandar Zulkarnayn eramizdan avvalgi IV asrlarda Axmoniylar davlatini tor-mor etib, Urta Osiyo yerlarining kup gina kismini uziga karatib oldi. Fakat Xorazm, Fargona va Sirdaryo buyidagi kuchmanchi kabilalargina uz mustakilligini saklab koldi. Eramizdan avvalgi III asr urtalarida Parfinon davlati (Turkmanstonning janubiy- garbiy tomoni va Eronning shimoliy sharkiy kismlari) Urta Sharkning yirik davlatlaridan biri sifatida taniladi. Arshakiylar sulolasi boshkargan davrda esa joxondagi yirik davlatlardan biriga aylandi. Parfinon san`atini urganishda xam tanga yuzasiga ishlangan burtma tasvirlar keng urinni egallaydi. Parfiya san`atini tushunishda Ashxobod yakinida arxeologik kazishmalar natijasida ochilgan Parfinonning yirik shaxarlaridan biri xisoblangan Nisa (Boshkacha nomi Parfnisa) aloxida urinni egallaydi. Eski Nisa va yangi Nisa deb ataladigan bu kuxna shaxar koldiklari xamda u yerdan topildgan amaliy-dekorativ va tasviriy san`at buyumlari usha davr badiiy xayotini tushunishda bebaxo daliliy material xisoblanadi. Eski Nisa va yangi Nisa parfiya davrida kal`a va shaxristondan iborat bitta shaxarni tashkil etgan. Bu yerda Parfiya podshosining saroyi, galla, ozik-ovkat ombori xamda zodagonlarning saganalari bulgan. Bu yerda ochilgan «kvadrat uyi» uz tuzilishi va bezashta ishlatilgan dekorativ detallari bilan dikkatga sazovardir. Nisadan topilgan yodgorliklar ichida fil suyagidan shoxga ukshatib yasalgan idishlar-ritonlar xakiykiy shov-shuga sabab buldi. Xajm jixatidan katta gina (balandligi 40-60sm) bulgan bu ritonlarining uch tomonida afsonoviy xayvonlarining 25

www.arxiv.uz yarim belgigacha xaykali ishlangan. Ritonlarning tepa kismi esa burtma tasvir-friz bilan xalkalangan. Bu burtma tasvirlardan kuprok antik-mifologiyadan olingan vokealar, kurbonlik olib kelish, rakkosalar yoki antik xudolarning burtma tasvirlari ishlangan. Yangi asrning boshlariga kelib, Urta Osiyo iktisodiy, siyosiy va madaniy xayotida jiddiy jonlanish boshlandi. Undagi kator madaniy markazlarda san`at va madaniyat borisida muxim yodgorliklar yaratildi. Shunday madaniy markazlardan biri Xorazm edi. Kuykirilgan kal`a, Guyar kal`a, Tuprok kal`a xarobalari, u yerdan topilgan tasviriy va amaliy san`at namunalari shu davrlarda (ilk feodalizm, ya`ni V asrga kadar ) Xorazmda ijtimoiy xayotning bir muncha intensiv bulganligini kursatadi. Kuykirilgan kal`a (Turtkulning shimoliy sharkiy kismidan g`g` km uzoklikta) er.av. IV-III asrda barpo etilgan bulib, u dastlab dumalok shaklda bulib, uning markazida diametri 44,4 m ikki kavatli bino, undan 14,5 m uzoklikta esa mudofaa devorlari bulgan. Bu devor keyinchalik mudofaa galereyasiga aylantirilib, tepa kismi ravokli tom bilan yopilgan. Taxminan, I asrning boshlariga kelib, Grek-Baktriya podsholigining parchalanishi natiyjasida vujudga kelgan mayda davlatlar birlashtirilib, kushon davlati tashkil etildi. Bu davlatga Urta Osiyo xukmdori Kutzula Katfiz boshchilik kildi. Uning ugli Katfiz II esa bu davlat maydonini Xindiston chegaralariga kadar yetkazdi. Kanishka podsholik kilgan yillarda esa Kushon davlati uzining gullagan davrini boshdan kechirdi. Kushonlar davrida Urta osiyoda buddizm dini keng tarkaldi. Kushon xukmdorlari uz saltanatlarini mustaxkamlash uchun bu dindan foydalandilar. Uni omma orasiga singdirishga xarakat kildilar. Xukmdorlarning bu intilishi shu davr san`at va madaniyatida xam uz ifodasini topdi. Buddizm bilan boglik bulgan ibodatxonalar vujudga keldi, xaykallar yaratildi,devoriy suratlar ishlandi. Kushonlar davrida ijtimoiy xayotda sodir bulgan uzgarishlar bizgacha yetib kelgan tangalardan namoyon buladi. Bu tanga yuzalariga podsholar portreti zarblangan, orka tomoniga xudolar tasviri tushirilgan. Yozuvlar esa Kushon Baktriya tilida, yozish uchun kushon xarflari (grek alf. asosida yaratilagn) ishlatilgan. Kushon davri san`atini bilishda Xolchayonda (Surxondaryo tum.) saklanib kolgan bino koldiklari xamda tasviriy san`at va amaliy san`at namunalari muxim urinni egallaydi. 26

www.arxiv.uz Xochayondagi binoni bezashda xaykallar keng kullanilgan. Bu xaykallar xonalar devorining yukori kismiga barelyef va galeryef uslubida bajarilagn. Unda podsho va uning yakinlari, shuningdek otliklar tasviri ishlangan. Bu xaykallarda Grek-Baktriya san`atiga xos xususiyat - xar bir tasvirlanuvchining uziga xos individual xislatlarini kursatishga, kiyimlari, kurollari anik tasvirlashga intilish seziladi. Noma`lum xaykaltorash tasvirlanuvchining soch torashi, kiyim boshi, xarakterining xam anik bulishiga, psixologik xolatini ifodalashga intiladi. Ayritomda (Termez yakinida) topilgan toshdan ishlangan relyeflar va sunggi Kushon davlati me`morligining xaroblari bu yerda buddizm keng yeyila boshlaganligini kursatadi. Ayritomdan topilgan toshdan ishlangan relyeflar ibodatxonaga kiraverish tomonga karniz tarzida ishlangan bulgan. Bu karnizlarda akanf barglari orasida yarim beligacha tasvirlangan kushnay, nogora (baraban), lyudtna (gijjakka uxshash musika asbobi) va arfa chalayotgan sozandalar tasvirlangan. Urta Osiyoda buddizmning tarkalishi bevosita xaykaltaroshlikta xam ifodalangan. Budda va boshka diniy personajlarning xaykallari ibodatxonalarning oldi va ichkari kismida uz urnini egalladi. Bu xaykallarning ishlanish prinsiplari Xindistonda yaratilgan kanonlarga asoslangan. Dalvarzintepa va Koratepadagi (Surxondaryo tum.) buddizm ibodatxonalaridan topilgan ganch xaykallar xam yukorida kurilgan xususiyatlarga ega. U xaykallar natural kattalikta ishlangan va real xarakterga egadir. Xaykaltarosh maxalliy tiplarining uziga xos tomonlarini kursatishga xarakat kiladi. Bu ularning kurinishi soch tarash va kiyinishlarida seziladi. Koratepada olib borilgan arxeologik ishlar buddizm bilan boglik me`morlik kompleksining ochilishini ta`minladi. Bu yerda arxeologik ishlar davom etmokda. Ochilgan gor ibodatxonalarning bezatilishi, u yerda mavjud bulgan xaykal va devoriy suratlar dikkatga sazovordir. Jumladan, noma`lum rassom tomonidan ishlangan devoriy suratlarda fazoviy kenglikni ifodalashga, xajmini tasvirlashga intilish seziladi. Ayniksa, metall buyumlar yasaz va ularning yuzasini burtma tasvirlar bilan bezash san`atida Urta Osiyolik ustalar katta yutuklarni kulga kiritdilIlk uyg`onish davri. XV asrda Florensiya. Me`morchilik. D.Brunelleski (1377-1446 y). Ilk uyg`onish davrining yirik me`mori. Haykaltaroshlik. Donatello (1386-1466y) ijodi. 27

www.arxiv.uz Rassomchilik. Mazachcho (1401-1428) rangtasvir san`ati ustasi. XV asrda Italiya san`ati. Yuqori uyg`onish davri san`ati va Manyerizm. XV asr oxiri va XVI asr boshlarida Italiya ijtimoiy tuzumidagi o`zgarishlar. Rim va Venetsiyaning ilg`or san`at o`chogiga aylanishi. Me`morchilik. D.Barmante (1444-1514) ijodi. Rassomchilik va haykaltaroshlik. Leanardo da Vinchi (1452-1519). Yuqori uyg`onish davri san`atining asoschisi. Rafael Santi (1483-1564). Mikelanjelo Buanarotti (1475-1564). Venetsiyada yuqori uyg`onish davri san`ati. XV-XVI asrlarda Venetsiya. Rangtasvir san`ati. D.Bellini (1430-1516). Jorjone. Titsian Vechello ijodi. XVI asrning 2-yarmida Venetsiya san`ati. P.Veroneze (1523-1588). Y.Tintoretto (1518-1594) ijodi. So`nggi Uyg`onish davrida me`morchilik. XVI asrning o`rtalarida Italiyaning iqtisodiy va siyosiy inqirozga uchrashi. Manyerizm – Uyg`onish davrining inqirozga yuz tutgan davridagi badiiy oqim. Niderlandiya Uyg`onish davri san`ati. XV-XVI asrlar boshlarida Niderlandiyaning iqtisodiy jihatdan gullashi. Niderlandiya rassomchilik maktabi. Oqimlar kurashi. Romantizmning tarqalishi. Germaniyada Uygonish davri san`ati. XV-XVI asrlarda Germaniya. San`atda oqim va maktablar. XV asrda rangtasvir va grafika. Kitob bosish san`atining rivojlanishi. A.Dyurer (1471-1528) nemis Uyg`onish davrining buyuk san`atkori. XVII asr Yevropa san`ati va madaniyatining umumiy xarakteri. San`atda aniq ifodalangan milliy maktablarning paydo bo`lishi, turli badiiy oqimlarning kurashi. Barokko. Klassitsizm. Realistik san`at. XVII-XVIII asrlarda Fransiya. XVII asrda Fransiya madaniyati. Falsafa, adabiyot va tasviriy san`atning rivojlanishi. Rassomchilikda turli oqim va yo`nalishlar. XVII asr 1-yarmida realistik oqim va klassitsizm. N. Pussen., K.Lorren ijodi. Me`morchilik. Rangtasvir. Sh. Lebren aristokratik saroy san`atining tipik vakili. XVIII asr absolyutizm va saroy madaniyatining inqirozi. Kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi. Ma`rifat asri. San`atdagi mavjud oqimlar. Me`morchilikda "Rokoko". Rassomchilik va 28

www.arxiv.uz xaykaltaroshlik. A.Vatto, F.Bushe, O.Fragonar ijodi. Haykaltarosh Falkane ijodi. Amaliy san`at. XX asr O`zbekiston tasviriy san`ati.Rossiyadagi siyosiy va iqtisodiy keyingi (1941-1945) o`zgarishlar va uning san`atga o`tkazgan ta`siri. o`zgarishlar va O`zbekistonga ko`rsatgan ta`siri (1917-1924). Rus rassomlarining O`zbekistonga kelishi. Birinchi to`garaklarning paydo bo`lishi. Rus rassomlarining O`zbekiston san`atiga katta hissa qo`shganliklari Usto Mo`min (Nikolayev), A. Volkov, P. P. Benkov, Zinaida Kavalevskaya, Nadejda Kashina, Baxrom Xamdamiylar ijodi. Urushdan keyingi (1941-1945) o`zgarishlar va uning san`atga o`tkazgan ta`siri. Hozirgi zamonaviy O`zbekiston san`ati. Mustaqillik san`ati. Me`morchilik va haykaltaroshlikda kiritilgan yangiliklar. Yangi me`morchilik komplekslarining vujudga kelishi. Shahar ko`rinishlari. Shu davrning yirik vakillari, ularning hayoti va ijodi hamda O`zbekiston san`atiga qo`shgan hissalari. Abdulxaq Abdullayev, Chingiz Axmarov, Ro`zi Choriyev, Ne`matQo`ziboyev, Malik Nabiyev, Damir Ro`ziboyev va boshqalar. O`zbekiston san`ati XX asr boshlarida. SHo`ro davrida O`zbekiston tasviriy san`ati. Hozirgi zamon O`zbekiston san`ati. Mustaqillik davri O`zbekiston san`ati. Me`morlikÍtasviriy va amaliy san`at. Me`morlik. Turkiston saroyi. Y. Xaldeyev loyihasi. "Navro`z" restorani (1995 y. R.Yoqubov, V. Ostroverxov, N. Batorin) "Oliy Majlis" (1997 y. V. Akopdjanyan). Temuriylar tarixi Davlat muzeyi (1995y. A.Turdiyev), Toshkent shahar hokimligi (1997 y. F. Tursunov). Mustaqillik davri O`zbekiston haykaltaroshlik san`ati. A. Navoiy yodgorligi, A. Temur haykali, Al-Farg`oniy haykali, Cho`lpon haykali. E. Aliyev, N. Bandeladze, V. Degtyarov, I. Jabborov, R.Mirtojiyevlar ijodi. Mustaqillik davri O`zbekiston tasviriy san`ati. J. Izentayev, B. Aytmurodov, A. Ikromjonov, Y. Tursunnazarov, A. Nuriddinov, M. Toshmurodovlar ijodi. Natyurmort va manzara janrining rivojlanishi. Milliy- romantik oqim namoyondalari: A. Mirzayev, R. Shodiyev, O.Qozoqov, I.Valixo`jayev, S.Raxmetovlar ijodi. Mustaqillik davri amaliy bezak san`ati. 29

www.arxiv.uz Badiiy kulolchilik. Farg`ona, Buxoro, Samarqand, Xorazm badiiy kulolchilik maktablari. Badiiy kandakorlik, zargarlik, ganchkorlik, yog`och o`ymakorligi va naqqoshlik. M.Madaliyev, E.Gostev, U. Xolmurodov va A.Ulumbekovalar ijodi. Usta Sh. Murodov, M. To`rayev, A. Ilxomov, S. Maxmudovlarning ijod yo`nalishlari. Lokli miniatyura va dizaynning rivojlanishi. Tasviriy va amaliy san`at tarixi fanidan o`quv dasturlarini ilmiy o`rganib chiqish va tahlil qilish. Tasviriy va amaliy san`at tarixining davr bosqichlarini o`rganib chiqish va mavzular bo`yicha ma`ruzalar tuzish. Tasviriy va amaliy san`at tarixining barcha davr bosqichlariga ko`rgazmali qurollar ishlab chiqish. Tasviriy va amaliy san`at haykaltaroshlik asarlarini ilmiy tahlil qilish. Jahon va milliy tasviriy san`at durdonalarini ilmiy mushohada qilishni tashkil qilish. XVII-XVIII asrlarda Yevropa san`ati. XVII-XVIII asr Yevropada kapitalistik munosabatlarning avj olishi va feodalizmdan kapitalizmga utish jarayonining tugashida sungi boskich buldi. Ijtimoiy xayotdagi bu uzgarishlar bevosita san`at tarakkiyotiga uz ta`sirini utkazdi. Fan, san`at va madaniyat gurkirab usa boshladi. San`atta real xayotni tasvirlash rivojlandi. Ozodlik goyalari, shakllanib kelayotgan burjua parokandaligini, feodalizm kirdikorlarini oshib tashlash bu davrda kupgina san`atkorlar asarlarining goyaviy mazmunini belgiladi. San`at majmuasining kengayishi uning yangi tur va janrlarini maydonga keltirdi. Portret, natyurmort, manzara, mayshiy janr kup san`atkorlarni uziga torta boshladi. Xaykaltaroshlikning yangi ifoda vositalarini izlab topdilar, gravyura san`ati shakllandi. Sotsial kuchlarning uz-ora kurashining rivojlanishi esa san`atta turli goyaviy badiiy okimlarni vujudga keltirdi. Shunday uslublardan biri barokko okimidir. Barokko uslubida yaratilgan san`at asarlarida xayot moxiyati kurash xarakati orkali aks ettiriladi. Unda ekspressiv chiziklari va yorug sgoyalar uta keskin formada olingan bulib, ular asar kompozitsiyasining ta`sir kuchini yanada oshiradi. Italiyalik rassom L.Berni xaykallarida me`mor Borromning binolarida, flandriyalik rassom P.Rubens kartinalarida barokko uslubining uziga xos tomoni namoyon bulgan. Klassitsizm okimida esa xamma narsa xotirjam va ulugvor. Uning 30

www.arxiv.uz namoyondalari uygonish davri ijodkorlari singari antik va yukori uygonish davri an`analarini kabul yetib, uni rivojlantirishga xarakat kildilar. Lekin shu bilan birga klassitsizm vakillari utmish san`ati badiiy shakl va obrazlarini uzlari yashab turgan davr mazmuni bilan tuldirishga, boyitishga xarakat kildilar. Bu urinda Nikola Pussen asarlari, Klod Lorren manzaralari, Jak Sufflo binolari dikkatga sazovardir. Klassitsizm okimi XVIII asr oxiri XIX asrning birinchi yarmigacha davom etti va uzida davr ruxini ifodaladi. XVII – XVIII asr realistik san`atning yetakchi uringa chikishi bilan izoxlandi. Bu davrda yaratilgan asarlarda inson uzining butun borligi bilan namoyon bula boshlaydi. Uning xayoti xis-tuygulari, xayotga bulgan estetik munosabati san`atkorlar ijodida uzining badiiy ifodasini topa boshladi. Italiyalik rassom Diyego Velaskess, Gollandiya rassomlari – Rembrant va Frans Xals, italiyalik rassom Karavadjo, fransuz rassomi Sharden va boshkalar ijodida bu uzgarishlar yakkol kuzga tashlanadi. Inson guzalligi, uning oliy janobligi va yuksak ma`naviyligi Rembrant asarlarining moxiyatini tashkil etadi.Uning asarlaridagi chukur falsafiy mazmun kishi kalbiga kuvonch baxsh etadi. Rembrant rangtasvir va ofort soxosida, kanday mavzuda (diniy, diniy-xayotiy) ishlashdan kat`iy nazar insonni kuylashga, uning ma`naviy pokizaligini va jismoniy guzalligini oshishga intiladi. Insonlar orasidagi nozik munosabatlarni tasviriy san`at vositasi orkali keng tamoshabinga yetkazishga xarakat kiladi. Rembrant umrining sungi yillarida yaratgan «Okpadarning kaytishi» asarida xayot va inson tugrisidagi tushunchalar uz xayotiy tajribalariga tayanib, ota oyoklariga yikilgan ugil obrazi orkali xayotning murakkabligi, uni bilish va unga tugri yul topa olish nechoglik ogir ekanligini ochib beradi. Boshiga ogir kun va tashvishlarni solishiga karamay uz uglini bagriga basayotgan ota obrazi orkali mexribon, insonlarga fakat yaxshilik istagan mu`tabar inson kiyofasi gavdalanadi. Bu asarlardan boshlab inson mexnati guzalligi san`atkorning dikkatini torta boshladi. San`atkorlar mexnat mavzusida yirik asarlar yarata boshladilar. Yevropa san`atida Diyego Velaskes birinshi bulib, mexnat guzalligini shoirana, kutaringki ruxta talkin etti. Uning «Gilam tukuvchilar» deb nomlangan asari ana shunday asarlaridan dastlabkisidir. Rassom oddiy kundalik xayotta insonlarning xotirjam mexnati orkali ularning baxt xakidagi arzularini kura oldi. Kompozitsiyada kishilarning tabiiy xoldagi 31

www.arxiv.uz xotirjam mexnati, ularning jismoniy bakuvvat gavdalari ishonarli talkin etgan. Xonani tuldirib turgan nur esa bu tinich asoyishta xayot guzalligini yanada burttiradi. XVII-XVIII asrda ijtimoiy xayotda sodir bulgan uzgarishlar me`morchilik oldiga xam kator muammolarni kuydi. Bu davrdan boshlab cherkov kurilishi xajmi kamaydi, uning urnini fuxaro me`morchiligi egallay boshladi. Shaxar loyxalashtirilishiga aloxida e`tibor berila boshladi, shaxarda me`morchilik ansambllari paydo buldi. Turmushta guzal buyumlarga intilish kuchaydi. Tevarak-atrof guzalligiga e`tibor berish, bog-park san`atini maydonga keltirdi. Bu birga dekorativ xaykaltaroshligi xam rivoj topdi. XX asr boshlarida O`zbekiston san`ati tarixi XX asr boshlarida Urta Osiyoning Rossiya tomonidan bosib olinishi, san`atda xam uz ifodasini topdi. Buni dekorativ amaliy san`at asarlaridagi kompozitsiyalarda, ularning syujet va motivlarida, real xayotning tasvirlanishida, voke`likni ustalar tomonidan real tasvirlashga intilishlarida kurish mumkin. Bunday uzgarishlar rus va uzbek me`morchilik san`ati ananalarning bir-biriga yakinlashishi va kushilishi natiyjasida paydo bulgan yangi uslublarda xam namoyon bula boshladi. Realistik dastgox san`ati maydonga keldi. Buni birinchi bulib, XIX asrning 40-yillaridan boshlab Urta Osiyoga kela boshlagan rus badiy maktabining talabalari boshlab berdilar. Bu borada rus rassomlari A. Karazin, I. Kazakov, S.P. Yudin, R. Zommer, 1hh6 yilgi kurgazmada Toshkentlik Tuxta-Sodik Xujayevning alebasterdan ot va kiyik xaykalchalarining kuyilishi, 1915 yil bosmadan chikkan S. Siddikiyning «Kurugli» epik poemasiga ishlagan grafik illyustratsiyalarining yuzaga kelishi davr takozosi edi. Uzbekistonda san`atni tagrib etish, kurgazmalar uyushtirish, muzeylarni milliylashtirish kabi ishlar amalga oshirildi. 191h-g`0 yillarida Toshkent, Samarkand shaxarlarida badiiy maktablar ochildi. Ularga kuplab maxalliy yoshlar jalb etildi. Bunda rus va boshka milliy rassomlar faol ishtirok etdi. Shu bilan birga uzbek xalk san`atini urganish orkali rassomlar xakikiy milliy san`at namunasini yaratishga, uz asarlarida davrning muxim vokealarini aks ettirishga xarakat kildilar. Shuday rassomlardan biri O.K. Tatevosyan buldi. Korovinning shogirdi bilan bu rassom 1915 yil birinchi bor Uzbekistonga keldi. Uning serjilo 32

www.arxiv.uz tabiati, boy me`morchilik yodgorliklari yosh rassomni uziga maxliyo etdi. Uzbekistonda uz ijodiy izlanishlari uchun katta imkoniyatlar borligini xis kilgan rassom ukishni bitirgach, butunlay Uzbekistonga kuchib keldi va uning sermaxsul ijodini boshladi, yosh rassomlarga murabbiylik kildi. Uning ilk ijodidagi asarlar asosan Samarkandga bogishlangan. Gavjum kuchalar, noz-ne`matga boy bozorlar, choyxonalar rassomning kupgina asarlarining mazmunini tashkil etdi. Xalk milliy san`at namunalarini urgandi. Asarlarida Uzbekistonda bulayotgan uzgarishlarni, odamlarning mexnatga bulgan munosabati badiiy ifodasini topa boshladi. Usha yillari Uzbekistonda bir kator iste`dodli rassomlar yashab ijod kilganlar. Bular ichida Fargonada tugilib usgan Aleksandr Volkovning asarlari juda rang-barang va falsafiy mazmunga boy. Voronejdan kelgan va butun umr Toshkentda yashab ijod kilgan Usto Mumin (Nikolayev) bir kator ajoyib nafis, lirik, shoirona asarlar yaratdi. Davr kayfiyati, kishilarning xayetga bulgan yuksak munosabati uning asarlarida uzining xakikiy poetik ifodasini topdi. Uning shunday asarlari ichida «Baxor», «Bedanaboz», «Dustlik», «Muxabbat», «Kuyev», «Choyxonachi» kabilardir. Uzbekistonda samarali mexnat kilgan rus rassomlaridan biri Pavel Petrovich Benkov edi. U uzbek san`atining rivojlanishiga, milliy kadrlar yetishib chikishiga katta xissa kushdi. U Buxoro, Xeva, Samarkand xakida juda kup polotnolar ishlagan. Bular asosan yarim manzara va yarim maishiy janrda bulib, ularda rassom kundalik xalk turmishini kadimgi nodir me`morchilik fonida ustalik bilan ta`svirlaydi. Ajoyib ayollar obrazini xam yaratadi. «Dugonalar», «Dutorchi kiz» deb nomlangan asarlar dustlik mavzusida yaratgan ilk asarlaridir. g`0-q0 yillaridan boshlab milliy rassomlar kurina boshladi. Ular uzlarining dastlabki asarlari bilan respublika badiiy kurgazmalarida ishtirok etib, badiiy xayotni yanada jonlantirdilar. Bu yillarga kelib san`at mavzusi kengaydi. Dustlik, tinchlik, mexnat guzalligini kuylovchi asarlar yaratildi. Iste`dotli yosh rassom Baxrom Xamdamiyning “Ish tugadi” deb nomlangan kartinasi shu davrda kishilar ongida sodir bulgan uzgarishlar uz ifodasini topdi. Shu bilan birga Lutfulla Abdullayevning “Yosh shoir-uyidagi uchrashuv” deb nomlangan asar yoshlar orasida san`at va ma`rifatga intiluvchi yoshlarning fazilatlarini ochib 33

www.arxiv.uz berishga bagishlangan. Bu yosh rassomlar Uzbekiston san`atning tarakkiyotiga solmokli xissa kushdilar. Ikkinchi jaxon urushi yillari uzbek rassomlari uchun katta sinov buldi. Ular goyaviy jixatdan chinikdilar. Ular front galabasi uchun ragbatlantira oladigan asarlar yaratishga xarakat kildilar. Urush yillarida Uzbekistonga evakuatsiya kilingan Moskva, Leningrad, Kiyev, Xarkov badiiy institutlari, ular bilan birga kelgan yetuk san`atkorlar- D. Moor, V. Favorskiy va boshkalar respublika badiiy xayotini jonlantirishga kumaklashdilar. Urush tugagach, tinchlik yillari uzbek san`ati xam uz rivojlanishida yangi boskichga kadam kuydi. Inson guzalligi, tabiat ulugvorligi rassomlarimiz polotnosida uz ifodasini topa boshladi. Bu urushdan keyingi yillarda yaratilgan A. Abdullayevning, A. Xidoyatov portreti, T. Oybek, L. Abdullayevning “Koxramonni kutib olish” U. Tansikboyevning “Kayrokum GESida tong”, R. Axmedovning “Onalik uylari”, R. Timurovning “Samarkand”, Y. Ilizarovning “Uzbekiston san`atkorlar guruxi portreti”, N. Karaxonning “Oltin kuz”, V. Fadeyevning “Sokchi ayol”, M. Saidovning “Xirmonda”, Ch. Axmorovning devoriy rasmlari va boshkalar uzbek san`ati tarixida uzlarining munosib urnini egallaydi. Respublika rassomlari bu davrdan boshlab, barcha kurgazmalarda faol ishtirok etib, san`atimiz ta`sirchanligi ortib borayetganini namoish etdilar. Bizning rassomlar kuplab kurgazmalarda katnashdilar. 60-o`0 yildan boshlab, uzbek san`ati yangi pogonaga kadam kuydi. Bu davrda fakat keksa rassomlar ijodidagina emas, balki yoshlar ijodida xam yangi ifoda vositalarini izlash, asarlarini talkin etishda uning emotsional tomoniga e`tibor berish kuchayganligi yakkolkuzjga tashlandi. Buni B.Boboyev va R. Choriyevlarning kartinalarida, T. Muxammedovning karikaturalarida, F. Grishchenkoning, X. Xusniddinxujayevning xaykallarida kurish mumkin. Uzbek san`ati zafarlari yulni bosib utdi. 34

www.arxiv.uz Mustaqillik yillarida O`zbekiston san`ati Uzbekiston tasviriy dastgox san`ati juda kiska vaktda rivojlanib, katta yutiklarga erishdi. Uzbekiston san`ati zafarli yulni bosib utdi. Respublikamiz rassomlari kupgina kurgazmalarda faol ishtirok etib, san`atimiz ta`sirchanligining ortib borayotganini namoyish etdilar. Bizning rassomlarimiz kupgina janrlarda ijod kilib kelmoktalar, manzara, natyurmort, portret va boshka. Natyurmortda bozorlarimizning tulib toshgan nozne`matlarini, manzara janrida esa, ulkamizning guzalligini va bepoyonligini, oddiy tabiat kurinishidagi guzallikni tulakonli ifodalashga xarakat kilmoklar. Shu bilan birga kadimdan kolgan butun dunyoga tanikli ajib me`morchilikning nodir yodgorliklarini uz asarlarida kursatdilar. Portret janrida esa Vatanimizning ilgor kishilarini, mexnatkash xalkni, shoir, rassom, musikachilarni tasvirladilar. Bizning Uzbekiston Vatanimiz ajoyib iste`dodli rassom va xaykaltaroshlarni yetkazib berdi. Bular ichida Iskandar Ikromov, Chingiz Axmarov, Malik Nabiyev, Mannon Saidov, Damir Ruziboyev, Ilxom Jabbarov, Javlon Umarbekov, Baxodir Jalolov, Alisher Mirzayev, Akmal Ikromjonov, Ne`mat Xakimov, Osimxon Vosixonov, Timur Sa`dullayev, Gafur Abduraxmonovlar aloxida mavkega ega. Uzbekiston xalk rassomi Alisher Mirzayev rangtasvir ustasi xalkimiz an`analariga, boy va sermazmun utmish tasviriy san`at merosiga xurmat bilan karaydi. Rassom uz xalkiga xos psixologik kechinmalarni chukur taxlil kila oladi. Rassom ona-tabiat bagrida uzbekona an`analarni, tuylarni, begubor uzbek bolalarini, lobar kizlarni, mushtipar onalar kabi obrazlarni aks ettira olishga muvaffak buldi. Jumladan, “Toshkent - tinchlik va dustlik shaxri” triptixi, “Bola xonada”, “Intizorlik”, “Yosh oila xakida kushik” kabi unlab asarlar moybuyokda yaratilgan. Umuman rassom tabiat va jamiyatda bulayotgan uzgarishlarni e`tiborsiz koldirmaydi. Rassom rangtasvirlarga shunday jon bagishlaydiki, undagi guzallik sirlari odamlarni ezgulikka yetaklaydi. Rassom asarlari bugungi kunda xalkimiz xurmatini kozonish bilan birga, kupgina xorijiy davlatlarda xam ma`lum va mashxurdir. Baxodir Jalolov xam Uzbekiston xalk rassomi bulib, zamonaviy rangtasvir san`ati rivojiga katta xissa kushib kelayotgan iste`dodli rassomlardan biridir. B.Jalolov 35

www.arxiv.uz tasviriy san`at borasidagi taxsilni davom ettirib, keyinchalik Ch.Axmarov, R.Choriyev, YE.P.Melnikov, B.D.Korolyovlardan tasviriy san`at sirlarini urgandi. Shu sababli xam u yaratgan portretlarda yuksak maxorat anik kuzga tashlanib turadi. Uning ijodidagi tuygular uygunligi tomoshabinni uziga maxliyo etib kuyadi. U portret san`atida kup yutiklarga erishdi. Uning tulakonli asarlarida uzbek xalkining sevimli farzandlari siymosi uz ifodasini topgan. U bir katta seriya portretlarni yaratadi, bular ichida akademiklar, rassom va boshka tanikli odamlar obrazlari bor. B.Jalolov ijodida olam sirlari uzgacha talkin etiladi. Bunga, “Gul va Rayxon afsonasi”, “Nido”, Baxt kushi”, “Abadiy va navkiron Xindiston”, “XXI asr Madonnasi” kabi kuplab asarlarini misol kilib keltirish mumkin. Mustakil Uzbekiston tarixiga bagishlangan Uzbekiston xalklari tarixiy muzeyi devoriga ishlangan monumental kurinishdagi surat jiddiy va mazmunli tarixiy dalillar orkali salobatli tasvirlanishi bilan xar kanday tamoshabin e`tiborini uziga jalb kila oladi. Polotnoni kuzatgan tomoshabin boy tarix saxifalariga ega bulgan uzbek xalkining buyuk va kudratli ekanligiga yana bir bor ishonch xosil kiladi. B.Jalolov ijodi shu jixati bilan kadrlidir. Xaykaltaroshlik san`atining ulkamiz xududidagi zamonaviy jixatlarini ijodkor Damir Ruziboyev faoliyatida yakkol kurish mumkin. Dastlab rangtasvir va grafik san`at bilan shugullangan D.Ruziboyev xaykaltaroshlik olamiga asosan 60-yillarda kirib keldi. San`atkor ijodida shakl va xajmlarning uziga xosligini xarakatlarni tabiiylik bilan tasvirlanishi, u tanlagan mavzularning rang-barang va keng kamrovligidan xam yakkol sezish mumkin. Uning bir kancha xaykallarida xalkimizning madaniy xayoti va ziyolilar kiyofasini aks ettirgan asarlarga duch kelamiz. Shu bilan birga u protret janrida xam ijod kiladi. san`atshunos olim R.Toktash obrazi, rassom V.Savitskiy va Saida portretlarida zamondoshlarimiz obrazlari tulakonli uz ifodasini topgan. D.Ruziboyev xaykaltaroshlik san`atida katta bir maktabna utab kelayotir. Uning izlanishlari rang-barang uslublarga boy. Buni biz san`atkor ijodida rangli xaykaltaroshlik san`atining yuzaga kelganligi orkali guvoxi bulishimiz mumkin. Ruziboyev xaykallaridagi shakl va xajmlarga buyok berish bilan ularning sexrli olamini yanada mu`jizali kila oladi. 36

www.arxiv.uz San`atkor bu bilan konikmasdan xaykalda aks ettirilayotgan vokeani rangin sirlarini matolarda yanada tuldiradi. Yana bir muxim tomoni D.Ruziboyevning izlanishlari kelajak muammolarini talkin kilishga karatilgan. San`atkor kutarinki rux bilan musika,rangtasvir asarlarini urganib, uz xaykallarida mujassamlashga intiladi. Xaykaltaroshning ajoyib fazilatlaridan yana biri uning asarlarida xissiy mazmundorlik boyib borayotganligidadir. Ana shunday mazmundorlik orkali u inson ma`naviyatini tobora tularok kamrab ifodalashga xarakat kiladi. Uzbekiston tasviriy san`ati tarixi — jaxon tasviriy san`ati tarixining ajralmas kisimidir. O`rta asrlar san`ati Yer yuzida feodalizm formatsiyasining paydo bulishidan tortib, uning rivojlanishi va nixoyat, uning inkirozidan keyingi formatsiyaga urnini bushatib berguncha bulgan davrdagi san`ati, odatda, urta asrlar san`atideyiladi. Bu san`at turli mamlakatlarda turli vaktda boshlangan va davom etgan. Jumladan, Yevropada u Buyuk Konstantin podsholik kilgan davrdan (IV-asr) boshlanadi. Uning dastlabki inkirozi esa XIII-XIV asrlardagi Italiyadagi shaxar-davlatlarning vujudga kelishi bilan tezlashadi. Yevropadagi ayrim mamlakatlarda feodalizm VII-VIII asrlar va undan kech xam boshlanib, XVII asrlarning sungigacha davom etgan (masalan, Vizantiya, Kadimgm Rus). Aksincha, Shark mamlakatlarda (masalan Xitoy, Xindistonda) urta asrchilik birmuncha erta boshlangan. Lekin uning inkirozi chuzilib ketib, XIX asrgacha va undan keyinrok xam davom etgan. Urta asrlarda me`morchilik yetakchi urinni egalladi. Bizgacha urta asrlar me`morchilik san`atining juda kup nodir yodgorlikliklari saklanib kolgan. Bu yodgorliklar, ayniksa, monumental me`morchilik san`ati urta asrlar ijtimoiy, iktisodiy va madaniy xayotini urganishda muxim uriinni egallaydi. Ular davrning diniy, falsafiy karashlarini aks ettiribgina kolmay, inson akl-zakovatining kudratini uluglaydi. Bu davrda kurilgan Yevropadagi ibodatxonalar, musulmon sharkidagi xashamatli machitlar, buddizm yodgorliklari urta asr tafakkurining maxsuli sifatida xozirgacha kishilar kalbini tulkinlashtiradi. Buyuk inson akl-zakovati kudratiga ta`zim etishga da`vat etadi. 37

www.arxiv.uz Vizantiya san`atining uziga xos tomonlari IV asrda uning maydoniga xristian dinining kirib kela boshlagan davridan shakllana bordi. Bu xususiyat Vizantiyaning dastlabki gullagan davri VI-VII asrlarda yakkol namoyon buldi. Konstantinopal bu davrda katta Vizantiya imperiyasining fakat siyosiy markazi emas, balki madaniy uchogiga xam aylandi. Vizantiya me`morchiligi uslubi grek va rim me`morchiligi an`analarining maxalliy an`analar bilan uygunlashishidan vujudga kelgan. Jumladan, Konstantinopoldagi Sofiya ibodatxonasi uz konstruktiv tuzilishi jixatidan Panteon ibodatxonasi konstruksiyasiga uxshab ketadi, lekin bu uxshashlik bir muncha yashiringan xolda talkin etilishi bilan xarakterlanadi. Vizantiya rangtasvirining nodir namunasi XII asr birinchi yarmida Konstantinopollik usta tomonidan ishlangan «Vladimir Bibi maryami» ikonasi xisoblanadi. Vizantiya san`ati madaniyati, jaxon xalklari san`ati va madaniyatining rivojlanishiga katta ta`sir utkazadi. Bu madaniyat janubiy Slavyanlarga uz ta`sirini kursatadi. Kadimgi Rus san`ati va madaniyati tarakkiyotida muxim rol uynaydi. Vizantiya me`morligi amaliy san`at namunalari kupgina xalk san`atkorlari uchun namuna maktabi vazifasini utadi. VI-VII asrlarda slavyan kabilalarining Bolkon yarim oroli tomon ommaviy kuchishi Vizantiya imperiyasida feodal munosabatlarining tezlanishiga, kuldorlik formatsiyasining tugashiga olib keldi. Shu bilan birga slavyan kabilalarining Vizantiya bilan tuknashi ularning ijtimoiy va siyosiy rivojlanishlarida, asta-sekin esa ilk feodal davlatlarning paydo bulishida muim axamiyatga ega buldi. Bu yerda ular Bolkon yarim orolida yirik davlatlar galma-galdan maydonga chikti va inkirozga uchradi. Ana shular ichida Bolgariya podshaligi, Serbiya va Xorvatiya davlatlari yirik bulib, tarakkiyotida xam sezilarli iz koldirdilar. Bolgariya san`ati va madaniyatining birinchi tarakkiyoti IX-X asrlarga tugri keldi. Bu davrda slovyan yozuvi va bolgar adabiyoti paydo buldi. Bolgar san`atiga xos bulgan xususiyatlardan biri, antik an`analarning unda uzok yashashidadir. Jumladan, uning me`morchiligida tekis yoyilgan tomi va yon tomonlaridagi binolar vakt saklangan. Bunga avliyo Sofiya ibodatxonasi misol bula oladi. XI asrdan boshlab, bud- gumbaz tipidagi binolar kurila boshladi. Shu tipda kurilgan dastlabki ibodatxonalar Presp kuli atrofidagi German cherkovi (1066 y.) bulib, u uzining nozik nisbati, 38

www.arxiv.uz konstruktiv tuzilishining anikligi bilan xarakterlanadi. Bino juda sodda bezatilgan. 11ho` yili Bolgariya mustakil davlatka aylandi. Tarixchilar ikkinchi Bolgariya podsholigi davrini shu yildan boshlab xisoblaydilar. Feodalizmning yangi boskichi bulgan bu davr savdo-sotik, madaniyat va san`atning jonlanishi bilan xarakterlanadi. Me`morchilik bezagiga e`tibor berish Bolgariyada keng urinni egalladi. Bu davrda miniatyura, ayniksa, yogoch uymakorligi juda rivojlandi. Bu uymakorlikning kadimgi namunasi Oxirddagi Nikolay cherkovi uchun ishlangan eshik yuzasidagi turli kush, xayvon va usimliklar dunyosidan olingan obrazlar tasviridir. Yozuv manbalari Bolgariyada zargarlik san`ati xam yuksak bulganligidan dalolat beradi. XIV asrning ikkinchi yarmida turklar tomonidan bosib olinishi uning san`at va madaniyatiga salbiy ta`sir kildi. Uning monumental san`at tarakkiyoti deyarli tuxtadi. XII-XIV asrlarda Serbiya Bolkon yarim orolidagi yirik davlatlardan biriga aylandi, san`at va madaniyatning gullagan davrini boshidan kechirdi. Serxasham me`morchilik va monumental rangtasvir san`atida muxim yutiklarni kulga kiritib, urta asrning yetuk markazlaridan biriga aylandi. Serbiya Vizantiya va Italiya bilan yakin munosabatta rivojlandi, ularning san`atidan ta`sirlandi. Vizantiya san`ati an`analari ayniksa, rangtasvir Serb san`ati tarakkiyotida muxim urinni egalladi. Me`morchilik san`atida esa Garbiy Yevropa an`analarining ta`siri seziladi. Serb san`atining ilk namunalari bizgacha kam yetib kelgan va ulardan kuprok Yevropa roman davri san`ati an`analari ta`siri bulgan. Bu davr me`morchilik namunalari plan jixatidan sodda, bazilika tiplariga yakin, ravnokli cherkovlar bulib, ularning eshik va darchalari atrofi sodda burtma tasvirlar bilan bezatilgan. Serb san`atining Garbiy Yevropa bilan alokasi XI asrdan rivojlana boshlagan miniatyura san`atida xam namoyon buladi. Serb me`morchiligining uziga xos xususiyatlaridan biri, uning dekorativ xarakterdaligidir. Bu xususida Studennitsadagi Bibi Maryam cherkovi dikkatga sazovordir. Binoning tashki kurinishiga alokida e`tibor berganlar, u ok va kul rang marmar bilan pardozlanib, arkatura frizi bilan bezatilgan. Konsollarda odam va xayvon nikoblari ishlangan, garbiy va janubiy peshtoklar, mexrob darshalari uyma nakkoshlik bilan bezatilgan. Naksh uchun usimliklar dunyosi, kush, xayvon va odamlar shakli olingan. Nerezedagi (Makedoniya) 39

www.arxiv.uz Panteleymanx ibodatxonasi devoriy suratlari Serb monumental rangtasviri tugrisida tasavvur beradi. «Butdan tushirish» mavzusiga bagishlangan suratlardr kuchli xayajon va motam, iztirob, kaygurish ishonarli va ifodali tasvirlangan. Bu tasvirlarda butdan tushirilgan Iaga aza tutayotgan,chukur kaygu va motam bilan uni kuchoklayotgan Bibi Maryam, Iso tomon chukur kaygu va motam bilan engashib karab turgan Ioan obrazlari chukur motam xolatida ta`sirli ishlangan. Yosh avliyolarobrazi xam ta`sirli va xarakterlidir. Bu tasvirlarda rassom kontur chiziklardan foydalanmagan xolda fakat rang surtmalari xisobiga obraz xajmini ifodalashga intiladi. Surat koloriti yorkin, ok sargish, oltin, kuk va moviy ranglar gammasi uzaro nisbatda asarning emotsional tomonini oshirib, uning kurimli bulishiga yordam beradi. Serb urta asrlar san`ati uz davri uchun progressiv axamiyatiga ega buldi. XIII-XIV asrlar me`morchilik san`ati Sharkiy Yevropa san`ati uchun muxim axamiyat kasb etdi. Serb rassomlari insoning xis-tuygu, extiroslarini badiiy ifoda etib, uzga yerdagi zamondoshlariga namuna buldilar. Serb san`atkorlari diniy kanonlardan chekkaga chikmagan xolda real dunyoni keng va tulakonli tasvirlashga erishdilar. Serb san`atkorlari Ruminiya, Bolgariya, Kadimgi Rus san`atiga uz ta`sirlarini utkazdilar. Urta asrlar san`ati va madaniyatida Kavkaz xalklari, jumladan,Armaniston, Gruziya, Ozarbayjon xalklari san`ati xam alokida urinni egallaydi. Bu xalklar san`ati kadimgi maxalliy san`at an`analariga ega bulgan, urta asrlarning muxim madaniyat uchoklaridan xisoblanadi. Ular Vizantiya va Eronning etuklaridan foydalanib, uziga xos san`at yaratdilar va jaxon madaniyati xazinasini boyitdilar. Kavkaz xalklari san`ati X-XIII asrlarda eng gullagan davrini boshidan kechirdi. Gruziya va Armaniston urta asrlar monumental me`morlik san`ati xajmiy-plastik yechilishi xarakteri bilan fark kiladi. Markazli kubbali Zakavkazye ibodatxonalari zinasimon kompozitsiyaga ega bulib, uning me`morchilik xajmlari urtaga karab balandlashib boradi. Cherkov binosining turt tomoni uziga xos frantanlar bilan tugallanadi. Binoning tashki zinasimon kompozitsiyasi interyerning ichki xarakteriga xos. 40

www.arxiv.uz Arman me`morchiligining uziga xos tomonlari Echmiadzin yakinidagi Gijima ibodatxonasida yakkol seziladi. Bu ibodatxona plani asosida xamma tomoni teng bulgan but olingan. Binoning tashki tomoni yaxlit, salobatlidir. U uzing anik nisbati, devor fakturasining yokimli kilib ishlanganligi bilan xarakterlanadi. Bino silueti yaxlit va anik tuzilishi bilan xotirada yaxshi saklanadi. Ibodatxona sakkiz kirrali baraban bilan tugallangan. Arablar tomonidan VII asrda Armanistont yerlarining zabt etilishi san`at tarak-kiyotiga tusik bulib, bu xol kariyb g`00 yil davom etadi. Fakat arab xalifaligining prashalanishi va Armanistonning shet el istilo-sidan kutilishi ixtosodiy, siyosiy xayotda jonlanishni boshladi. Gruziyada ilk xristian dini bilan boglik binolar (V-VI asrlar) bazilikadir. Ular kichik Osiyo, Albaniya, Siriya, Armanistondagi bazilika binolariga uxshash. Lekin u maxalliy an`analar bilan boyitilgan bulib, uch kavatli zinali supacha ustiga kurilgan bu bino tashki tomonidan sodda va past, ogir kurinishga ega. Lekin asosiy dikkat interyerga karatilgan. Keng xona devorlaridagi anik, yaxlit shakllar uning ichki emotsional imkoniyatlarini oshiradi. Bino interyerlarini bezashda toshtan yaratilgan kapitel va plastrlar muxim urinni egallaydi. Burtma tasvirlarda Eron va Gruziya xalk yegoch uymakorligi an`analari uyginlashgan. VI asrning oxiri va VII asrda markaxiy kubbali kurilish keng urinni egallay boshladi va uning turli variantlarini ishlab chikildi. Msxetidagi Djvari ibodatxonasi Gruzin me`morchiligining xarakterli tomonini uzida mujassamlashtirgan. Xajmi jixatidan monumental kurinishga ega bulgan bu bino va tabiyat manzarasi bir biri bilan uygunlashib ketgan va uning bir bulagi sifatida idrok etiladi. Bino kompozitsiyasi sakkiz kirrali baland bulmagan baraban bilan tugallangan. Tashki devor burtma tasvir va nakishlar bilan bezatilgan. Gruzin san`atining eng gullagan davri XI-XIII asrlarga tugri keladi. Bu davrga kelib, Gruzin yakin sharkdagi eng yirik davlatlardan biriga aylanadi, moddiy va ma`naviy xayotida rivojlanish sodir buldi. Bu davr madaniyatining uziga xos xususiyati cherkor va feodal zodagonlar rolining kamayishi, yangi shakllangan variant xamda savdogar, xunarmandlar tabakasi xayoti va ideologiyasini targib etish bilan boglik bulgan san`at va fanda dunyoviy yunalish etakchi uringa chikib oldi. 41

www.arxiv.uz Bu davr san`atining muxim mafkuraviy maksadi-mamlakat kuchlarini birlashtirish va davlatni mustaxlashga karatilgandir. Insonning ruxiy olamga kizikishi va e`tibori kuchaydi. Monumental me`morchilikda katta, ulugvor, xashamatli binolar yaratish, ularning ichki va tashki tomoni badiiy bezagiga olaxida e`tibor berish tendensiyasi sezildi. Me`morchilik elementlarining dekorativliligiga e`tibor ortti. Gruzin san`atida ancha rivojlangan mozaika xam monumental xususiyatga ega bulib, jonli va ta`sirlidir. Monumental rangtasvir san`ati XII-XIII asrlar chegarasida jiddiy yutuklarni kulga kiritti. Bu davrda Gruzin monumental rangtasvirning nodir yodgorlikalari yaratildi. Bu xususida Vardzi suratlari, Betaniy va ayniksa, Kinsvisi ibodatxonalaridagi devoriy suratlar obrazlarning erkin talkin etilishi vokealikning poetik tasvirlanishi bilan xarakterlanadi. XVI asr monumental rangtasvirida Vizantiya rangtasvirining Konstantinopol maktabi ta`siri seziladi. Bu davr suratlari ta`sirchang, ifodali chikkan bulsa xam, obrazlardagi garmonik barkamollik va tasvirlanuvchilarning kup kirrali xarakterini tulik yoratishi bir muncha buzila boshlaganligi, sun`iylik kurinadi. Gruzin miniatyura san`atining ilk namunasi IX-X asrlarga tugri keledi. Ba`zi malu`motlarga kura, bu san`at V asrlardayok rivojlangan va keng tarkalgan. Miniatyura san`atida ellinistik san`atning ta`siri seziladi. Bu davr miniatyuralari uzining utkir kalami, real va yorkin kaloriti bilan ajralib turadi. Unda diniy mavzudan tashkari, dunyoviy vokealar uz ifodasini topgan. XIV – XVII asrlar Gruzin xalkining chet el boskinchilariga karshi kurashi davridir. Bu uning ixtisodiy ravnakiga uz ta`sirini utkazadi. Monumental rangtasvir, miniatyura, me`morchilik san`ati bir muncha orkaga ketishi bilan xarakterlanadi. Lekin xalk amaliy san`ati, yegoch va tosh uymakorligi san`ati rivojlanishda davom etib, davr uzgarishlarini uzida ifodaladi. YEVROPA SAN`ATIUrta asrlarda Garbiy Yevropa “Varvarlar” kirolligi va Franklar imperiyasi davrida “Varvarlar” ning surunkali xarbiy yurishlari va kullarning tez tez kutarilib turgan kuzgolonlari III asrlarga kelib “Kuldorlik” davrining inkirozga yuz tutishiga sabab buldi. Natijada kuldorlik davri tuzim sifatida uz urnini Garbiy Yevropa mamlakatlarda asta -sekin feodalizmga bushatib bera boshladi. Rim imperiyasi kulashi bilan bu jarayon yanada tezlashdi. Bu vokealar Garbiy Yevropa 42

www.arxiv.uz madaniyati va san`atiga uz ta`sirini kursatdi. “Varvarlar” san`ati va antik san`ati an`analarining uz ora ta`sirida Yevropada urta asr san`atini boshidan kechirdi. Bu ta`sir ayniksa xajm forma dinamikasi, ekspressiyada, kompozitsiya va nakkoshlikda yakkol namoyon buldi. Garbiy Yevropadagi kupgina mamlakatlarda iptidoiy tuzimdan sung uz boshlaridan kuldorlik davrini kechirmay turib, feodal tuzimiga utishlari muxim vokea buldi. ”Varvarlar” san`atidagi iptidoiy tuzimga xos folkloriy tuchunchalar antik san`at an`analari kushilib uziga xos yangi san`at rivojlanaboshladi. “Varvarlar” tomonidan istilo kilingan Rim imperiyasida feodal munosabatlar rivojlana boshlagan edi, istilo natijasidayok Rimda xristian dini ta`sirida koldi. Din odamlar ongi, ruxiyatiga chukurrok kirib bordi. Vizantiya san`ati uz moxiyati jixatidan aristokratik xarakterga ega. Ular obrazlarni barkamolligiga intilsa, varvarlar esa ba`zida majruk, mayib, jismoniy xunik obrazlarni tasvirlashdan chuchimaydi. Bu davrga kelib asosan yegoch uymakorligi, nakkoshlik va dekorativ bezak san`ati turlari rivojlandi. Uchinchi asr oxiri tukkizinchi asr boshlarida Buyuk Karl I kuchli imperiyaga asos soldi. Bu davr san`ati “korolinglar” san`ati, deb nom oldi. Bu san`at xunarmandlar, shark xalklari, ayniksa Shom san`atidan ta`sirlangan va unga taklid kilgan. Roman san`ati. Buyuk Karl imperiyasi uzokka chuzilmay, tez inkirozga uchradi. Vafotidan sung esa tomom parokandalikka uchradi,madaniy yodgorliklar esa talandi. Fakat X asr oxirlaridan boshlab Yevropa jayot izga tusha boshladi. X-XII asrlarni uz ichiga olgan tarakkiyot davri san`ati roman san`ati deb nom oldi. ”Roman” iborasi shartli bulib, u lotincha “roma” degan suzdan olingan bulib, “rim” uslubi degan ma`noni bildiradi.Bu davrda me`morchilikka aloxida e`tibor berildi. Roman davri san`atida me`morchilik asosiy uringa chikadi. Bu davr me`morchilikning xarakterli tomoni shundaki, unda binolar birmuncha past, jiddiy va ogir kurinishga ega. Devorlari kalin va mustaxkam, eshik, derazalar ensiz. Me`morchilikning bunday kurinishi xarbiy maksadlarni kuzda tutadi. Bu davrda asosan me`morchilik bilan boglik bulgan san`at turlari rivojlanadi. Bular maxobatli 43

www.arxiv.uz rangtasvir, xaykaltaroshlik, vitraj san`ati. Bu me`morchilikning yanabir uziga xos xususiyati, tomning gumbaz tarzida yepilishi va unda darchalarning joylanishidir. Bu davrga kelib uziga xos feodal kusurlar paydo bula boshladi. Usha davrda kurilgan shaxarlarning umumiy kurinishi xam feodal kurgonlarini eslatardi. Ularning atrofi kalin devor bilan urab chikilar edi. Bu binolarning bezalishi xam sodda. Bu davr tasviriy san`ati din bilan uzviy boglikligi sababli unda ramzi, gayri- tabiiy, fantastik obrazlar uchraydi. Feodalizm davrining san`ati Garbiy Yevropa davlati bu Fran-siya edi. Fransuz me`morchiligi Yevropa kurilishida muxim urin tutadi. Roman asri davrida Fransiyaning kupgina shaxarlarida an-chagina ibodatxonalar kurildi. Bu binolarining pastki kismi tepa kismiga nisbatan ancha katta buldi. Ular uyma naksh va burtma tasvirlar bilan bezatilar edi. XIX asr boshlarida buzilib ketgan bu me`morchilik obidalarining asosiy prinsiplari keyingi davr arxitekturasi uchun xam kup xizmat kildi. Germaniyada kurilgan roman arxitekturasining xarakterli tomani shundaki, bu me`morchilik binoning tomi kvadrat shaklida bulib, ogir minoralarning serobligi esa unga dinamik siluet beradi. Italiya me`morchiligida stilistik birliye yuk. Bunga asosiy sabab uning tarkokligi. Ayrim viloyatlarda Vizantiya ta`siri, yana bir joyda roman arxitekturasi ta`siri, boshka eoyda esa masalan Toskana va Lombardiya maktablarida esa antik an`analar ta`siri sezilib turadi. Roman davri tasviriy san`atida mana shu arxitektura bilan boglik tasviriy san`at ya`ni devoriy surat va vitrajlar ishlash muxim urin tutadi. Rangdor suratlar bilan bino shiftlari va devorlarini bezashga katta e`tibor beriladi. Bu binolar asosan ibodatxonalar bulganligi sababli unda suratlar mavzusi xam diniy bulib, bu usha Bibi Maryam va Iso xayotidan olingan lavxalar edi. Bu davr xaykaltorashligida xam shu yukoridagi xolatni kuramiz. Gotika san`ati. Feodalizm tuzumi ichidagi yangi uzgarishlar undan keyin kelishi kerak bulgan tuzumning shart-sharoitlarini yaratishga zamin xozirlashga kirisha boshladi. Bu esa shaxarlarning tarakkiy etishiga, bunda savdogar va xunarmandlarning rolini ortib borishiga sabab buldi. Yevropa markazlarida XII asr boshlarida fanning roli artti va 44

www.arxiv.uz birinshi ilmiy markazlar-universitetlar tashkil kilindi. Materialistlik dunyo karashning ilk belgilari paydo bula boshladi. Bunda Ibn Sino va uning shogirdi Ibn Rushd (Averros) ta`siri katta buldi. San`at va majaniyatta xam katta uzgarishlar yuz berdi, xayotiy mavzudagi asarlar paydo bula boshladi. Ruxoniydlar xayotidagi ikki yuzlamachilikni fosh etuvchi teatrlar, ya`ni komediatlar, maskradlar yuzaga keldi. Garbiy Yevropa san`ati Vizantiya san`ati ta`siridan kutila boshladi. Keyinchalik bu davrdagi san`atga «Gotika» san`ati deb nom berildi. Bu iboraning lugoviy ma`nosi italyancha suzidan olingan bulib, «gotlarniki» degan mazmunni bildiradi. Gotlar bu nemis kabilalaridan biri bulib, bu davr san`atiga got kabilalari san`atining ta`siri kuchli bulganini bildiradi. Xali bu davrda shaxar madaniyati feodal munosabatlarga karshi chika olmas edi. Shu bois gotika san`ati xarakterida xam murakkab va karama-karshi fazilatlar kashf etildi. Yaratilgan asarlarda realistlik elementlar bilan bir katorda, diniy karashlarning kutaringki tasvirlash xolatlari seziladi. Gotika uslubi XII-XIII asrlarda uzining gullagan davrini boshidan kechirdi. Bu uslub turli mamlakatlarda turlicha kechdi va uning ichki strukturasi umumiy kurilish tusini oldi. Roman uslubida bulgani kabi Gotika uslubida xam asosiy uringa me`morchilik chikti. Roman davridagiga nisbatan gotika arxitekturasi sexasham va ulugvor, kattaligi bilan ajralib turadi. Bu uslubda kurilgan binolar yukoriga intiluvchang bulib, juda baland buladi. Dinning kuchi orta boradi va soborlar oldida nafakat diniy marosimlar balki, shaxar majlisilari, xar xil munozara va baxslar, universitet ma`ruzalari va xalk sayillari utkazilar edi. Shu sababdan bu ibodatxonalar shaxar markazlarida kurilardi. Gotika davri arxitekturasining xarakterli tomonlaridan biri bino kutarilgan sari torayib boradi va oxiri shpil bilan, ya`ni nayzasimon tarzda tugaydi. Uning uchiga xuroz yoki boshkacha bir tasvirlar kuyiladi. Arxitekturaning yutuklari ortib bordi. Bulardan biri karkaslardan foydalanish bulsa, ikkimnchisi bu davrga kelib darchalari kengayib, derazalari kupayadi, peshtoxlari va ayvonlardan foydalanib bino ichini nurga boyitish istagi kuchayib boradi. Bu esa binolarning ulugvor, baland bulishini ta`minlab kolmastan, ularning 45

www.arxiv.uz yengil bir ruxiy xolat kasb etishini ta`minlaydi. Me`morchilikda sodir bulgan bu uzgarishlar binoning tashki va ichki kurinishlarida xam uz ifodasini topadi. Tasviriy san`atta esa devoriy suratlar ishlanadigan yuzalar binoda yukligi sababli, uning urnini vitraj egallaydi. Me`morchilik bilan boglik bulgan xaykaltaroshlik tasviriy san`atda yetakchi urinni egallaydi. Kiyev Rusi topgan davrdan boshlab (X asr) Urta asr munosabatlar va badiiy mafkura prinsiplari inkirozga yuz tutgan davrgacha (XVI asr) bulgan Rossiya tarixidagi davrga «Kadimgi Rus» san`ati deyiladi. Kadimgi Rus san`ati bevosita usha davrlarda yashagan boka xalklarning madaniyati va san`atining ta`siri ostida rivojlandi. Kadimgi Rus feodal munosabatlarining boshka mamalkatlarnikidan farki shundaki, u kuldorlik davrini boshidan kechiradi. Shu sababli uning san`ati tabiat bilan uyginlashgan, me`morchilikdagi binolar, kasrlarmi yoki ibodatxonalarmi boshkalarnikidan fark kiladi. Me`morchilikning asosiy materiallari yegoch, loy edi. Shu sababli bizgacha yetib kelgan namunalari juda ozchilikni tashkil kiladi. Xaykaltaroshlik keng yeyilmagan. Bu davrda asosan amaliy san`at rivojlangan. Sharkiy slavyanlarda birinchi ming yillik urtalarida paydo bula boshlagan feodal munosabatlar VIII-IX asrlarga kelib uz shakllanishini nixoyasiga yetkazdi. X asr Kiyev Rusi davlatining tashkil topishi shu davrning eng muxim vokeasi buldi. Xristian dini rasmiy davlat dini, deb kabul kilindi. Bu esa uz navbatida Vizantiya bilan aloxalarni kuchaytirdi. Bolgar olimlari topgan-Kirill va Mifodiy kashb kilgan yozuv alfaviti rus yozuvining asosini tashkil kildi va xozirgi davrgacha unga xizmat kilmokda. Vizantiyada yaratilgan san`at ikonografiya xam din ta`siri ostida me`morchilik bilan birgalikda Rus davlatiga kirib keldi. Dastlabki davrlarda Vizantiyadan ustalar chakirildi, bular me`mor, xaykaltarosh va rassomlar edi. X-XI asrlarda Kiyev Rusi san`at va madaniyat soxasida xakikiy gullash davrini boshidan kechirdi. Bu davrga kelib u yevropada kuzga kuringan davlatlardan biri buldi. Bu davrning eng muxim arxitektura yodgorligi Kiyevtagi Ovliyo Sofiya («Svetaya Sofiya») sobori Kiyev Rusining bosh ibodatxonasi buldi. Bu davlatning 46

www.arxiv.uz kuch-kudrati va yagonaligini tarannum etar edi. Binoning ichkari kismi devoriy suratlar bilan bezalgan. Kiyev Rusida ikona san`ati va kitob bezagi bilan boglik bulgan miniatyura san`ati keng rivojlandi. XIII-XV asrlarda mavjud bulgan rangtasvir asarlari asosan devoriy suratlar bulib, usha davrda ijod kilgan rassomlar maxoratidan dalolad berib turadi. XIV asr Novgorod monumental rangtasvirlaridagi yorkin shaxslardan biri, bu usha davrda Vizantiyadan Rusga kelib ijod kilgan musavvir Feofan Grekdir. U Vizantiya tasviriy san`ati an`analarini yaxshi, chukur egallagan xolda, Rus san`atidagi izlanishlar bilan uyginlashtirishga erishdi. Feofan Grek asarlaridan bizgacha juda kam namunalari yetib kelgan. Uning Novgoroddagi Stas-Preobrajenskiy soboridagi devoriy suratlari mashxurdir. Feofan Grek keyingi Rus san`ati tarakkiyotida muxim rol uynadi. 114o` yilda Moskva shaxriga asos solindi. U dastlab kichik bir knyazlikning markazi buldi, atrofi jarlik bulib yegoch devorlar bilan uralgan tepalikda joylashgan edi. Moskva me`morchiligining namunalari unchalik kup saklanmagan. Saklanganlarining aksariyati XIV asr ikkinchi yarmi va XV asrga taalluklidir. Me`morchilik yodgorliklari asosan shaxar chekkalarida saklanib kolgan. Tasviriy san`at namunalari kuprok, miniatyura, ikona va devoriy suratlar tarzida uncha kup bulmagan mikdorda bizgacha yetib kelgan. Adabiy manbalarda xam shaxar ibodatxonalari xamda xasrlar devoriy suratlar bilan bezatilganligi xakida ma`lumotlar bor. Moskva tasviriy san`ati tarakkiyotida rassom Feofan Grek muxim urin egallaydi. U taxminan 1q95 yilda, devoriy surat va ikonalar ishladi. Blagobeshenskiy sobori ikonastasining ikkinshi yarmi uning kalamiga mansubdir. Bu yerda uning shogirdlari xam ishlaganlar. Ular orasida kadimiy Rus rassomi Andrey Rublevning ismini xam uchratamiz. Bu sobordagi ikona va suratlar Andrey Rublev ijodining ilk nomunalari xisoblanadi. Shu asarlarda A.Rublev ijodining uziga xos xususiyatlari sezilib turadi. Bular orasida «Chukindirish» kompozitsiyasi «Iyerusalimga kochish» asarlari dikkatga sazovordir. A.Rublevning muxim asarlaridan biri Vladimirdagi Uspenskiy soboriga ishlangan devoriy suratdir. «Takvodorlarning jamiyatga kirishi» surati ular ichida aloxida 47

www.arxiv.uz axamiyatga ega buliyu, A. Rublevning yuksak maxorati va goyaviy pozitsiyasini namoyon etadi. Zvenegoroddan topilgan Spas surati va Arxangel Mixail ikonasi xam uning ijodiga mansubdir. Rassomning eng mashxur asari Troitsk soboriga ishlangan «Uch farishta» surati xisoblanadi. Xozir bu surat Tretyakov galereyasida saklanadi. Bu ikona injilda tasvirlangan vokealarga bagishlangan. Bu asarda diniy obrazlar orkali insoniy poklik, poetik rux tasvirlanadi. A.Rublev ijodi shu davrdagi Moskva tasviriy san`atidagina muxim rol egallab kolmay balki uzidan keyingi tasviriy san`atga xam ijobiy ta`sir kursatdi. XVI asr boshlariga kelib Moskva me`morchiligidagi shakllanish deyarli tugagan. Bu Ivan III xukmronligi davriga tugri keldi. Bu me`morchilik obidalarini yaratishda italiyaning me`morchilik an`anasi rus madaniy xayotiga kirib kela boshlagani kuzga tashlanadi. Krimdagi «Uspenskiy» sobori ziynatida ana shu tasvir yakkol seziladi. XVII asr Rus san`ati. Feodal munosabatlarining kuchayib borishi natijasida dexkonlarning kashshokligi va karamligi ortib borib XVII asrga kelib krepostnoylik karamligiga aylanadi. Bu paytlarga kelib xalk galayonlari kuchaydi. Ivan Bolotnikov boshchiligidagi kuzgolon, Minin va Pojarskiy boshchiligidagi kuzgolon shular jumlasidandir. Ayniksa Stepan Razin boshchiligidagi kuzgolon jamiyat xayotining barcha jabxalariga jiddiy ta`sir etdi. XVII asrda Moskva badiiy markazga aylandi. Rassom, xunarmand, amaliy san`at ustalari guruxi «Kurol-yarog palatasi» atrofida birlashdilar. U yerda shet ellik ustalar xam ishlar edilar. Bu ustaxona podsho saroyiga yakin joylashgan bulib, asosan podsho saroyi, podsho oylasi, sherkov va zadogan savdogarlar buyurtmasini bajarar edi. Mana shu ustaxonalarda samarali ijod kilgan rassomlardan biri Simon Ushakov edi. Rassomning karashlari uning uncha katta bulmagan «Ikona san`atini sevuvchilarga maslaxat» risolasida uz ifodasini topti. Uyg`onish davri san`ati Uygonish davrida Garbiy Yevropa san`ati .Feodalizm jamiyati kuynida ilk kapitalistlik munosabatlarning tarkib topishi va rivojlanishi Yevropa xayotida yangi va muxim uzgarishalarga olib keldi. Din asta-sekin uz mavkiyeni yukota bordi. Omma dindan uzoklasha bordi. Shaxarlar kengaya bordi. Ularning shiddat bilan usib, rivojlanishi mayda xunarmandchilikdan manufakturaga utishga sabab buldi. Bu 48

www.arxiv.uz shaxarlarda savdo-sotik shu darajada rivojlandiki, dengiz orkali dunyoning boshka burchaklari savdo kilishga talab kuchaydi. Yangi kit`alar kashb kilindi, bu vokealar insonlar tafakkuri va xayotga bulgan munosabatlarida tub uzgarishalar yasadi. Bu davrdagi tarakkiyot jarayoni shiddat bilan usdi, uning natijasida yangi san`at va yangi madaniyat dunyoga keldi. Mamalakatlar orasida madaniy xayotdagi yangiliklar tez tugildi. Bu tarakkiyot davri Yevropa madaniyati tarixida «Uygonish davri» deb nom oldi. Bu iborani ilk bor Italyan rassomi va san`atshunosi Jorjo Vazare tomonidan, Jotto ijodiga nisbat berib aytilgan edi. Urta asrlar davridan sung san`at va adabiyotdagi markaziy e`tibor insonga uning ijtimoiy xayotida tutgan urniga karatilaganligi, uning «uygonishligini» belgisi edi. Keyinchalik keng mazmun kasb etgan bu ibora italiyadan tashkari Yevropaning boshka mamalakatalariga ularning feodalizm davridagi keyingi san`at va madaniyatlarni ta`riflashda boshlandi. Uygonish davrida Italiya san`ati va madaniyati uzok davom etgan uz xarakatlarini tulik namoyon etib, kator tarakkiyot boskichlarini boshidan kechirdi. Bu kuydagi boskichlardani iborat: Uygonish davri arafasi-protorensans (XIII-XIV asrlar) Ilk uygonish davri – (XV) Yukori uygonish davri – (XV asrning 90-yillari-XIV asrning g`0-q0 yillari) Sunggi uygonish davri –(XVI asrning ikkinchi yarmi) Albatta bu davr barcha Yevropa mamlakatlarida turlicha kechdi. Masalan, Germaniya sunggi uygonish, Niderlandiya yukori uygonish davrini boshlaridan ke6chirdilar. Uygonish davri insoniyat tarakki1tidagi muxim davr, muxim boskich, ya`ni insoniyat uz boshidan kechirgan uzgarishlar ichida eng buyuk progressiv uzgarish edi. Natijada ular chin ma`noda xalkchil asarlar yaratdilar, xalk ommasining arzu-istaklarini, xis-tuygularini ifodalab chikdilar, ilgor gumanistik goyalarni kutarib chikdilar. Shu boisdan xam bu davr gumanizm asri deb nom oldi. Bu lotinchada insoniylik, insonparvarlik, degan ma`noni bildiradi. Uygonish davri madaniyati antik dunyo madaniyatidan ilxomlandi, Antik dunyo yodgorliklarini kund bilan urgandi, ulardan ta`sirlandi. Antik dunyo yodgorliklarining Italiyada kuplab saklanib kolganligi 49

www.arxiv.uz unga juda yaxshi imkon yaratti. Lekin antik san`attan farkli ravishda ular kullar sajda kilgan xudolar deb ulardan shu yusinda emas, balki uz fikrlarini xis tuygularini, tushunchalarini ifodalashda foydalandilar. Guzallik va garmoniya real vokealikdan kidirish, real vokealikdan keng foydalanish shu davr tarakkiyotining mezonini belgiladi. Xayot real xodisa deb tan olindi. San`atkorlar real vokealikni tasvirlashdan yangi konun va koidalar izladilar. Asaralar ta`sirchangligini ishirish maksadi kup soxalar bilan xamkorlikda ishlashni takozo etdi. Perspektiva, rangshunoslik, soya va yorug, odam anatomiyasi va shunga uxshash soxalarda katta yutuklar kulga kiritildi. Me`morchilik va amaliy san`atda yangi tendensiyalar rivojlandi. Shu bilan birga kadimgi an`analar uzlashtirilib, ular yangi mazmun bilan boyitildi. Unda yangi konstruksiyalar vujudga keldi. Ibodatxonalar bilan bir katorda kup kavatli shinam binolar kad kutara boshladi. Binolarning tashki va ichki kurinishlarini bezash, ular ichidagi fazoni tashkil kilish masalasidaancha yutuklarga erishildi. Bu kilingan ishlar keyingi Yevropa san`atida kuprok axamiyatga ega buldi. Uygonish davrining uziga xos tomonlari protorenesans davrida dastlab italiya rangtasvirida uzini namoyon kildi. Ijodkorlar diniy mavzuda ishlangan devoriy suratlarda realistik mazmunini iilgari sura boshladilar. Insonlar orasidagi munosobatlar, muxabbat, olijanoblikni, razillik, xudbinlikka karshi kuya boshladilar, vokelikning yeal tasvirini yaratishga xarakat kildilar. Ularning asarlarida uygonish davri realizmining uziga xos tomoni xayotiy muammolarni kupincha diniy nikob ostida, diniy mifologik obrazlar orkali berish xollarini uchratamiz. Uygotish davri san`atkorlari ijodida insonlar xayoti, inson baxt-saodat yaratuvchisi va ozodlik uchun kurashchi ekanligi asosiy mavzu bulib koldi. Insonni uz asarlarida shunday kuylagan san`atkorlardan biri, ilk uygonish davrining yirik vakili Donatello buldi. Uning «David» deb nomlangan xaykali uygonish davrida birinchi marta libossiz xolda tasvirlangan xaykal buldi. «Otdagi Gattamellatti» xaykali esa jamoatchilikka manzur bulgan insonni uluglash yulidagi birinshi otlik xaykal edi. Insonni kuylash, uning kaxromonligi, akl-zakovatini uluglash uygonish davrida portret san`atining kaytadan tugilishiga olib keldi. 50

www.arxiv.uz Portret san`atida ifodalanadigan insondagi nozik xis-tuygular uzining butun borligi bilan uygonish davrining buyuk san`atkorlari Leonardo da Vinchi, Rafael Santi, Mikelanjelo, Titsian, Djordjone ijodida uz ifodasini topdi. Ona, onalik mexri uluglandi. Bu urinda Leonardo da Vinchining «Madonna» si va mashxur «Mono Liza» portretini, Rafael Santining «Sikstin Madonnasi», Mikelanjeloning xaykallari va devoriy suratlarini, Titsianning inson jismoniy guzalligini tarannum etuvchi polotnolarini eslatmay utish mumkin emas. Bu asarlar renessans davri kishilarining ideali uzining tulik obrazli talkinini topdi. Uyygonish davrida me`morchilik va dekorativ-amaliy san`at borisida xam katta yutuklarga erishildi. Shu davrning yirik me`morlari F. Brunelleskiy, Leon Alberti ijodida uz ifodasini topdi. O`rta asrlar san`ati Yer yuzida feodalizm formatsiyasining paydo bulishidan tortib, uning rivojlanishi va nixoyat, uning inkirozidan keyingi formatsiyaga urnini bushatib berguncha bulgan davrdagi san`ati, odatda, urta asrlar san`atideyiladi. Bu san`at turli mamlakatlarda turli vaktda boshlangan va davom etgan. Jumladan, Yevropada u Buyuk Konstantin podsholik kilgan davrdan (IV-asr) boshlanadi. Uning dastlabki inkirozi esa XIII-XIV asrlardagi Italiyadagi shaxar-davlatlarning vujudga kelishi bilan tezlashadi. Yevropadagi ayrim mamlakatlarda feodalizm VII-VIII asrlar va undan kech xam boshlanib, XVII asrlarning sungigacha davom etgan (masalan, Vizantiya, Kadimgm Rus). Aksincha, Shark mamlakatlarda (masalan Xitoy, Xindistonda) urta asrchilik birmuncha erta boshlangan. Lekin uning inkirozi chuzilib ketib, XIX asrgacha va undan keyinrok xam davom etgan. Urta asrlarda me`morchilik yetakchi urinni egalladi. Bizgacha urta asrlar me`morchilik san`atining juda kup nodir yodgorlikliklari saklanib kolgan. Bu yodgorliklar, ayniksa, monumental me`morchilik san`ati urta asrlar ijtimoiy, iktisodiy va madaniy xayotini urganishda muxim uriinni egallaydi. Ular davrning diniy, falsafiy karashlarini aks ettiribgina kolmay, inson akl-zakovatining kudratini uluglaydi. Bu davrda kurilgan Yevropadagi ibodatxonalar, musulmon sharkidagi xashamatli machitlar, buddizm yodgorliklari urta asr tafakkurining maxsuli sifatida xozirgacha 51

www.arxiv.uz kishilar kalbini tulkinlashtiradi. Buyuk inson akl-zakovati kudratiga ta`zim etishga da`vat etadi. Vizantiya san`atining uziga xos tomonlari IV asrda uning maydoniga xristian dinining kirib kela boshlagan davridan shakllana bordi. Bu xususiyat Vizantiyaning dastlabki gullagan davri VI-VII asrlarda yakkol namoyon buldi. Konstantinopal bu davrda katta Vizantiya imperiyasining fakat siyosiy markazi emas, balki madaniy uchogiga xam aylandi. Vizantiya me`morchiligi uslubi grek va rim me`morchiligi an`analarining maxalliy an`analar bilan uygunlashishidan vujudga kelgan. Jumladan, Konstantinopoldagi Sofiya ibodatxonasi uz konstruktiv tuzilishi jixatidan Panteon ibodatxonasi konstruksiyasiga uxshab ketadi, lekin bu uxshashlik bir muncha yashiringan xolda talkin etilishi bilan xarakterlanadi. Vizantiya rangtasvirining nodir namunasi XII asr birinchi yarmida Konstantinopollik usta tomonidan ishlangan «Vladimir Bibi maryami» ikonasi xisoblanadi. Vizantiya san`ati madaniyati, jaxon xalklari san`ati va madaniyatining rivojlanishiga katta ta`sir utkazadi. Bu madaniyat janubiy Slavyanlarga uz ta`sirini kursatadi. Kadimgi Rus san`ati va madaniyati tarakkiyotida muxim rol uynaydi. Vizantiya me`morligi amaliy san`at namunalari kupgina xalk san`atkorlari uchun namuna maktabi vazifasini utadi. VI-VII asrlarda slavyan kabilalarining Bolkon yarim oroli tomon ommaviy kuchishi Vizantiya imperiyasida feodal munosabatlarining tezlanishiga, kuldorlik formatsiyasining tugashiga olib keldi. Shu bilan birga slavyan kabilalarining Vizantiya bilan tuknashi ularning ijtimoiy va siyosiy rivojlanishlarida, asta-sekin esa ilk feodal davlatlarning paydo bulishida muim axamiyatga ega buldi. Bu yerda ular Bolkon yarim orolida yirik davlatlar galma-galdan maydonga chikti va inkirozga uchradi. Ana shular ichida Bolgariya podshaligi, Serbiya va Xorvatiya davlatlari yirik bulib, tarakkiyotida xam sezilarli iz koldirdilar. Bolgariya san`ati va madaniyatining birinchi tarakkiyoti IX-X asrlarga tugri keldi. Bu davrda slovyan yozuvi va bolgar adabiyoti paydo buldi. Bolgar san`atiga xos bulgan xususiyatlardan biri, antik an`analarning unda uzok yashashidadir. Jumladan, uning me`morchiligida tekis yoyilgan tomi va yon tomonlaridagi binolar vakt saklangan. Bunga avliyo Sofiya ibodatxonasi misol bula oladi. XI asrdan boshlab, bud- 52

www.arxiv.uz gumbaz tipidagi binolar kurila boshladi. Shu tipda kurilgan dastlabki ibodatxonalar Presp kuli atrofidagi German cherkovi (1066 y.) bulib, u uzining nozik nisbati, konstruktiv tuzilishining anikligi bilan xarakterlanadi. Bino juda sodda bezatilgan. 11ho` yili Bolgariya mustakil davlatka aylandi. Tarixchilar ikkinchi Bolgariya podsholigi davrini shu yildan boshlab xisoblaydilar. Feodalizmning yangi boskichi bulgan bu davr savdo-sotik, madaniyat va san`atning jonlanishi bilan xarakterlanadi. Me`morchilik bezagiga e`tibor berish Bolgariyada keng urinni egalladi. Bu davrda miniatyura, ayniksa, yogoch uymakorligi juda rivojlandi. Bu uymakorlikning kadimgi namunasi Oxirddagi Nikolay cherkovi uchun ishlangan eshik yuzasidagi turli kush, xayvon va usimliklar dunyosidan olingan obrazlar tasviridir. Yozuv manbalari Bolgariyada zargarlik san`ati xam yuksak bulganligidan dalolat beradi. XIV asrning ikkinchi yarmida turklar tomonidan bosib olinishi uning san`at va madaniyatiga salbiy ta`sir kildi. Uning monumental san`at tarakkiyoti deyarli tuxtadi. XII-XIV asrlarda Serbiya Bolkon yarim orolidagi yirik davlatlardan biriga aylandi, san`at va madaniyatning gullagan davrini boshidan kechirdi. Serxasham me`morchilik va monumental rangtasvir san`atida muxim yutiklarni kulga kiritib, urta asrning yetuk markazlaridan biriga aylandi. Serbiya Vizantiya va Italiya bilan yakin munosabatta rivojlandi, ularning san`atidan ta`sirlandi. Vizantiya san`ati an`analari ayniksa, rangtasvir Serb san`ati tarakkiyotida muxim urinni egalladi. Me`morchilik san`atida esa Garbiy Yevropa an`analarining ta`siri seziladi. Serb san`atining ilk namunalari bizgacha kam yetib kelgan va ulardan kuprok Yevropa roman davri san`ati an`analari ta`siri bulgan. Bu davr me`morchilik namunalari plan jixatidan sodda, bazilika tiplariga yakin, ravnokli cherkovlar bulib, ularning eshik va darchalari atrofi sodda burtma tasvirlar bilan bezatilgan. Serb san`atining Garbiy Yevropa bilan alokasi XI asrdan rivojlana boshlagan miniatyura san`atida xam namoyon buladi. Serb me`morchiligining uziga xos xususiyatlaridan biri, uning dekorativ xarakterdaligidir. Bu xususida Studennitsadagi Bibi Maryam cherkovi dikkatga sazovordir. Binoning tashki kurinishiga alokida e`tibor berganlar, u ok va kul rang marmar bilan pardozlanib, arkatura frizi bilan bezatilgan. Konsollarda odam va xayvon nikoblari ishlangan, garbiy va janubiy 53

www.arxiv.uz peshtoklar, mexrob darshalari uyma nakkoshlik bilan bezatilgan. Naksh uchun usimliklar dunyosi, kush, xayvon va odamlar shakli olingan. Nerezedagi (Makedoniya) Panteleymanx ibodatxonasi devoriy suratlari Serb monumental rangtasviri tugrisida tasavvur beradi. «Butdan tushirish» mavzusiga bagishlangan suratlardr kuchli xayajon va motam, iztirob, kaygurish ishonarli va ifodali tasvirlangan. Bu tasvirlarda butdan tushirilgan Iaga aza tutayotgan,chukur kaygu va motam bilan uni kuchoklayotgan Bibi Maryam, Iso tomon chukur kaygu va motam bilan engashib karab turgan Ioan obrazlari chukur motam xolatida ta`sirli ishlangan. Yosh avliyolarobrazi xam ta`sirli va xarakterlidir. Bu tasvirlarda rassom kontur chiziklardan foydalanmagan xolda fakat rang surtmalari xisobiga obraz xajmini ifodalashga intiladi. Surat koloriti yorkin, ok sargish, oltin, kuk va moviy ranglar gammasi uzaro nisbatda asarning emotsional tomonini oshirib, uning kurimli bulishiga yordam beradi. Serb urta asrlar san`ati uz davri uchun progressiv axamiyatiga ega buldi. XIII-XIV asrlar me`morchilik san`ati Sharkiy Yevropa san`ati uchun muxim axamiyat kasb etdi. Serb rassomlari insoning xis-tuygu, extiroslarini badiiy ifoda etib, uzga yerdagi zamondoshlariga namuna buldilar. Serb san`atkorlari diniy kanonlardan chekkaga chikmagan xolda real dunyoni keng va tulakonli tasvirlashga erishdilar. Serb san`atkorlari Ruminiya, Bolgariya, Kadimgi Rus san`atiga uz ta`sirlarini utkazdilar. Urta asrlar san`ati va madaniyatida Kavkaz xalklari, jumladan,Armaniston, Gruziya, Ozarbayjon xalklari san`ati xam alokida urinni egallaydi. Bu xalklar san`ati kadimgi maxalliy san`at an`analariga ega bulgan, urta asrlarning muxim madaniyat uchoklaridan xisoblanadi. Ular Vizantiya va Eronning etuklaridan foydalanib, uziga xos san`at yaratdilar va jaxon madaniyati xazinasini boyitdilar. Kavkaz xalklari san`ati X-XIII asrlarda eng gullagan davrini boshidan kechirdi. Gruziya va Armaniston urta asrlar monumental me`morlik san`ati xajmiy-plastik yechilishi xarakteri bilan fark kiladi. Markazli kubbali Zakavkazye ibodatxonalari zinasimon kompozitsiyaga ega bulib, uning me`morchilik xajmlari urtaga karab balandlashib boradi. Cherkov binosining turt tomoni uziga xos frantanlar bilan 54

www.arxiv.uz tugallanadi. Binoning tashki zinasimon kompozitsiyasi interyerning ichki xarakteriga xos. Arman me`morchiligining uziga xos tomonlari Echmiadzin yakinidagi Gijima ibodatxonasida yakkol seziladi. Bu ibodatxona plani asosida xamma tomoni teng bulgan but olingan. Binoning tashki tomoni yaxlit, salobatlidir. U uzing anik nisbati, devor fakturasining yokimli kilib ishlanganligi bilan xarakterlanadi. Bino silueti yaxlit va anik tuzilishi bilan xotirada yaxshi saklanadi. Ibodatxona sakkiz kirrali baraban bilan tugallangan. Arablar tomonidan VII asrda Armanistont yerlarining zabt etilishi san`at tarak-kiyotiga tusik bulib, bu xol kariyb g`00 yil davom etadi. Fakat arab xalifaligining prashalanishi va Armanistonning shet el istilo-sidan kutilishi ixtosodiy, siyosiy xayotda jonlanishni boshladi. Gruziyada ilk xristian dini bilan boglik binolar (V-VI asrlar) bazilikadir. Ular kichik Osiyo, Albaniya, Siriya, Armanistondagi bazilika binolariga uxshash. Lekin u maxalliy an`analar bilan boyitilgan bulib, uch kavatli zinali supacha ustiga kurilgan bu bino tashki tomonidan sodda va past, ogir kurinishga ega. Lekin asosiy dikkat interyerga karatilgan. Keng xona devorlaridagi anik, yaxlit shakllar uning ichki emotsional imkoniyatlarini oshiradi. Bino interyerlarini bezashda toshtan yaratilgan kapitel va plastrlar muxim urinni egallaydi. Burtma tasvirlarda Eron va Gruziya xalk yegoch uymakorligi an`analari uyginlashgan. VI asrning oxiri va VII asrda markaxiy kubbali kurilish keng urinni egallay boshladi va uning turli variantlarini ishlab chikildi. Msxetidagi Djvari ibodatxonasi Gruzin me`morchiligining xarakterli tomonini uzida mujassamlashtirgan. Xajmi jixatidan monumental kurinishga ega bulgan bu bino va tabiyat manzarasi bir biri bilan uygunlashib ketgan va uning bir bulagi sifatida idrok etiladi. Bino kompozitsiyasi sakkiz kirrali baland bulmagan baraban bilan tugallangan. Tashki devor burtma tasvir va nakishlar bilan bezatilgan. Gruzin san`atining eng gullagan davri XI-XIII asrlarga tugri keladi. Bu davrga kelib, Gruzin yakin sharkdagi eng yirik davlatlardan biriga aylanadi, moddiy va ma`naviy xayotida rivojlanish sodir buldi. Bu davr madaniyatining uziga xos xususiyati cherkor va feodal zodagonlar rolining kamayishi, yangi shakllangan variant xamda savdogar, xunarmandlar tabakasi xayoti 55

www.arxiv.uz va ideologiyasini targib etish bilan boglik bulgan san`at va fanda dunyoviy yunalish etakchi uringa chikib oldi. Bu davr san`atining muxim mafkuraviy maksadi-mamlakat kuchlarini birlashtirish va davlatni mustaxlashga karatilgandir. Insonning ruxiy olamga kizikishi va e`tibori kuchaydi. Monumental me`morchilikda katta, ulugvor, xashamatli binolar yaratish, ularning ichki va tashki tomoni badiiy bezagiga olaxida e`tibor berish tendensiyasi sezildi. Me`morchilik elementlarining dekorativliligiga e`tibor ortti. Gruzin san`atida ancha rivojlangan mozaika xam monumental xususiyatga ega bulib, jonli va ta`sirlidir. Monumental rangtasvir san`ati XII-XIII asrlar chegarasida jiddiy yutuklarni kulga kiritti. Bu davrda Gruzin monumental rangtasvirning nodir yodgorlikalari yaratildi. Bu xususida Vardzi suratlari, Betaniy va ayniksa, Kinsvisi ibodatxonalaridagi devoriy suratlar obrazlarning erkin talkin etilishi vokealikning poetik tasvirlanishi bilan xarakterlanadi. XVI asr monumental rangtasvirida Vizantiya rangtasvirining Konstantinopol maktabi ta`siri seziladi. Bu davr suratlari ta`sirchang, ifodali chikkan bulsa xam, obrazlardagi garmonik barkamollik va tasvirlanuvchilarning kup kirrali xarakterini tulik yoratishi bir muncha buzila boshlaganligi, sun`iylik kurinadi. Gruzin miniatyura san`atining ilk namunasi IX-X asrlarga tugri keledi. Ba`zi malu`motlarga kura, bu san`at V asrlardayok rivojlangan va keng tarkalgan. Miniatyura san`atida ellinistik san`atning ta`siri seziladi. Bu davr miniatyuralari uzining utkir kalami, real va yorkin kaloriti bilan ajralib turadi. Unda diniy mavzudan tashkari, dunyoviy vokealar uz ifodasini topgan. XIV – XVII asrlar Gruzin xalkining chet el boskinchilariga karshi kurashi davridir. Bu uning ixtisodiy ravnakiga uz ta`sirini utkazadi. Monumental rangtasvir, miniatyura, me`morchilik san`ati bir muncha orkaga ketishi bilan xarakterlanadi. Lekin xalk amaliy san`ati, yegoch va tosh uymakorligi san`ati rivojlanishda davom etib, davr uzgarishlarini uzida ifodaladi. Mavzuga oid bir soatlik dars ishlanmasi Tasviriy san`at darslarini o`tish jarayonida o`qituvchi o`tadigan darsni rejalashtirib olishi kerak. Darsni tuzilish qismi quyidagicha qismlardan tashkil topadi. 56

www.arxiv.uz Tashkiliy qism Bu qismda bolalarning darsdagi davomati sinfdagi darsga tayyorgarlik sinf darsga tayyor yoki tayyor emasligini tekshirishdan iborat bo`lib bunga ikki daqiqa vaqt ajratiladi. Undan keyin esa o`qituvchi o`quvchilarning uyiga berilgan topshiriqlarni tekshirib avvalgi darsda o`tilgan mavzuni qaytarib mustaxkamlab oldi. Buning uchun esa 3-4 daqiqa ajratiladi. Shundan so`ng o`qituvchi o`quvchilarga yangi dars mavzusini tushuntiradi. Mavzu yuzasidan chuqurroq tushunchalar berishga xarakat qildi. Buning uchun esa 5-10 daqiqa yetarli xisoblanadi.Mavzu tushuntirilgandan keyin o`quvchilarning mustaqil ishlariga 20-22 daqiqa vaqt ajratiladi. O`tilgan mavzu yuzasidan savol javoblar uchun esa 3-4 daqiqa ajratiladi. Shundan o`qituvchi o`quvchilarga uyga vazifalar beradi va uni tushuntiradi. Buning uchun esa 2-3 daqiqa vaqt ajratiladi Darsni manashu tarzda rejalashtirib olinsa o`qituvchi o`tadigan mavzusi o`quvchilarga oson tushunarli va keng manoda o`quvchilar ongiga singdiradi. Darsni bunlay rejalashtirib olish nafaqat tasviriy san`at darslarini o`tishda balki boshqa fanlarning xam o`tilishida keng qo`llash katta foyda beradi. Darsning rivojlantirishi o`qituvchiga ancha yordam beradi. Xar bir mavzuni o`z o`z vaqtida o`tishga katta yordam beradi. 57

www.arxiv.uz Xulosa : Men Azimov Xurshid mana 4 yil davomida olgan bilimlarimni mustahkamlash uchun Bitiruv malakaviy ishimni tayyorladim. Men tanlagan mavzu “Tasviriy san`at darslarida O`rta Osiyo san`ati bilan tanishish” mavzusini oldim. Bu mavzuni olishimdan maqsad O`rta Osiyo san`ati bilan chuqurroq tanishish edi. Men Malakaviy bitiruv ishimni bu yozish jarayonida juda ko`p ma`lumotlarga ega bo`ldim. Men Malakaviy bitiruv ishimni ilmiy raxbarim o`qituvchi O`taboyev Baxtiyor va katta o`qituvchi Sangirov Xonto`ra domillalar maslaxati bilan Men Malakaviy bitiruv ishimni yozdim. Men Malakaviy bitiruv ishimni yozish jarayonida juda ko`p adabiyotlardan foydalandim Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan yozilgan “Jaxon moliyaviy iqtisodiy inqirozi O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo`llari va choralari” asaridan va bir qancha san`at tarixiga ta`luqli kitoblardan foydalandim. Xukumatimiz tomonidan olib borilayotgan ta`lim soxasidagi qarorlari va kadrlar tayyorlash milliy dasturi davlat ta`lim standlartlarida tasviriy san`at fani oldiga qo`ygan asosiy vazifalarni tasviriy san`at fanining fan va texnika taraqqiyoti davridagi axamiyati xaqida ma`lumotlar yozilgan. 58

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Jaxon moliyaviy iqtisodiy inqirozi O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo`llari va choralari .Toshkent 2009-yil. 2. O`zbekiston Respublikasi qonuni “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” Toshkent 1997-yil. 3. O`rta maxsus kasb xunar ta`limining davlat ta`lim standartlari. O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi. O`rta maxsus kasb xunar ta`limi markazi. Toshkent-2000-yil.44-bet 4. Barkamol avlod O`zbekiston taraqiyotining poydevori Toshkeknt sharq nashiryoti 1997-yil 64-bet. 5. Abdullayev N.U. “San`at tarixi” Tom-1,Toshkent, kituvchi,1986 y. (96-103) 6. “Isskustvo stran i narodov mira”. Kratkaya xudojestvennaya ensiklopediya. M., 1968. Tom-9. (41-53) 7. Oydinov N. Tasviriy san`at tarixidan lavxalar. Toshkent, Ukituvchi 1997 y. (53-60) 8. Abdullayev N.U. “San`at tarixi” T-1 Toshkent, O`qituvchi 1986. 9. Abdullayev N.U. “San`at tarixi” T 2/1 Toshkent, San`at 2001. 10. Abdullayev N.U. “San`at tarixi” elektron o`quv qo`llanma 2005. 11. Abdullayev N.U. “San`at tarixi” Tema 1. Toshkent, Ukituvchi, 1986 y. 12. Pugachenkova G.A. Rempel L.I. “Istoriya iskusstv O`zbekistana”,Toshkent, 1984 y. (7-14) 59

O'xshashlar

Tasviriy san`at o`qitish metodikasi

1920-1990 yillardagi tasviriy san`at o`qitish metodikasining qisqacha tarixi

Chet ellar tasviriy san`at o`qitish metodlari

Tasviriy san`at davlat ta`lim standartining mohiyati

Tasviriy san`at darsi materiallarini boshqa fan materiallari bilan bog‘likligi