Tasviriy san`at davlat ta`lim standartining mohiyati - Tasviriy san'at - Referatlar

Tasviriy san`at davlat ta`lim standartining mohiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

125 KB

Ko'chirib olish

Reja: 1. Kirish 2. Maktabda tasviriy san`at mashg`ulotlarining mazmuni 3. Tasviriy san`at davlat ta`lim standartining mohiyati va uning tahliliy qismi

KirishO`zbеkiston Rеspublikasining “Ta`lim to`g`risida” gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” yuksak umumiy madaniyatga, kasb–hunar ko`nikma- lariga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, mantiqiy mushohada qilish hamda ijtimoiy hayotdagi muammolarning oqilona еchimlarini topish mahoratiga ega bo`lgan, istiqbol vazifalarini odilona baholay oladigan kadrlar yangi avlodini shakllantirish, shuningdеk, har tomonlama barkamol, ta`lim va kasb–hunar dasturlarini ongli ravishda mukammal o`zlashtirgan, mas`uliyatli fuqarolarni tarbiyalashni nazarda tutgan pеdagogik g`oyani ilgari suradi. Istiqlol tufayli o`zining mustaqil taraqqiyot yo`lidan borayotgan jamiyatimiz kun sayin dеmokratlashib, davlat, jamiyat va shaxs munosabatlari tobora ko`proq mantiqiy mushohada qilish tamoyillariga asoslanmoqda. Ta`lim tizimi oldidagi davlat buyurtmasi O`zbеkiston Rеspublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ning asosiy g`oyalarida o`z aksini topgan. Jamiyat rivojlanishining hozirgi bosqichida barkamol insonni tarbiyalash eng asosiy, kеchiktirib bo`lmaydigan muhim vazifalardan biridir. Prеzidеntimiz Islom Karimov ta`kidlaganidеk: “Sog`lom avlodni tarbiyalash buyuk davlat poy- dеvorini, faravon hayot asosini qurish dеganidir”. Shu jihatdan olganda, mamla- katimizda sog`lom avlod dasturi harakatining kеng tus olgani, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” asosida ta`lim–tarbiya tizimining tubdan isloh etilayotgani ham ana shu ulug`vor vazifani amalga oshirish yo`lidagi muhim qadamdir. O`zbеkiston Rеspublikasi mustaqil Davlat suvеrеnligini qo`lga kiritgan birin- chi kunlaridanoq, uzluksiz ta`lim tizimida amalga oshirilayotgan, kеng islohotlar milliy ta`lim–tarbiya tizimini takomillashtirishga, zamon talablari bilan uyg`unlash- tirilgan, jahon andozalari darajasiga mos “milliy modеlni” hayotga tadbiq qilishga qaratildi. Jamiyatimizdagi fuqarolar tafakkurini yangilash, milliy o`zlikni anglash, milliy va umumbashariy qadriyatlarni o`zlashtirish orqali, o`quvchilarning istе`dodlari, qobiliyatlarini tadqiq etish, estеtik tafakkurini shakllantirish va rivojlantirish davlat

umummilliy siyosati darajasidagi masalalardan biri sifatida bеlgilab bеrilishi yosh avlodni har tomonlama kamol toptirish uchun ta`lim–tarbiyaning barcha sohalarida, ularning omillari va vositalarini ishga solishni taqozo etmoqda. O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Islom Karimov shaxsning ma`naviy sifatlariga, ularni tarbiyalash ijtimoiy va insonparvarlik ahamiyatiga alohida e`tibor bеrib: “Biron–bir jamiyat ma`naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida ma`naviy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay hamda mustahkamlamay turib o`z istiqbolini tasavvur eta olmaydi” – dеb alohida ta`kidlaydi. Hozirgi zamon chizmalarini chizmachilik qoidalarini bilgan va chizmalarni bajarishda qabul qilgan qonunlardan xabardor bo`lgan kishilargina to`la tushi- nishlari mumkin. Jahonda ishlab chiqariladigan barcha sanoat mahsulotlari, shu- ningdek O`zbekiston poytaxtida ya`ni Toshkentdagi aviasozlik zavodida ishlab chiqarilayotgan IL-86 rusumli samaliyotlar, Toshkent traktor zavodidan chiqayot- gan paxta terish mashinalari, Asakadagi avtomabil zavodidan chiqarilayotgan “Damas”, “Nexsiya”, “Matiz”, va boshqa rusumli hozirgi zamon avtomobillari faqat chizmalar asosida yaratiladi. Inson uchun zarur bilimlar miqyosi tobora kеngayib borayotgan hozirgi sha- roitda muayyan faktlar yig`indisini o`zlashtirish bilan chеklanib bo`lmaydi. Shu- ning uchun o`quvchilarga o`z bilimlarini mustaqil ravishda to`ldirib va boyitib bo- rishni, o`zining diqqat-e`tiborini ilmiy va siyosiy axborotlarning eng muhimlariga qaratishni o`rgatish kerak. Bu vazifa o`quvchilarning tasviriy san`at va ta`lim-tar- biya jarayoni bilan uzviy bog`liq xolda kеngaytirish va rivojlantirishni taqozo etadi. Hozirgi vaqtda chizma muhandisining o`z g`oyasi va fikrini ifodalovchi asosiy hujjat hisoblanadi. Bu hujjat bo`yicha ishchi shu buyumni tayyorlash imkoniyatiga ega bo`ladi. Maktabda tasviriy san`at mashg`ulotlarining mazmuni. Tasviriy san`at janrlari haqida umumiy ma`lumot. Tasviriy sanatda natyurmort, manzara, maishiy, portret, tarixiy, nimal, (ya`ni hayvonot olamiga oid) afsonaviy, dengiz navislik, nyu, interyer janrlari mavjud

janr rassom nimani tasvirlayotganligiga qarab belgilanadi. Masalan, asarlarda jonsiz narsalar tasvirlansa (natura) “Natyurmort ”, odam rasmi ishlansa, ular “Por- tret”,tabiat va shahar ko`rinishlari tasvirlansa “Maishiy” janriga xos bo`ladi.Yoki tarixiy voqealarni tasvirlash “Tarixiy ” janr, hayvonlarni tasvirlash “Animal”janr deb yuritiladi. “Animal” janri lotincha “anima” so`zidan kelib chiqqan bo`lib, hay- von ma`nosini anglatadi. Har bir janr o`z o`rnida yana bir qancha janrlarga bo`linishi mumkin. Masa- lan, manzara janrini tabiat manzarasi janri, shahar manzarasi janri, industrial- sanoat binolari ko`rinishi manzarasi janriga yoki portret janrini tantanavorlik, ishqiy, gruhli janrlarga bo`lish mumkin. Vaqt o`tishi bilan janrlar tabaqalashib, mustaqil tus olishi ham mumkin. Masalan manzara janridan dengiznavislik,tarixiy janridan batal, manzara janridan interer ajralib chiqqan. Natyurmort janri. “Natyurmort” so`zi frasuscha bo`lib “jonsiz narsalar (natura)” ma`nosini anglatadi. Bu janrdan asosan rangtasvir va grafika asarlarida keng qo`llaniladi. Tasviriy san`atning bu janrida gullar, mevalar va sabzavotlar qushlar,baliqlar oziq-ovqatlar, turli predmetlar aks ettiriladi .Natyurmort mustaqil janri sifatida XV –XVI asrlarda Gollandiya va Ispaniyada paydo bo`lgan. Natyurmortning ikki xili mavjud .Birinchisi mustaqil ravishdagi natyurmort bo`lsa, ikkinchisi yordamchi yoki to`ldiruvchi natyurmortdir. Natyurmortning birinchi turida faqt natyurmort tasvirlansa, ikkinchi turida natyurmort bironta portret yoki maishiy janrdagi tasvirda qo`shimcha detal sifatida ishlangan bo`ladi. Natyurmortning xarakterli xususiyati – uning hayotdan, go`zallikdan zavqla- nishga yo`naltirilganligidadir. Bu fazifani rassom gullar, meva – sabzavotlar, oziq- ovqatlarni turli ko`rinish va ranglarda ifodalab, kishilarning his-hayajonini uyg`o- tish orqali bajariladi. Natyurmortning turli millat va elatlarning turmush tarzi haqida ma`lumotlar berishi ham o`ta muhimdir. Mutaxasislar natyurmortning kishilarga ikki xil ta`sirini qayd qilishadi. Birinchisida, natyurmort kishilarni go`zallika oshno etib ,ularni hayotdan zavqlanishga chorlaydi.Agarda u meva-sabzavot va oziq-

ovqatlar tasviridan tashkil topgan bo`lsa, tomoshabinga yaxshi kayfiyat va ishtaha baxsh etadi. Ikkinchisida natyurmort o`zi haqida emas, balki u bilan bog`liq shaxs uning egasi haqida ma`lumot beradi. Bunday natyurmortlarda kishilar aks etmasa- da,biroq uning didi, ishtimoiy mavqey ifodalanadi. Natyurmortlarning bu ikki xili yaxlit holda ifodalanishi ham mumkin. Bu janrlarda ijod qilgan rassomlardan J.Sharden, F.Snayders, I.Mashkov, P.Koncha- lovskiy, L.Salimjonovlar katta shuhrat qozonganlar. Agar insonda xoxish – istak qattiq bo`lsa, atrofdagi barcha narsalarni aniq ko`chirib chizishni o`rganish mumkin. Ammo borliqni faqatgina ko`chirib chizish, bu rassom bo`ldim degani emas. Kompazitsiyani o`rganish yosh rassomdan ko`p harakat, tinimsiz izlanish talab qiladi. Donolar aytganidek, yurgan qir oshar singari. Rassomlar, yozuvchilar, shoirlar, haykaltaroshlar ijod jarayonida o`z fikr, hissiyotlarini turlicha: yozuvchilar-o`tkir so`z, bastakorlar- ohang uyg`unligi, rassomlar chizgi, shakl, rang orqali ifodalaydilar. Rassom bio`lish qiyin. San`at insondan butun umrga o`zini baxshida etishni talab qiladi. Ichki ijodiy ruh rassomni bir daqiqaga ham tark etmaydi, doimo unga hamroh bo`ladi. U na dam olish kunlarni, na ta`til biladi. Rassom ko`chadami, tramvaydami,odamlar bilan gaplashayotgandami yoki tabiatni kuzatayotgandami, qaerga bo`lishidan qat`iynazar ijod qilishdan to`xtamydi. Xuddi mehnatsevar asalareidek doimo va hamma erda o`zining bo`lajak asarlari uchun material to`plab yuradi. Ish jarayonida rassom zarur bo`lganda anchadan beri yig`ib kelingan kuza- tuvlari va ta`surotlaridan o`ziga kerakligisini ajratib oladi. Ani paytda bu bo`lajak asar materiali hisoblanuvchi obrazlardir. Kartinaning yaxshi yoki yomonligini har kim o`z fikrlash doirasidan kelib chiqqan holda aniqlaydi. Lekin asar kompazitsiyasining qandayligini faqat yaxshi mutaxasis yoki san`at shunos ayta olishi mumkin. Ular asarning nimasi yaxshi-yu, nimasi yomonligi, kamchiliklari yoki xatolari yillar davomida ortirib kelgan ijodiy

tajribasidan, badiiy ichki hissiyotidan, dididan kelib chiqqan holda aniqlaydilar. Ammo ular ham ayrim hollada asarni biror so`z bilan ta`riflasahga ojizlik qiladilar. Rassom ustalar bilan suhbatlashgan chog`larimda, so`z bilan tushintirishga qiynalishganidan, beixtiyor majoziy so`zlarga o`tib ketishadi. Menimcha bu avvalo, san`atning hissiyot bilan bog`likligidadir. Juda ko`pgina rassomlar uchun kompazitsiyani bilish alohida o`rin tutadi. Ularning o`zlari ko`pincha “kopazitsion his etish” qobiliyatiga ega bo`ladilar. Shu sababdan ham tasviriy san`atni sirtdan o`rganish juda qiyin, chunki ko`pgina masalalar faqat ko`rish orqali yechiladi. Hech kim me`moray kompazitsiyada badiiy obrazni inkor eta olmaydi. Jumladan, natyurmort kompazitsiyasida ham. Rassom ishini boshida qulay bo`lishi uchun o`ta umumiylashtirilgan shakllar bilan ishlasa-da, ularning haqiqiy hahotiy ifodasini va mazmunini nazardan chiqarmaydi. Yuqorida eslab o`tilgandek, naryurmort kompazitsiyasi bu murakkab va ko`b ma`noli tushuncha. Qisqacha qilib aytganda, bu barcha tasviriy material, ya`ni kartina komponentlarining qahramonlar, manzara, buyumlar, makon, rang va yorug`likning matoda teng taqsimlanishidir. Bu degani faqat taqswimlab chiqish emas, balki ularni tartibga solish, har bir komponentni o`zaro bog`lash ular oasida turli xil-psixologik, plastic bog`liqlikni o`rnatishdir. Shu bilan birga kompazitsiya- bu asosiy maqsadi asarning asl mohiyatini ochib beruvchi, alahida bo`lgan komponentlarning joylashuvidir. Kartina ta`sirchan, yodda qoladigan bo`lishi uchun unda asosiy g`oya aniq yoritib berilgan bo`lishi kerak. Ma`lumki, naturalizim-bu hayotni yuzaki, tashqi tushinishdir. Keng qam- rovli ishlangan kartina ham naturalistik bo`lishi mumkin, qachonki unda kompa- zitsion timsoliy echim topilmagan bo`lsa. Tasodifiy olingan predmet va qahramolarni ko`chirish yoki mazmunsiz tasvirlash naturalizim deyiladi. Tomashabin ucnun kartinaning barcha shakl va qismlari aniq, konkret bo`lib hisoblasa, rassom uchun ular ish avvalida-siluet, rangli dog`dir. Keyinchalik kom- ponentlar birikib uyg`onlashib, ma`lum bir g`oya, mazmunini ifodalaydi.

Talabalarda hayotga, tabiatgsa mehr-muhabbat uyg`otish, asrga ijodiy yon- doshishini o`rgatish uchun natyurmort va manzaran aniq g`oyaviy mazmunga ega bo`lishi kerak. Eng to`g`ri tuzilgan komponovka ham, agar mazmunsiz, g`oyasiz, bo`lsa kartinani badiiy asarga aylantira olmaydi. Yosh rassom buni doimo yodda tutmog`i darkor. Kartina kompazitsiyasini ishlashdan avval g`oya o`ylangan bo`lishi lozim. Aynan g`oya kompazitsion izlanishdagi yetakchi asos hisoblanadi. U asar- ning mavzusi, syujeti hamda kompazitsion va rangtasvir uslublarini aniqlab beradi. Asarning g`oyasi tajribalardan, ichki kechinmalar, hissiyotlardan kelib chiqadi. Toki hayotdagi qiziq va ahamiyati hodisalarga, tabiat go`zalligiga e`tabor berilmas ekan, kompazitsiyani tushinish qiyindir. Obraz ustida ishlash odamning fikrlash qobiliyati bilan bog`liq. Kartina mavzusi ham, badiiy tasavvur ham hayotni chuqur bilish natijasida paydo bo`ladi. Aynan u asar kompazitsiyasini qanday qurish, qaysi ranglardan foydalanish, figuralarni qanday joylashtirishda yordam beradi. Kartinani g`oyasiz yaratish-nima haqida so`zlashni bilmay turib, gapirishga urunish bilan tengdir. Toki talabalar natyurmort kompazitsiya syujeti va mavzusini hayotiy tushun- chasiz yaratar ekanlar, kartina ishonarsiz chiqadi. Obrazlar esa psixologik xarakter va shaxsiy fazilatlardan mahrum bo`ladi. Ayni damda kompazitsiya ko`pincha eski kartinalar asosida qurilmoqda. Bugungi kunda kartinalarda to`ylarni, qishloq tandirlarini, milliy libosdagi qariya- larni tasvirlash takroriy holat bo`lib qolmoqda. Asarlardagi obrazlar esa, umuman xaraktersiz, ya`ni hayotiy emas, balki yosh rassom tomonidan o`ylab chiqilgandir. Bu esa ularning hayotiy tajribasi yo`qligi natijasidir. Yana juda muhim bir narsaga e`tabor berish kerakki, u ham bo`lsa talabalar- ning umumiy ta`limb o`yicha, ya`ni falsafa, adabiyot va boshqa fanlarni qay dara- jada o`zlashtirganliklaridir. Shu bilan birga talabalar o`z ustida ham ishlashlari lozim.

Ijodiy isshlash uchun ko`rish xotirasi, eda qolish hamda kuzatuvchanlik qobiliyati kuchli rivojlangan bo`lishi lozim. Kuzatuvchanlikka ega bo`lmagan talabalar ko`pincha qiziqarli hayotiy hodisalarga e`tabor berishmaydi . Diplom ishi himoyalaridagi kartinalarda ko`pincha primitivlik, harakat va imo-ishoralarning shartli qilib olinganligi ko`zga tashlanadi. Odam harakati “umumlashtirib” olingan. Aniq harakat, holatga doir imo-ishoralar ko`rsatilmagan. Bunga sabab, rassomning kuzatuvchan emasligidir. Ko`p figurali murakkab kompazitsiyaga o`tishdan avval studentlarga aynan mana shu kuzatuvchanlikni kuchaytirish va o`stirish lozim. Ularga hamma vaqt va har erda o`z kuzatuvlartini hamda etyudlarni chizdirish kerak. Ular qayerda bo`lmasinlar-transpordami, ko`chadami, doimo yonlarida qalam olib yurishlari lozim. Har qanday vaziyat va holatda odamlarning harakat- lari, ishoralarini ko`rsata bilishlari kerak. Talabalar dam olayotgan va kutayotgan, tinglayotgan va kuzatayotgan, ayla- nib yurgan yoki shoshayotgan odam o`rtasidagi farqni ajrata bilishi hamda tasvir- lay olishi lozim. Birinchi va ikkinchi kurslarda talabalardan murakkab eskizlarni talab qil- maslik kerak. Murakkab kompazitsiyalarni bajarishda asta-sekin maxsus mashq- lar orqali o`tish lozim . Bunday mashqlarni oddiy jismoniy harakatlardan boshlab, ularni tobora ishtirok etuvchilarning psixologik holati, kayfiyatini tasvirlash orqali murakab- lashtira borish kerak. Tyrli holatdagi ishoralar tasviri: bahslashuv, inkor etish, o`tinch, so`rash. Turli xil psixologok holatlar tasviri: shodlik, qug`u, hayratlanish, qo`rquv, toliqish. Turli xarakterdagi odamlar tasviri: mehribon, jahldor, mard, qo`rqoq. Bir turdagi rasmlarni chizib bo`lgach, asta-sekin studentlar hayotidan hamda, tevarak-atrofdagi voqealardan lavhalarni tasvirlash mumkin. Naturadan chijish va kopazitsiya mashqlaridan tashqari, yoddan chizishni ko`p mashq qilish kerak. Buning uchun tanish bo`lgan odamlar, o`qituvchilar, talabalar qiyofasini chizishni vazifa qilib bersa bo`ladi. Bunday mashqlar odamlar

tashqi qiyofasining xarakterli qirralarini, imo-ishoralarini, yurish—turishini eslab qolishga va tasvirlanayotgan obrazga ijodiy yondoshishga o`rgatadi. Kuzatuvchanlik va tasavvurni shakllantirishga qaratilgan mashqlar bir-birini to`ldirib borishi kerak. Kuzatishlar fantaziyani joylashtirishga yordam beradi. Kuzatuvchanlik va tasavvurni shakllantiruvchi mashqlarning ahamiyatli tomoni yana shundaki, ular talabalarni o`z g`oyalarini amalga oshirish uchun materiallarni to`plash va izohlashga o`rgatadi. Bu esa kopazitsiyada ijodiy mashqlarga o`tish- ning eng asosiy shartidir. Asar kompazitsiyasida taqqoslash kontrast muhim rol o`ynaydi. Agar kom- pazitsiya qiyosiy tarzda (masalan, katta va kichik, dinamik va harakatsiz, yorqin va bosiq ranglar, chiroyli va xunuk, mehribon va jahldor va hokazo.) qurilgan bo`lsa yanada jonli ko`rinadi. Bu haqda buyuk rassom Leonardo da Vinchi ham aytib o`t- gan:“Tarixiy mavzularda tasvirlanayotgan narsani yanada kuchaytirib ko`rsatish uchun qarama-qarshilik (kontrast), albatta, qo`llanilishi lozim. Ya`ni go`zalni doi- mo xunuk bilan, yoshni qari bilan, kuchlini nimjon bilan, yonma-yon tasvirlash o`rinlidir”. Asar kompazitsiyasini allaqanday geometrik sxemalar asosida qurish (figu- ralarni uchburchak, aylana yoki diagonal bo`yicha joylashtirish) noto`g`ri . Qiziqarli mavzu topilmagunga qadar kompazitsiyani tuzib bo`lmaydi. Mav- zu ham topildi deylik, endi syujet kerak. Har bir rassom g`oyani ta`sirchan qilib yetkazuvchi syujet topadi. Syujet aniqlangandan so`ng, kompazitsiya eskizi ustida ishlash boshlanadi. Birinchi eskizlarni yaxshisi, kichik o`lchamda bajargan ma`qul. Chunki kichik o`lchamda asosiy kompazitsion qurilishni joylashtirish osonroq. Undan keyin katta hajmdagi eskizni bajarishga o`tish mumkin. Eskiz-bu kartina loyihasi, asar ishlash jarayonidagi birinchi bosqichdir. Es- kizda mato o`lchami, gorizont balandligi aniqlanadi. Asarning yanada jonli, maz- munli chiqishi uchun eskiz bir necha variantlarda ishlanishi kerak. Unda ob`ekt- larni, predmetlarni, figuralarni to`g`ri joylashtirish, g`oyaviy echimini aniq toppish

lozim. Ishlanmada ortiqcha figuralar, umuman, ortiqcha narsalar bo`lmas- ligi kerak. Chunki ular asarning g`oyaviy mazmunini ochib bertishga to`sqinlik qiladi Birinchi qarashdanoq mazmunini, g`oyasini tushinsa bo`ladigan eskiz mu- kammal eskizdir. Aynan mana shunday taasyrot qoldirishga intilish kerak. Rangli eskiz ustida ustida ishlash jarayonida koloritni to`g`ri tanlay olish lozim. Chunki u chizilayotgan narsalarni hayotiy qilib ko`rsatishga, mavzu maz- munini ochib berishga yordam beradi. Ob`ekt va narsalarga o`ylamayn turib rang berish noto`g`ridir. Kartinaga etyud ishlashdan avval, eskizdagi kompazitsion echim, figuralar holati, ularning xarakteristikasi, haqmda voqea sodir bo`layotgan muhit topilgan bo`lishi kerak. Buni bajarish uchun esa asarda mos keladigan tipaj, yorug`lik tanlanadi. Kartinadagi voqea sodir bo`layotgan joy qayisi holat, muhitga tasvirlansa, etyudlar ham xuddi shu sharoit va yorug`likda ishlanishi lozim. Mashhur rassom, Surikov, agar do`zaxdagi gunohkorni chizish kerak bo`la- digan bo`lsa, o`zi ham naturani ham olov ustiga o`tirg`izib ishlashni aytib o`tgan edi. Ma`lumki, u qishda “Telba” asariga etyud ishlash uchun, oyoqyalang naturani qorga o`tqizib chizgan edi. Maktabda tasviriy san`at darslarining maqsad va vazifalari. Umumiy o`ra ta`lim maktablarida tasviriy san`at o`quv predmetining maq- sadi barkamol, komil insonni uning badiiy madaniyatini shakllantirishga qaratiladi. Tasviriy san`at o`quv predmeti har bir inson uchun zarur bulgan badiiy madanyatga doir elementar bilim va malakalar beradi. Chunki har bir uquvchi kelajakda qaysi sohada ishlashidan qatiy nazar u ishdan tashqari vaqtlarida dam olishi, hordiq chiqarishi, ish vaqtida sarflangan quvvatini tiklashi kerak bo`ladi. Bunga u yuksak badiiy saviyada ishlangan san`at asarlari bilan muzey, ko`rgaz- malar va boshqa joylarda tanishish, ularni idrok etish, ulardan zavqlanish orqali erishadi.O`quvchilar o`zlarining kelajak hayotlarida ma`lum miqdorda rasm ishlashlariga to`g`ri keladi.

Rasm chizishni bilish, faqat rassomlar, dizaynerlar, me`morlar uchungina emas, u o`qituvchilar, injinerlar, mediklar, quruvchilar, agranomlar, harbiylar, olimlar uchun ham zarurdir. Maktablar o`z nomiga ko`ra umumiy o`rta ta`lim mak- tablari deb nomlanib, bolalarga boshqa fanlar qatori tasviriy, amaliy va me`mor- chilik san`atlaridan umumiy, elementar bilim va ko`nikmalar berishni vazifa qilib qo`yadi. Yana shuni ham ta`kidlash kerakki, umumiy o`rta ta`lim maktablari ras- somlarni tayorlamaydi, iqtidorli bolalar bilan ishlash, ularni rivojlantirish bilan ham shug`ullanishni nazarda tutmaydi. Rassomlar tayyorlash, iqtidorli bolalar bilan ishlash maktab to`garaklarida, maxsus maktab va akademik litseylarda, kollej va oliy o`quv yurtlarida amalga oshiriladi.Shuning uchun umumiy o`rta ta`lim maktablarida hadda ziyod bolalarni qiynab qo`yadigan, ortiqcha zo`riqishga olib keladigan topshiriqlar berishga hara- kat qilish to`g`ri emas. Maktabda tasviriy san`at mashg`ulotlarining vazifalari haqida to`xtalganda ularni shartli ravishda ikki qismga bo`lish mumkin. Tasviriy san`at darslarining o`ziga xos,maxsus vazifalari hisoblanib ular:borliqdagi va san`atdagi go`zalliklarni ko`ra bilish, idrok etish, tushinish va qadrlashga o`rgatish; estetik va badiiy didni o`stirish; bolalar badiiy fikr doirasini kengaytirish; badiiy ijodiy qobiliyat va fantaziyani rivojlantirish; tasviriy san`at- ning nazariy asoslari (yorug`,soya,rangshunoslik, perspektiva, kompazitsiya ) bilan tanishtirish; rasm ishlash, haykal yasash, badiiy qurish-yasash yuzasidan elementlar, malakalar hosil qilish; kuzatuvchanlik, ko`rish xotirasi, chamalash qobiliyati, fazoviy va obrazli tasavvyrlarini, abstrakt va mantiqiy tafakkurni rivojlantirish; tasviriy, amaliy me`morchilik san`at asarlarini tushungan holda o`qiy olishga o`rgatish; san`atga nisbatan qiziqish uyg`otish uni qadrlashga, sevishga o`rgatish. Tasviriy san`at drslarining qo`shimcha vazifalari,ular; bo liqni, hayotni bilishga ko`maklashish; milliy g`urur va milliy istiqlol mafkurasini amalga oshi- rish; bolalarga axloqiy (vatanparvarlik, baynalminnal); mehnat, jismoniy tarbiyani amalga oshirish; bolalarni turli kasb va hunarga yo`llash.

Tasviriy san`at o`quv predmetining maqsadi va vazifalari haqida to`xtal- ganda yana shuni qayd qilish lozimki, u maktabda o`qitiladigan deyarli barcha o`quv predmetlari bilan bog`lanadi va ular yuzasidan materiallarni o`zlash- tirishga samarali ta`sir ko`rsatadi. Ayniqsa u o`qish, adabiyot, geografiya, tabiat- shunoslik, biologiya, tarix, matematika, mehnat darslarida alohida ahamiyat kasb etadi. Tasviriy san`at, hattoki, jismoniy tarbiya, kimyo, musiqa darslari uchun ham foydalidir. Shuni ham qayd qilish lozimki tasviriy san`at estetik tarbiyani amalga oshirishga qaratilgan bo`lsada u axloqiy, mehnat, ekologik, jismoniy tarbiya darslari samaradorligini oshirishga ham xizmat qiladi. Maktabda tasviriy san`at estetik tarbiyani amalga oshirishga yo`naltirilgan asosiy o`quv predmeti hisoblanib, u quyidagi yo`nalishlarda amalga oshiriladi: - o`quvchilarning tabiat, san`at va hayotdagi go`zalliklarni idrok etishga o`rgatish: - o`quvchilarning estetik didini tarbiyalash, go`zallikni baholay olish qobiliyati, haqiqiy go`zallikni xunuk voqea va narsalardan farqlay bilishga o`rgatish; - shaxsning tasviriy-ijodiy faoliyatida o`zini ko`rsata bilishga, hatti-harakatini qo`llab-quvvatlash va hayotga go`zallik kiritish malakalarini o`stirish: - bolalarning badiiy fikr doirasini kengaytirish va boshqalar. Tasviriy san`at o`quv predmeti o`z xarakteriga ko`ra estetik tarbiyaning asosini tashkil etuvchi estetik idrok, estetik zavq, estetik his- tuyg`u, estetik did, estetik mulohaza, estetik baholash, estetik ijod kabi sifatlarni o`stirishda katta rol o`ynaydi. Dekarativ kompazitsiya darslarida o`quvchilar naqshlar, amaliy san`at buyumlaridagi go`zallikni his qiladilar va o`zlari ham shunday kompazitsiyalar tuzishga harakat qiladilar. O`quvchilarni tabiatdagi narsalarning yorqin va yaltiroqligi, nafis va tozaligi, ular bo`laklarining qaytarilishi yoki almashinishi, simmetrik tarzda joylashuvi to`lqinlantiradi. Tabiatdagi gullarning rang va shakllarining turli-tuman bo`lishi, kapalak va ninachilar, qushlarning engil pardozi, bahorgi va kuzgi manzaralarning chiroyi, majnuntolning suluvligi, maysazorlarning quyosh nuri ostida jilvalanishi, uy derazalarning kechki miltllab ko`rinishi hayajonlantiradi.

Bolalarda bunday his tuyg`uning o`sishi, ularda predmet va hodisalar xususiyatlarini estetik baholashn malakalarining shakllanishiga olib keladi. Bolarning faoliyatlarida obrazli ibora- larning, ya`ni “xush bichim”, “quvonchli”, “bayramdagidek” ishlatilishi ularda borliq va hodisalarni estetik idrok etish malakalari shakllanayotganligidan dalolat beradi. O`qituvchi shoxcha va barg chiqargan daraxtlarni bolalarga ko`rsatish orqali yosh barglarni rangi och-yashil va nozik ekanligini qayd etadi.Bahorgi yomg`irdan so`ng o`simlik barglarining tozaligini, ularni xuddi yuvib qo`ygandek ko`rinishi, ulardagi yomg`ir donalarining kumushdek yaltirrab ko`rinishini ta`kidlaydi. Kuz faslidagi tabiatda daraxt barglarining sariq va qizg`sh ranglarining oltin tusga kirganligini,to`kilgan barglarining shildirab “gaplashishi” obrazli ko`rinishda ifodalanadi. Bolalar o`z rasmlarida uy, daraxt, qushlar, hayvonlar, odamlar, transport vositalarini tasvirlaydilar. Bundan ular so`zsiz tasvirlanuvchilarning o`lchovlari, proportsiyalari, fakturasi, shakllari, rangiga duch keladilar va ularni rasmda kompazitsion jihatdan to`g`ri joylashtirishga harakat qiladilar. Bu esa ularning tuzilishidagi proportsionallik, mukammallik, maqsadga muvofiqlik haqida fikr yuritishga undaydi. Bolalar narsa va hayvonlarni shakl va rang jihatidan o`ziga jalb etadigan tomonlari, ularni qayisi tomondan chiroyli ko`rinishi, ularning yaxshi va foydali tomonlari nimada ekanligi haqida o`ylaydilar. O`quvchilar tabiatdagi narsa va hodisalar haqida o`ylar ekanlar, o`qituvchi o`z e`tiborini ularning tushinchasiga mos bo`lgan voqea va hodisalarning go`zalligi va mukammalligiga qaratadi. U go`zallik kechinmalari orqali bolalarni tevarak-atrofdagi hodisa va voqealarni baholay olishga o`rgatishga harakat qiladi, insonparvarlik, vatanga muhabbat, mehnatga ishtiyoq his-tuyg`ularini uyg`otadi. Tasviriy san`at bolalarni borliqni, hayotni bilishga yordam beradi. Ular narsa va hodisalar rasmini chizishga kirishishdan avval narsalarning tuzilishi, shakli, o`lchovlari, rangi, fazoviy holatlarini o`rganadilar va ularni o`z ishlarida tasvir- laydilar. Kuzatilayotgan jonli narsalarning hayoti haqida ham tasavvurga ega

bo`ladilar, natijada bolalarning dunyo haqidagi tasavvurlari chuqurlashadi kengayadi, xotiralari rivojlanadi. Tasviriy san`atning tarixiy, batal janridagi rangtasvir asarlari, adabiy asar- larga ishlagan ilyustratsiyalarni kuzatish asosida bolalar ming yillar oldin yashab o`tgan ajdodlarimizning turmush tarzi, madaniyati, kiyinishi, ish qurollarini bilb oladilar. O`sha davrdagi binolar, o`simliklar, hayvinlar, buyumlarning tuzilishi, shakli, rangi, o`lchovlari haqida tasavvurga ega bo1 bo`ladilar. Ma`lumki bolalar, tarixiy, batal, manzara, turmush, natyurmort, animal, afsonaviy janrlarda ishlagan rasmlarda tarixiy voqealar, jangu-jadallar, xalqlar hayoti, hayvonlar, shahar va tabiat manzaralari haqida ko`pgina bilimlarga ege bo`ladilar. Tasviriy san`at davlat ta`lim standartining mohiyati va uning tahliliy qismi. Tasviriy sana`at davlat ta`lim standartlari va darslarning mazmuni. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 1999 yil 16-avgust qaroriga ko`ra 1999-2000 o`quv yilidan boshlab umuman o`rta ta`lim maktablarida barcha fanlar qatori tasviriy san`at ta`lim bo`yicha ham davlat ta`lim staandartlari joriy etildi. Davlat ta`lim standartlarini ishlab chiqilishi avallo O`zbekistonning mudstaqilligi, uning jahon hamjamiyatiga faol kirib borayotganligi bilan bog`landi. Hozirda har bir fan bo`yicha, shu qatori badiiy-estetik turkumdagi fanlardan davlat ta`lim standartlarining yaratilishi, uni hukumat tomonidan tasdiqlanishi katta ilmiy va ahamiyatga ega bo`lgan voqeadi. Mazkur tandartlar O`zbekiston tarixida birinchi bor yaratilishi bo`lib, u respublikamiz maktablarida ta`limni yuqori ilmiy-metodik asosda tashkil etish hamda uni jahon standartlari darajasiga olib ciqishga sharoit yaratadi. Standart tomonidan qo`yilgan talablarni to`g`ri va benuqson bajarish uchun imkon berishi bilan bir qatorda, amaliyotda qo`llanib kelayotgan dastur, darslik va metodik qo`llanmalardagi kamchilik va nuqsonlarni bartaraf etish imkonini ham beradi. Shuningdek, u maktablarda ta`lim ishlarini nazorat qiluvchi tashkilotlar uchun ham asosiy hujjat vasifasini o`taydi. Davlat standartiga ko`ra tasviriy san`at ta`limi mazmuni boshlang`ich sinflarda quyidagi to`rt yo`nalishda bayon etilgan:

Borliqni idrok etish. Badiiy qurish- yasash. 3. Naturaga qarab tasvirlash. 4. Kompazitsion faoliyat. Beshinchi – ettinchi sinflarda esa u quyidagi uch yo`nalishda o`z aksimi topgan: 1. San`atshunoslik asoslari. 2. Naturaga qarab tasvirlash. 3. Kompazitsion faoliyat. Mazkur yo`nalishlar bo`yicha tasviriy san`at o`quv predmetini o`qitishda har bir o`qituvchi asosiy e`tiborni nimalarga qaratilishini bilib olishi kerak bo`ladi. Tasviriy san`atni o`qitishda o`qituvchining e`tibor berishi lozim bo`lgan asosiy jihatlar quyidagilardan iborat : 1. O`quvchilarni borliqdagi (tevarak-atrofdagi) va san`at asarlaridagi nafosatni ko`rishga, idrok etishga va undan zavqlanishga hamda qadrlashni o`rgatish : 2. Bolalarni ijobiy, abstrakt, mantiqiy fikrlashga, ayniqsa ijodiy qobi- liyatlari va fantaziyalarini o`stirishga yo`naltirish : 3. Tasviriy, amaliy, me`morchilik san`atlari yuzasidan nazariy, biroq umumiy, elementlar bilimlar berish. 4. O`quvchilarga kuzatuvchanlik, ko`z xotirasi, chamalash, fazoviy tasavvur kabi shaxs uchun muhim bo`lgan sifatlarni o`stirish. 5. Rasm va naqsh, haykal ishlash yuzasidan tasviriy malakalarini o`stirish. 6. Estetik his-hayajonni tarbiyalash va rivojlantirish. 7. San`atga qiziqishini o`stirish va muhabbatni tarbiyalash. 8. Bu vazifalar maktabda tasviriy san`at darsini olib boruvchi har bir o`qituvchini mutaxasis bo`lishligini talab etadi. Chunki standart mazmuni, muta- xasis o`qituvchilar uchun mo`ljallab tuzilgan. Tasviriy san`at ta`limi davlat standarti san`atning uch turi; tasviriy, amaliy va me`morchilik san`atlari mazmunini aks ettirgan bo`lib, u avvalo milliy o`zbek

san`atini, uning badiiy ananalarini, ayrim mashhur o`zbek tasviriy, amaliy me`- morchilik san`atlari ustalarining hayoti va ijodini, O`zbekistonda san`atning bu turi rivij topgan markazlarni, O`zbekistondagi yirik san`at muzeylarini bilish tasviriy san`at o`quv pred- metini vazifalaridan biri ekanligini qayd qiladi. Bundan maqsad milliy san`at vositasida o`quvchilarga badiiy ta`lim berish bilan bir qatorda ularda shaxsni estetik, axloqiy va mehnat tarbiyasini amalga oshirishdan iboratdir. Milliy o`zbek san`atini chet elva jahonning hozirgi zamon ilg`or san`atiga qaraganda kehgroq va chuqurroq o`rgatishdan maqsad har bir o`zbek o`quvchisi o`z xalqining tarixini, adabiyotini bilishi shart ekanligi kabi, uning san`atini ham nisbatan kengroq bilish- ga erishishdir. Milliy san`at ta`lim mazmuning poydevori bo`lishi lozim. Ularni o`rganmasdan turib, yoshlarimiz badiiy madaniyatli shaxs bo`la olmaydi. Aks holda milliy qobiqqa o`ralashib qolish oqibatida ular jahon stan- dartlari darajasiga chiqa olmaydilar. Ayniqsa yoshlarimiz qadimgi Misr, Yuno- niston, Hindiston me`morchiligi, Afg`oniston, Iroq, Turkiya miniatyura rangtasvir asarlari, Evropada Uyg`onish davri tasviriy san`ati, rivojlangan G`arb mamla- katlarining hozirgi zamon tasviriy va me`morchilik san`ati namunalarini o`rgan- masdan turib madaniylashgan shaxs bo`lishi mumkin emas. Davlat ta`lim standartlari talablarini faqat o`quv rejalarida ajratilgan vaqt hajmida muvofaqiyatli bajarib bo`lmaydi. Chunki yuqorida qayd qilinganidek, ta`lim mazmuniga doir o`quv-metodik majmualar, moddiy texnikaviy asos, yuqori malakali o`qituvchilarning etishmas- ligi, mavjud muammoni birmuncha murakkablashtiradi. Bu esa o`quvchilarni darsdan va maktabdan tashqari mustaqil ishlarini tashkil etishni samarali shakllari va yo`llarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etishni taqozo etadi. Mazkur muammo bevosita o`quvchilarning mustaqil ishlari uchun tegishli adabiyotlar, xrestomatik materiallar, moddiy- texnikaviy materiallar, o`quv va metodik yo`l-yo`riqlarni ishlab chiqish bilan bog`langan. Hatto, bu masalada ota- onalarning vazifalari, ish mazmuni haqida o`ylab ko`rish, ularga ma`lum yo`l- yo`riq va tavsiyalar berish foydadan holi emas.

Ma`lumki, bolalarning ta`lim standartlari asosida olgan bilim va mala- kalarini qanday o`zlashtirganlik darajasini ham tekshirib boriladi. Bu esa standartni sinflar bo`yicha ishlab chiqish lozimligini taqazo etadi. Davlat ta`lim standartlarida tasviriy san`at ta`limi mazmuniga bo`lgan majburiy minimum talablar bayon etilgan. O`qituvchi uni bajarishi shart. Lekin o`qituvchi bu bilan chegaralanib qolmasdan uni chuqurlashtirishga harakat qilihi lozim. Biroq ta`lim mazmunini yuqori darajada olib chiqaman deb bolalarga keragidan ortiq talablar qo`yish, ularni qiynash ham mumkin emas. Shuni ham yoddan chiqarmaslik kerakki, maktablarimiz nomi umumiy o`rta ta`lim maktab deb ataladi. Demak maktablarimizda umumiy, elementlar bilim va malakalar beri- lishi lozim. Davlat ta`lim standartlari bo`yicha ettinchi snifni bitiruvchi o`quvchilar quyidagilarni bilishlari lozim: Tasviriy san`at yuzasidan; - rassomlarning asosiy ish qurollari va ishlatadigan materiallarini – molbert, etyudnik, xolst, mo`yqalam, mastexin, bo`yoqlar, (yog`li,akvarel, gyash, v.b.) pastel, sous, ugol, sangina v.b; - haykaltaroshlarning asosiy ish qurollari va ishlatadigan materiallarini – dastgoh , bolg`a, stek, loy, tosh, yog`och, v.b; - haykaltaroshlikda ishlatiladigan ayrim atamalarni- dastgohli haykaltaroshlik, monumental haykaltaroshlik, plastik haykaltaroshlik, istirohat-bog` haykaltarosh- ligi, real haykaltaroshlik, dekarativ haykaltaroshlik, rel`ef, gorel`ef, barel`ef; - grafikachi rassomlarning asosiy ish qurollari va ishlatadigan materiallarini ; rangtasvirda ishlatiladigan atamalarni (natura, fon, perspektiva, chiziqli pers- pektiva, rang perspektivasi, havo perspektivasi, ufq chizig`i) eskiz, yorug` soua, blik, refleks, shaxsiy soya, tushyvchi soya, janr, kompazitsiya, reproduksiya, avto- portret, frezka, mozaika, vitraj, dastgohli rangtasvir, minatyura rangtasviri, monu- mental rangtasviri, dekarativ rangtasvir, qoralama, ranglama, etyud, original, slayd, kolorit, gamma, mumtoz san`at;

- ishlatiladigan asosiy atamalarni gravyura, limogrvyura, litografiya, ksilo- grafiya, estamp, gazeta jurnal grafikasi, karikatura, plakat, zarhal harf, bosh bezak, yakuniy bezak zarvaraq, ilyusrtatsya, etiketka, upakovka; - O`zbekiston hududidan topilgan eng qadimgi rangtasvir va haykaltaroshlik namunalarini; - O`zbekistonning hozirgi zamon tasviriy san`atini; - Tasviriy san`atining janrlarini- manzara, turmush, natyurmort, tarixiy, batal, portret, afsonaviy, animal, marina; - Rang nomlarini – bargikaram, gulnor, nilgun, siybob, malla, sadaf, lojuvard, shingob, novvoti, axmar, to`tiyo, firuza, novshadil, to`tigiy, nilobi, tilla hal, ku- mush xil;  O`zbekiston va jahonning dunyoga mashhur 5-6 rassomning hayiti va ijodini;  rangtasvir, haykaltaroshlikda, grafikada ijod qiluvchi 50-60 rassom, haykal- tarosh, grafiklarning ismi va familiyasi hamda ularning asarlarini ;  tasviriy san`atdagi asosiy oqimlarini;  Sharq miniatyura rangtasviri maktablarini ;  Movaraunnahr miniatyura rangtasviri maktablarini ;  O`zbekiston va jahonning mashhur tasviriy san`at muzeylarini . Amaliy-bezak san`ati yuzasidan : Amaliy-bezak san`ati ustalarining ish qurollari va ularning ishlatadigan materiallarini ;  amaliy-bezak san`atida ishlatiladigan ayrim atamalarni – naqqoshlik ganchkorlik, yog`och o`makorligi, misgarlik, kashtachilik, sopolsozlik, zardo`zlik, ko`pbarg, chinnigul, gullola, bodomgul, marg`ula, gulsafsar, qo`shband, stilizatsiya, islimiy, girix, guligirix, nomoyon, ochiq naqshlar, cheksiz naqshlar ;  amaliy bezak san`atida ijod qiluvchi mashhur 10-15 ustalarning familyalari va ismlari;  Jahondagi mashhur 3-4 amaliy san`at ustasining hayoti va ijodini ;

 O`zbekistonda xalq amaliy bezak san`ati rivoj topgan markazlarni;  Toshkentdagi O`zbekiston xalq amaliy san`ati muzeyini. Me`morchilik san`ati yuzasidan : - me`morchilikda ishlatiladigan asosiy ish qurollari va materiallarni ; - me`morchilikda ishlatiladigan ayrim atamalarni – memor, jome, minora, ro- voq, mezana, ark, gumbaz, maket, muqarnas, navo, koshin, maqbara, mexrob, peshtoq, poydevor, vassa (toqi), poyustun, exrom, order, gotika, romantizm, barak- ko, klasitsizim, rennesans, registon, interer, eksterer ; - O`zbekiston hududidan topilgan eng qadimgi me`morchilik obidalarini – Afrosiob, Varaxsha, Bolalik tepa, Tuproqqal`a v.b.; - O`zbekistonning IX-XIX asr va hozirgi zamon mashhur me`morchiligini; - Jahonning qadimgi va hozirgi zamon mashhur me`morchiligini ; - Jahondagi mashhur 2-3 me`morning hayoti va ijodini ; Tasviriy san`at darslarining eng muhim vazifalaridan yana biri, tasviriy, amaliy va me`morchilik san`atlari asarlarini o`qishga o`rgatishdir. Tasviriy san`at asarlari ertak, hikoya, doston, roman kabi ma`lum bir mazmunni aks ettiradi. Biroq uni kitob o`qigandek o`qib bo`lmaydi. Tasviriy san`at asarlarini o`ziga xos tili bor. Ularni bilgan kishilargina o`qiy oladilar. Xususan rassomlar, chiziqlar, ranglar, o`lchovlar, kompazitsiya, proportsiya, ritm, simmetriya shakl kabi ifodalilik vositalari yordamida asar mazmunini ochib beradilar.Umumiy o`rta ta`lim maktablarida tasviriy san`at o`quv predmetining maqsad vazifalaridan kelib chiqqan va ta`limning davlat standartlariga asoslangan holda ta`lim mazmuni aniqlanadi. Tasviriy san`at dasturida unining quyidagi besh turi belgilangan : 1. Borliqni idrok etish (1-4 sinflarda) . Badiiy qurish – yasash (1-4 sinflarda). 3. San`atshunoslik asoslari (5-7 sinflarda ). 4. Naturaga qarab tasvirlash (1-7 sinflarda ). 5. Kompazitsion faoliyat (1-7 sinflarda). Tasvitiy san`at darslaridba, borliqni idrok etish O`quvchilarning estetik idroki, didi, mazkur sohaga doir tushunchalari, tasavvur va xotiralarni o`stirishda muhim rol` o`ynaydi. Borliqni idrok etish

mashg`ulotlari odatda mavzuli kompazitsiyalarni bajarishdan oldin o`tkazilib, unda tabiatdagi va tevarak- atrofdagi nafislik va go`zallikni ko`ra bilish, idrok etish natijasida olingan tassurotlardan amaliy, badiiy- ijodiy faoliyatlarida foydalanish nazarda tutiladi. Shuningdek, tabiatga qilingan sahyohat jara- yonida, zarur hollarda ayrim ob`ekt va hodisalarni qalam, bo`yoq va boshqa badiiy materiallar yordamida xomaki rasmlari ham ishlanadi. Bunday darslarda bolalar sinf va sinfdan tashqari o`simliklar, qushlar, baliqlarni kuzatadilar, tabiatning turli fasllardagi ko`rinishlari, kayfiyati (quvonchli, g`amgin, o`ychan va hokazo) haqida tasavvurga ega bo`ladilar. Boshlang`ich sinflarda borliqni kuzatish va ular haqida suhbatlar o`tkazish, o`quvchilarga hayotdagi ba`zi bir hodisalarni, kengroq bilib olishga yordam beradi. U narsalarning shakli, tuzilishi, rangi kabilarni ma`lum miqdorda tahlil qilish va umumlashtirishdek muhim sifatlarni o`stirishga ham imkon beradi. Tabiat va borliqni kuzatish jarayonida bolalarni uni sevishga, asrab- avaylashga o`rgatiladi. Tabiatga qilingan sayohatlarda ularning ayrim jihatlari fasillarga bog`liq bog`liq holda o`zgarib turishligi bolalarga tushintiri- ladi.Shuningdek, bunda bolalarni fazoviy tasavvurlari ham o`stiriladi va planlik, chiziqli va havo havo perspektivasiga ham e`tibor beriladi. Borliqni kuzatish bevosita tasviriy ijodiy faoliyat bilan bog`liq ekanligi, borliqni bil- masdan turib sifatli tasviiy ishlarni bajarish mumkin emasligi bolalar ongiga etkaziladi. Borliqni idrok etish mashg`ulotlarini vazifalariga rioya qilgan holda quyidagi mazmunda mashg`ulotlar o`tkazish nazarda tutiladi: 1. Kuz, Qish, Bahor fasillarida tabiatni o`ziga xos xususiyatlarini o`rganish; 2. Gullar, Hasharotlar, Dekarativ baliq va qushlarni kuzatish; 3. Tabiat mo``jizalari, bahorgi va kuzgi ishlar bilan tanishish vahokazolar.

Yuqorida qayd qilinganidek, bunday mashg`ulotlardan maqsad, borliq- ni bilishi, undagi narsa va hodisalarni, o`ziga xos xususiyatlarini, ayniqsa, tuzulishi, rangi, o`lchovlari, o`lchov nisbatlari, fazoviy holatlari, ularni yil fasillariga qarab o`zgarishlarini anglab etishlariga erishishdan iboratdir. O`z- garish zarur bo`lgan ob`ektlarni naturadan kuzatishning imkoni bo`lmagan taqdirda o`qituvchi darsda bolalarni san`at asarlarining reproduksiyalari, slaydlari, foto nusxalarini namoish etish orqali o`z maqsadiga erishadi. Boshlang`ich sinf tasviriy san`at darslarida o`quvchilarning qiziqishlari va ijodkorligini oshirish va rassomchilikda ishlatiladigan turli materiallar bilan kengroq tanishtiurish maqsadida badiiy qurish-yasash ishlari ham olib boriladi. Tasviriy faoliyatning bu qiziqarli turi uchun dasturda alohida soatlar ajratilgan bo`lib, ular mashg`ulotlar mazmunini yanada boyitadi. Qurish- yasash uchun asosan uch xil materiallardan fodalanish nazarda tutiladi; 1. Badiiy materiallar (rangli qog`ozlar, falga, gulqog`ozlar, plastilin, loy va bosh.r ). 2. Tabiiy materiallar (daraxt barglari, shoxlari, ildizlari, po`stlog`lari, meva va sabzavotlarning urug`lari, rangli toshchalar, bug`doy va arpa poyalari v.b.) 3. Tashlandiq materiallar (ichimlik va dori-darmondan bo`shagan sintetik idishlar, gigurt qutichalar, po`kak, penoplast, idish qopqoqlari v. b.) Badiiy qurish-yasash mashg`ulotlarida bolalarni qaychi bilan ishlash, kley yordamida elimlash, qog`ozlarni narsalar shakliga mos holda buklash, o`rash, ayrim badiiy tashlandiq va tabiiy materiallarni bir-birlariga qo`shosh orqali tasvir yaratish kabi malakalar hosil qilinadi. Bu malakalarni hosil qilish boshlang`ich sinflar dasturida bir qator topshiriqlarni bajarishni nazarda tutadi. Ular quyidagilardan iborat: turli shakldagi qalamdon, quticha, havo shari, bayroqcha, choynak, lagan, mashina, samaliyot, raketa vashu kabi narsalarni rangli qog`oz va kartondan tasvirini yasash;

- hasarotlar-tilla qo`ng`iz, ninachi, kapalak va boshqalarni, rangli qog`oz- larni qirqish orqali hosil qilish; - rangli qog`ozlarni qirqish, buklash va elimlash yo`li bilan osma o`yin- choqlar tayyorlash; - tabiiy materiallar yordamida baliq, hasharot, qush, hayvonlarning tasvirlarini hosil qilish; - rangli qog`oz, badiiy va tashlandiq materiallardan aplikatsiya, kollaj, pap`e-mash`e,aralash usulda mazmunli kopazitsiyalar (masalan,“ Ko`cha-da”, “Kosmodromda”, ) ishlash; - tashlandiq materiallar sim, ip, kanop, gazlama parchalari, plasmas idishlar, gugurt qutichalari, po`kak, penoplast, idish qopqoqlari yordamida unca murakkab bo`lmagan transport (qayiqcha, pir-pirak, mashina, traktor v.b.), qushlar (qaldirg`och, to`ti g`oz, chumchuq, laylak, o`rdak, sa`va v.b.), hayvonlar (tulki, bo`ri, quyon, ayiq, yo`lbars, it, sher v.b.) ning o`yinchoq tasvirlarini ishlash; - quritilgan barglar, rangli qog`ozlar, shoxlar yordamida ochilgan gul, gullagan daraxt shoxchasi tasvirini tayyorlash v. b. - Badiiy qurish-yasash ishlarida eng muhim vazifalardan biri badiiy, tashlandiq materiallarning o`ziga xos jihatlarini (qattiq, yumshoq, mo`rt, egiluvchan, og`ir, engil, och, to`q v.b.) bilish hamda ular bilan ishlaganda o`lchov va o`lchov nisbatlarini, tuzilishi, shakli ranglarini to`ri belgilash talab etiladi.- Shuningdek qurish-yasash ishlarida qo`llanadigan o`quv qurollari va materiallarini bilish, tabiit, badiiy, tashlandiq materiallarini bir-birlaridan farqlay olish ham talab etiladi. Narsalar shaklini ko`ra olish han badiiy faoliyatining bu turi vazifasiga kiradi. Bunday ishlarni bajarganda ish joyini ozoda batartib tutabilishga ham o`rgatiladi.

Umumiy xulosa Mustaqillikka erishganimizdan so`ng, O`zbеkistonda ta`lim sohasida kеng imkoniyatlar ochildi, vatanimizning x alqaro sahnadagi muvaffaqiyati, obru - e`tibori va o`rni milliy o`zligimizni anglashda, tasviriy san`at fanlari y еtakchi mavqе kasb etib, har bir fuqoroning mamlakat taqdiri uchun mas`ullik hissini yanada oshirishga xizmat qiladi. Yuqorida bayon etilgan fikrlardan xulosa shuki, talabalarga boshlang`ich kurslardan boshlab tasviriy san`at, chizmachilik, chizma geometriya, mashina- sozlik chizmachiligi, arxitektura chizmachiligi, tappagrafik chizmachiligi kabi mutaxassislik fanlarining asosi bo`lgan boshlang`ich proeksion chizmachilik mash- g`ulotlari ham amaliy, ham ilmiy–nazariy jihatdan yaxshi o`qitilishi shart. O`tmish tarixdan aniq ma`lumki, qadimda buyuk muhandislar chizmalarning ilmiy asoslarini qo`llash natijasida, katta yutuqlarga erishganlar. Bularni talabalarga o`qitishda didaktiv prinsiplarning asosiysi hisoblangan– ilmiylik prinsipi yetakchi o`rin egallashi lozim. Mеn o`zimning kurs ishimda tasviriy san`at haqidagi umumiy tushun- chalarni bayon etdim, ishlash usullarini misollar kеltirish bilan yoritdim. Shu bilan birga tasviriy san`at davlat ta`lim standartlariga ularning bugungi kundagi ahamiyati to`g`risida bir nеchta tahliliy ko`rsatmalar bilan tushintirishga harakat qildim. Mеn o`z kurs ishimda oldimga qo`ygan maqsadimga erishdim.

Adabiyotlar : Islom Karimov “Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch” Toshkent “Ma`naviyat” 2008 O` zbеkiston Rеspublikasining “Ta ` lim t o`g` risida”gi q onuni. –T., 1997. O`zbеkiston Rеspublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. T., 1997. O`zbеkiston Rеspublikasining Davlat ta`lim standarti, T.2003. J.Y.Yodgorov, F .R. Sobirov, NJ.Yodgorov “Geometrik va proyeksion chizmachilik” T–2007 Dеmbinskiy S. I. va Kuzmеnko V.I. «Chizmachilik o`qitish mеtodikasi» pеd. Institutlar uchun qayta ishlangan. 2-nashr tarjima T-1973 S.I.Dembinskiy modeli rovanie v cherchenii M. Uchpedgiz, 1957y. Raxmonov I.T. “Chizmachilikdan didaktk o`yinlar”. T. 1992y. Qrg`izboyev YU. Va boshqalar. “Mashinasozlik chizmachiligi” kursi T.1981y. www.nbgf.intal.uz

O'xshashlar

Tasviriy san`at tarixi

Tasviriy san`at o`qitish metodikasi

Chet ellar tasviriy san`at o`qitish metodlari

Tasviriy san`at darsi materiallarini boshqa fan materiallari bilan bog‘likligi

1920-1990 yillardagi tasviriy san`at o`qitish metodikasining qisqacha tarixi