Жадидчиларнинг раҳбарлари ва босмачилар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

203 KB

Ko'chirib olish

Жадидчиларнинг раҳбарлари ва босмачилар Режа: 1. « Босмачилар » ким бўлган ? 2. Қаршилик кўрсатиш раҳбарлари 3. Парпибек ва Охунжон қўрбошилар 4. Фарғона қўрбошилари

«Босмачилар» ким бўлган? Президент И.А.Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг биринчи сессиясида сўзлаган маърузасида мамлакатимиз тарихини яратишдаги долзарб муаммолар устида тўхталиб, жумладан, бундай деган эди: « Она юртимиз Туркистонга ёв бостириб келганда ҳам, инқилоб даврида ҳам, «босмачи» деган уйдирмалар чиққан пайтда ҳам, сўнгги йиллар давомида «ўзбек иши», «пахта иши» деган маломат ва бўҳтонлар авж олган, «десантчилар» келиб хонадонларимизни хонавайрон қилган вақтларда ҳам, Фарғона фожеаси туфайли халқимиз бошига ёғилган бало-офатларнинг барчасининг сабаби ва илдизини юртимизда адолат мезони бузилганидан кўриш керак.Ўйлайманки, шу кўз билан тарихимизнинг аламли саҳифаларига тўғри баҳо-изоҳ берсак, кўп нарсани жой-жойига қўйишимиз мумкин. Шундай вазифани авваламбор олимларимиз, тарихчиларимиз, адабиётчиларимиз, эл-юртимизнинг ҳақиқий ватанпарварлари ўз зиммасига олишлари даркор» 1 . Биз, тарихчилар, «босмачи», «босмачилик» деган сўзлар ўйлаб тўқилган 1917-1934 йилларни тарихимизнинг аламли саҳифаларидан бири сифатида тадқиқ ва таҳлил қилиш, холисона баҳолашни долзарб вазифалардан бири, деб ҳисоблаймиз. Бу мавзу қарийб олтмиш йилдирки, нафақат ўзбек ва рус олимлари, балки хорижий тарихшунослар эътиборини ҳам ўзига жалб этиб келади. Аммо 75 йиллик совет тарихшунослигида мазкур масала, юқорида қайд этиб ўтилганидек, сохталаштирилиб, бузиб келинди. Мустақиллик туфайли, тарихимизнинг бошқа даврлари каби, қаршилик кўрсатиш ҳаракати ҳам тамомила янгича нуқтаи назардан туриб ўрганилмоқда. Мазкур мавзуда бир қатор тадқиқотлар олиб борилиб, докторлик ва номзодлик диссертациялари ҳимоя қилинди, бир қатор рисола ва мақолалар эълон қилинди. Айниқса, тарих фанлари доктори Қаҳрамон Ражабов шу соҳада ибратли ишларни амалга оширди. 1 «Ызбекистон овози», 1991 йил 15 сентябрь.

$Миллий-озодлик харакати истиқлол кураши юз берган Ер куррасининг бирон минтақасида: на Африкада, на Осиёда, на Европада Туркистонда бўлганидек ғоят катта, улкан қурбонлар эвазига бўлмаган. Далилларга мурожаат этамиз. Совет тарихшунослигида Туркистондаги «гражданлар уруши» даврида ҳар икки томондан 200 минг киши, жумладан, 50 минг коммунист қурбон бўлгани айтилган. Фарғона фронти ҳарбий кенгаши аъзоси Березин «босмачилар»дан 250 минг киши ўлдирилганини фахр билан айтган 2 . Таниқли давлат арбоби И.Хидиралиев ҳам Фарғона водийсида бир неча ўн минглаб кишиларнинг ўлдирилганини ачиниш ҳисси билан қайд этган 3 . Доктор Боймирза Ҳайит туркистонликлардан 700 минг киши, қизил аскар ва зобитлардан эса 68 минг киши ҳалок бўлган, деб ёзади 4 . 1917-1923 йилларда фақат Фарғона водийсида очликдан 1 миллиондан ортиқ одам ўлган. Қаҳрамон Ражабов водийда 1918 - 1924 йилларда 500 минг киши қизил аскарлар томонидан қирилган, 1 миллион киши очликдан ўлган, 1915 йили минтақада 2,2 миллион киши яшаган бўлса, 1924 йил охирига келиб, 500 минг киши қолган, яъни 10 йил ичида 1 миллион 700 минг киши ҳалок бўлган, деган хулосага келган 5 . Шаҳобиддин Яссавий эса 1920-1935 йиллар мобайнида Туркистондан тахминан 2 миллиондан ортиқ киши хорижга кетган 6 , деб ёзади. Боймирза Ҳайитнинг ҳисоблашича, Ўрта Осиёда 1917-1934 йилларда олиб борилган қаршилик кўрсатиш ҳаракатида турли миллат вакилларидан 2 миллионга яқин одам жон фидо қилган, 1 миллион 900 мингдан ортиқ киши хорижга кетган, 1930-1939 йилларда камида 1 миллион 700 минг киши «босмачи»ларга қўшилган ёки уларга ёрдам берган ёки улар ҳақида 2 Березин Н. Басмачество в Бухаре. Военный работник Туркестана. 1922, № 7. 3 Шамсутдинов Рустам бек . Жасоратга тыла щаёт сощиби. (Ырта Осиёлик миллий арбоб Иномжон Хидиралиевнинг щаёти ва фаолияти). Андижон, 1991 . 4 Боймирза Хайит. «Босмачилик» Туркистон миллий мужодала тарихи (1917-1934). Туркия Диёнат ва=фи нашрлари. Ан=ара, 1997. 5 Ражабов +. Фар\она водийсидаги исти=лолчилик щаракати: мощияти ва асосий ривожланиш бос=ичлари. (1918-1924 йиллар). Т.Ф. Н. илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация, 1994, 30-35- бетлар . 6 Шащобиддин Яссавий. Туркистоннинг аччи= ща=и=атлари. Истанбул, 1984.$

маълумот бермаганликда айбланиб, Сибирга ва бошқа жойларга сургун қилинган. Ҳаммаси бўлиб 5 миллион 600 минг киши қурбон бўлган 7 . Бу ҳисобга чор Россияси босқинига қарши Ўрта Осиё халқлари 1853 йилдан 1917 йилга қадар олиб борган миллий- озодлик кураши давомида берилган кўпдан-кўп қурбонлар кирмайди. Агар уларни ҳам жамлаб, 130 йил давомида қурбон бўлган кишилар ҳисобланса, чиндан ҳам, ер юзида юз берган миллий-озодлик курашлари тарихида Ўрта Осиёдаги каби кўп қурбонларнинг бўлмагани маълум бўлади. Шунинг учун ҳам Ўрта Осиёдаги қаршилик кўрсатиш ҳаракати тарихини чуқур ўрганиш ва шу мавзуга бағишланган кўп жилдли нашрларни амалга ошириш айни муддаодир. « Босмачи » деган ҳақоратли сўз қандай юзага келган? 1918-1919 йилларга оид совет ва партия муассасалари ҳамда ҳарбий ташкилотларнинг ҳужжатларида «таловчилар», «душманлар» деган сўзлар учрашига қарамай, «босмачилар», «босмачилик» деган сўзлар кўзга ташланмайди. 1918-1920 йилларда бўлиб ўтган Туркистон компартияси ва советларининг съездлари, шунингдек, пленумлар, сессиялар, конференциялар ҳужжатларида ҳам «босмачилик» ибораси учрамайди. Ҳатто «босмачилик ҳаракати» ва шу ҳаракат билан боғлиқ ҳужжатларда ҳам бундай ифодани кўрмаймиз. Шубҳасиз, миллий-озодлик йўлида кураш олиб борганлар ўзларини «босмачилар» деб атамаганлар. «Босмачи» сўзи биринчи бўлиб большевиклар томонидан Москвада нашр этилган «Жизнь национальностей» («Миллатлар ҳаёти») журналининг 1920 йил июнь сонида қўлланиб, «Босмачилар фронти» мақоласи эълон қилинган. Бу иборани 1921 йил 4 апрелда Фарғона қўшинлари қўмондони Д.Е.Коновалов биринчи бўлиб ишлатган. РКП(б) Марказий Қўмитасининг 1922 йил 18 майдаги қарорида ҳам «босмачилар» ибораси қўлланилган. Унда «босмачилик»ка қарши ҳарбий тадбирлар белгиланиб, аҳоли орасида тарғибот ишларини олиб бориш, Анвар пошони аҳоли орасида инглиз жосуси ва Шарқ халқларининг душмани сифатида бадном этиш вазифаси қўйилган эди. П.Кушнев эса 7 Боймирза Хайит. «Босмачилик». Туркистонда 1917-1934 йиллардаги миллий кураш. (немис тилида). Кёлън, 19 92.

«босмачи» сўзини «Красная звезда» газетасининг 1928 йилги 1-сонида қароқчи маъносида қўллаган. Буни қарангки, Туркистон ўлкаси Россия томонидан босиб олингунга қадар ва ундан сўнг ҳам бу ерда «қароқчилар» бўлган ва улар қизил қўшинга, большевикларга қарши кураш олиб борганлар. Аммо 20-йиллардаёқ бу каби ғайриилмий, туҳмат қарашларга қарши ўлароқ ҳақиқатга яқин фикрлар ҳам билдирилган. Н.Е.Какурин, Г.Козловский, Л.Соловейчиклар «босмачилик»ни «партизанлик ҳаракати», «халқ ҳаракати», «инқилобий кураш», «озодлик кураши» деб талқин этишган. Ҳаттоки В.В.Куйбишев ҳам Бухородаги миллий-озодлик курашини «бу босқинчилик, босмачилик ҳаракати эмас, балки сиёсий ҳаракатдир», деб баҳолаган. Ҳарбий арбоблардан бири Врачев эса 1922 йил 12 майда «Бухорода авж олган босмачилик маълум маънода халқ қўзғолони, халқ исёни характерига эга», деб очиқ-ойдин айтган. Таниқли совет раҳбар ходими Г.Сафаров «Колониальная революция. Опўт Туркестана» («Мустамлакачилик инқилоби. Туркистон тажрибаси») (Москва, 1921) китобида мазкур ҳаракатни мустамлакачиларга қарши қаратилган миллий кураш, деб атаган. Маҳаллий миллатнинг вакилларидан Низомиддин Хўжаев, Турор Рисқулов, Санжарбек Асфандиёров, Назир Тўрақулов, Қайғусиз Отабоев, Фитрат, Усмонхон Эшонхўжаев, Иномжон Хидиралиев, Раҳим Иноғомов ва бошқалар масалага тўғри ёндошиб, «босмачилик» моҳиятини ҳақиқатга яқин тарзда таҳлил этишга уринишган. Аммо улар шу фикр-ғоялари учун 30- йилларда қатағон қиличидан ўтказилди. Шу вақтдан бошлаб «босмачилик ҳаракати» Туркистонни Россиядан ажратиб олиш, эски феодал-клерикал хонликларни тиклаш йўлидаги, советларга қарши қаратилган, аксилинқилобий, миллатчилик ва диний йўналишдаги ҳаракат, деган фикр совет даври тарихшунослигида мустаҳкам ўрин ола бошлади. Бу жараён 80-йиллар охири - 90-йиллар бошига қадар давом этди.

Ўзбекистон Фанлар академияси Тарих институтида «босмачилик» масаласига бағишланган давра суҳбатида республика олимлари «босмачилик»ни истиқлолчилик, «босмачилар»ни эса истиқлолчилар, деб аташ маъқул, деган фикрга келишди. Лекин кейинчалик «босмачилик ҳаракати»да турли дунёқараш ва мақсадга эга кишиларнинг иштирок этгани ва улар билан маҳаллий аҳоли ўртасида ҳар доим ҳам яхши алоқаларнинг бўлмагани, айниқса, кейинги йилларда бу ҳаракат қатнашчиларининг аҳолига озор келтира бошлаганини эътиборга олиб, уни қаршилик кўрсатиш ҳаракати деб аташ тўғри, деб топилди. Тарихдан шу нарса маълумки, советларга қаршилик кўрсатиш ҳаракати Қўқонда 1917 йил ноябрида ташкил бўлган Туркистон Мухторият ҳукуматининг 1918 йил февралида қизил қўшин томонидан тор-мор этилиши билан бошланди. Советларнинг Ўрта Осиёда маҳаллий аҳоли манфаати билан ҳисоблашмай амалга оширган тадбирлари, шунингдек, бу «тадбирлар»га қарши кўтарилган ҳаракатга жавобан совет ва партия муассасалари, ҳарбий қўшилмаларнинг Фарғона водийсидаги тинч аҳолига қарши бошлаган қирғин ва тазйиқ сиёсати водийдаги бу ҳаракатга янада кескинлик ва оммавий тус берди. Фарғона водийси миллий курашчиларининг ижтимоий таркиби деҳқонлар, ҳунармандлар, савдогарлар, бойлар, руҳонийлар, эшонлар, муллалар, дарвешлар, зиёлилар, айниқса, жадидлар ва умуман зиёлилардан, миллий таркиби эса асосан ерли аҳоли - ўзбеклар, қирғизлар, тожиклар, қозоқлар, туркманлар, уйғурлар, форслар, лўлилардан иборат бўлган. Қаршилик кўрсатиш ҳаракати сафида рус зобитлари, турк ва афғон ҳарбийлари ҳам бўлишган. Деярли шундай ижтимоий ва миллий таркибни Ўрта Осиёнинг бошқа минтақаларидаги қаршилик кўрсатиш ҳаракатида ҳам кўриш мумкин. Бу ҳаракат иштирокчиларининг миқдори масаласида ҳар хил фикрлар мавжуд. Совет тарихчиларининг асарларида уларнинг миқдори 6 мингдан 60 минггача, деб кўрсатилган. Инглиз олими Р.Фрезер 1922 йил ноябрида

Туркистонда 106 минг кишилик совет қуролли кучларига қарши курашда 60 минг, жумладан, Фарғонада 26 минг нафар миллий курашчи қатнашган 8 , деб ёзади. Туркистон Республикаси Марказий Ижроия Қўмитаси раиси И.Хидиралиевнинг фикрича, 1920 йил сентябрида истиқлол курашчиларининг сони 70 минг кишига етган. Бу рақамлар вақтга, шароитга қараб ўзгариб, гоҳ кўпайиб, гоҳ камайиб турган. Бу ўринда 2- ўқчи Туркистон дивизияси командири Ф.Д.Карповнинг 1920 йил 8 августда Туркфронт қўмондони М.В.Фрунзега телефон орқали юборган қуйидаги хабари диққатга лойиқ: «Фарғонадаги кураш, -деб хабар берган у,-ерли халқнинг совет ҳукуматига қарши уюшган қўзғолонидир. Ўтган сафарги операцияда босмачилар жуда катта талофат кўрдилар, ҳозирги пайтда уларнинг сафи яна тўлдирилди, ҳатто кўп, ҳар бир милтиққа беш номзод бор». Қаршилик кўрсатиш ҳаракатига қарши жанг олиб борганлар миқдори, Боймирза Ҳайитнинг ҳисобига кўра, 160-170 минг кишига етган. Аммо қизиллар замонавий қурол, ҳарбий техника, пулемёт, самолёт ва бошқа воситаларга эга бўлишган. Уларга қарши кураш олиб борганлар эса бу жиҳатдан жуда заиф бўлганлар. Бироқ жанговарлик, ҳақ ишга садоқат, ватанпарварлик руҳи уларда жуда кучли бўлган. Туркистон фронти қўмондони А.С.Пугачёв, инқилобий ҳарбий кенгаш аъзоси Берзин, штаб бошлиғи Шуваловлар «Рота командирларигача бўлган барча ҳарбий бошлиқларга босмачиликка қарши кураш бўйича кўрсатмалар»ида «босмачилар»ни шундай таъриф- ва тавсиф этишган: «Босмачиларнинг характерли томонлари айёрлик, ниҳоятда топқирлик, жасурлик, эпчиллик ва толмаслик, маҳаллий шароитни яхши билиш, бир вақтнинг ўзида тўдалар ўртасидаги алоқа бўлиб ҳисобланган аҳоли билан боғлиқлик... Босмачилар айёр, лекин уларни алдай олиш керак; босмачилар топқир, жасур, чапдаст ва толмас, демак, улардан топқирроқ, 8 Гленда Фрезер. Босмачилар. Лондон. 1987 (инглиз тилидан ызбекчага таржима =илинган).

жасоратлироқ ва чапдастроқ бўлиш керак; пистирмалар қўйиш, кутилмаганда пайдо бўлиш; модомики, босмачилар маҳаллий шароитни яхши билмаганимиздан фойдаланаётган эканлар, демак, шуларни биз яхши ўрганишимиз, босмачилар маҳаллий аҳолининг обрўйига таяниб иш кўраётган эканлар, демак, биз ҳам шунга эришишимиз керак» 1 . Шу фикрнинг ўзиёқ большевикларнинг қаршилик кўрсатиш ҳаракати қатнашчиларига алалоқибат ҳурмат билан қарагани, улардан сабоқ олгани ва уларга хос энг яхши фазилатларнинг ўзларида йўқлигини тан олганларини англатади. Қаршилик кўрсатиш раҳбарлари Қаршилик кўрсатиш ҳаракати раҳбарлари - қўрбошилар, лашкарбошиларнинг ижтимоий-сиёсий, ҳарбий фаолиятини ўрганиш ва уларга баҳо бериш тарихчилар олдида турган вазифалардан биридир. Собиқ Иттифоқ Қуролли кучлари ҳамда Давлат хавфсизлик комитети архивларида қўрбошилар ҳақида кўплаб материаллар бор. Шаҳобиддин Яссавий, Мусо Туркистоний сингари хорижий муаллифлар ўз китобларида 200 га яқин қўрбошилар тўғрисида умумий маълумотлар беришган. Биз ҳам қўлимизда мавжуд бўлган ҳужжатлар асосида мазкур ҳаракатнинг баъзи бир раҳбарлари ҳақида маълумот бермоқчимиз. Парпибек ва Охунжон қўрбошилар Хориждаги тарихчи олимлардан бири Б.Ҳайит тадқиқотларида Парпибек қўрбоши фаолияти билан боғлиқ айрим маълумотлар берилган. Бу маълумотларга кўра, Фарғона водийси ҳудудларида ҳаракат қилган қўрбошилар орасида Ўзганда Жонибек қози, Новқатда Муҳиддинбек, Андижон атрофида Парпибек анчагина катта гуруҳларга эга бўлишган. Чунончи, Парпибек қўшинида 3600 дан ортиқ аскар хизмат қилган. 1 Сборник указаний по борьбе с басмачеством. Издание Реввоенсовета Туркестанского фронта. Ташкент, 1924, стр. 16.

«Босмачилар»га қарши курашда қизил армия қўшинларида 14 та артиллерия, 376та пулемёт, ўнлаб самолёт, 7 та бронепоезд бўлгани учун улар ғоят оғир шароитда кураш олиб борганлар. Кўзга кўринган қўрбошилардан бири Охунжон 1919 йил 12 июнда қизил аскарлар қўшини қўмондони Д.Е.Коновалов билан сулҳ тузиб, ўз йигитлари билан советлар томонига ўтган ва ўша йилнинг сентябрь ойида Андижон мудофаасида советлар тарафида туриб катта жасорат кўрсатган. Аммо большевикларнинг сиёсий ўйин ва найрангларини кўрган Охунжон ўз ниятидан қайтиб, шу вақтда Андижон уездида катта куч ва мавқега эга бўлган Парпибек қўрбоши билан яширин музокаралар олиб боради. Бундан қизиллар огоҳ бўлишади. 1920 йилнинг май ойида Туркфронт қўмондони М.В.Фрунзе иштирокида бўлиб ўтган инқилобий қўмита ва партия қўмитасининг қўшма йиғилишида, бошқа масалалар билан бир қаторда, Охунжон отрядини Тошкентга жўнатиш масаласи ҳам кўрилади. 25 майда Андижонда гарнизон қўшинлари кўриги ўтказилаётган вақтда собиқ қўрбошиларидан бири Охунжоннинг Парпи қўрбоши билан биргаликда ҳаракат қилиши ҳақида музокара олиб бораётгани тўғрисида хабар келтиради. Шундан сўнг Охунжон отрядини қуролсизлантиришга ҳаракат қилинади. Аммо қуролни топширишдан бош тортган Охунжон отрядидан бир қанча киши аскарларга қарата ўт очади. Отишма натижасида ҳар икки тарафдан қурбонлар бўлади. Охунжон ва унинг йигитлари қуролсизлантирилиб, Тошкентга юборилади. Аммо Охунжон, унинг ноиби Абдураззоқ ва бошқалар Тошкентдан Наманган орқали қочиб, Қўқонқишлоқдаги Парпибек қўрбоши қўшинига бориб қўшилади. Бу билан Парпибек қўрбошининг қўшини янада кучайиб, қудрати ортади. Аммо Охунжон қўрбоши советларга қарши жангларнинг бирида ҳалок бўлади. Бу, Парпибек қўшини жанговорлигига салбий таъсир қилади.

Парпибек қўрбоши большевикларга қарши олиб борган курашида турли муносабатлар билан Андижон шаҳри аҳолисига мурожаат этиб турган. Қуйида унинг ана шундай мурожаатномаларидан бирини айнан келтирамиз: Эълоннома Умум мусулмонларга эълон қилиб ёзаманки, биз 4 йилдан бери ноҳақчи большевиклар билан маҳораба қилиб қон тўкуб, неча мусулмонлар хонавайрон бўлуб, шу жойга келдук. Эй мусулмонлар, кўзларингни очиб қаранглар! Қўқонқишлоқ, Чувама ва бошқа қишлоқларда бу ноҳақчи большевиклар ёш гўдак болаларни бетартиб чопиб, кўп жафолар қилди ва яна туриб шуни бадалида бизларни тепамизга қаттиқ ҳужумлар қилиб, кўп ишларни кўнгилларига муддао қилиб юрди. Худога хос эканмиз, ҳақ йўлига юрганимиз маълум бўлди. ҳозирги вақтда шаҳар атрофларини бесарамжон қилиб турибдир. Очиқдан-очиқ маълум бўлиб, бизларни йигитларимизни тутмоққа тадбирлар жорий қилибдур. Умум мусулмонлар, нечаларга қаттиқ сармофий қиламанки, бундан буён мундоқ ноҳақ ишлар бўлмасун. Бир, икки нафар бизларни йигитларимизни тутган бирлан ҳеч нима воқеа бўлмаса керак. Ўшал жосус чиққан маҳалладан бир дона йигитимизга неча нафарини жазо бермоққа қодирмиз. Ушбу бизларни йигитларимизни тутмоққа тадбир жорий қилган жосусларни Қорбура гузарида жазоларини кўзларига кўрсатдук. Ушбу жума кунидан ўтадурғон кечаси. Агарчи, ҳар ким жосуслик қилса, шундоқ жазога гирифтор қиламиз. Иккинчи чакана ўғрилар воқеаси шулки, ҳар ким ўғрилик қилиб, қўлимизга тушса, хоҳ ўзимизга қарашлик йигитлардан, ҳох шаҳардаги ўғрилардан бўлса, бизни қўрбошиларимизга фармойиш қилдим: ҳақиқат орқали ўлим жазосига борадурлар. Яшасин ҳақ йўлга юргувчилар! Битсин ноҳақчилар! Ушбу жумадан шанбага ўтадирғон кечаси чакана ўғрилардан бир донасини отиб юбордук. Сойгузарда. Амири лашкар - Парпибек Ғозий Маҳдум.

Муҳр: Насруллоҳ. Оллоҳ қўлласин! 1 Кунларнинг бирида қизил аскарларнинг Андижон шаҳридан Қўқонқишлоққа қараб чиққани ҳақидаги хабар Парпибекка етиб келади. Парпибек жангчиларнинг бир қисмини Қўқонқишлоқда қолдириб, асосий кучларни теварак-атрофга тарқатади. Қизиллар катта куч билан Қўқонқишлоққа келадилар ва бу ердаги оз сонли қаршилик кўрсатувчилар билан жанг бошлайдилар. Бир неча муддат давом этган отишмадан сўнг у Қўқонқишлоқни бўшатиб, ўз лашкари билан атрофдаги кучларига бориб қўшилади. Қизиллар ғолиб келиб, Қўқонқишлоқни ва Парпи қўрбоши қароргоҳини ишғол этадилар. Аммо қизиллар жойлашиб улгурмасларидан қаршилик кўрсатувчиларнинг Қўқонқишлоқнинг уч томонидан бошлаган ҳужумига дуч келиб, довдираб қоладилар. Қўрбошиларнинг ҳар бири муайян йўллар билан ҳужумга ўтган, аммо Андижон йўлини очиб қўйган эдилар. Шиддатли жангга дош беролмаган қизиллар чекинишга мажбур бўлишади ва аста-секин мудофаага ўтиб, Андижон томонга чекина бошлайдилар. Улар оғир юклари, тўп, тўпхона, аравалари билан катта йўлдан Андижонга етиб боргунларича «босмачи»лар пистирма йўллар ва тор кўчалар орқали ўтиб, Хайробод атрофига жойлашиб оладилар. Қизиллар Хайрободга етиб келганларида улар қизилларга қарши орқа ва ён тарафлардан ҳужумга ўтадилар. Ўқ ёмғирига учраган қизиллар чекинадилар. Уларнинг 200 га яқин омон қолганлари бир саройга кириб яширинишга мажбур бўлади. Уч кеча-кундуз давом этган отишмадан кейин тинкалари қурийди. Озиқ- овқатларнинг йўқлигидан оч қоладилар, ўқ-дорилари ҳам тугаб қолиб, таслим бўлишга мажбур бўлишади. Сарой дарвозасининг икки ёнида турган миллий курашчилар саройдан чиқаётган қизилларни қуролсизлантириб, асирга олишади ва отиб 1 Андижон вилояти давлат архиви, 90-фонд, 1-рыйхат, 86-иш, 155-бет.

ташлашади. Бундан хабар топган Андижоннинг Янги шаҳарида яшовчи большевиклар Эски шаҳар аҳолисидан қизил аскарлар жасадини олиб келишни талаб қиладилар. Акс ҳолда Эски шаҳар аҳолисини қириб ташлаймиз, деган таҳдид ҳам қилинади. Эски шаҳар фуқаролари йиғилишида вакиллар сайланиб, улар ўлган қизил аскарларнинг мурдаларини олиб келишга отланади. Бу воқеа Мусо Туркистонийнинг «Улуғ Туркистон фожеаси» асарида бундай тасвирланган: «Андижонда Нодир эшон домла, Мулла Абдукарим, Охун домла, Шамсутдин тўра, Сулаймон баззоз (шоир Чўлпоннинг отаси- муаллиф ) ва бошқа машҳур домлалар, амалдорлар ва халқ оммасининг диққат-эътиборини қозонган нуфузли кишилардан, жами 10 кишини элчи қилиб Парпи қўрбоши ҳузурига юбордилар. Элчилар Қўқонқишлоқда Парпи қўрбоши қароргоҳида қабул қилинди. Элчилар ҳаммаси таъзим ва тавозеъ ила ўлтирдилар. Элчилардан чиройликкина, соқол-мўйловларини қисқартирғон-лардан бири сўз бошлади: «Бек ака! Бизлар ҳукуматнинг элчиларимиз, ҳукумат айтадурки, ўликларимизни берсун, Андижонга келтириб кўмайлик, ўзлари сулҳ қилиб биз билан ярашсинлар, шаҳарга кирсинлар, муносиб мансабларга ўлтирсинлар», дейдур. Шу жойга келганда тўп овозлари, пулемёт овозлари билан баробар ўрус аскарларининг ҳужум қилиб келгани маълум бўлди. Парпи қўрбоши Халон нажотларига мудофаа қилишга амр берди... Сўнгра бу ўн кишини эъдомга ҳукм қилди. Бу ҳукм Парпи қўрбошининг отахони (маслаҳатчиси) Муҳаммад Иброҳимга етди. Дарҳол Парпи қўрбошини кўриб, элчилар ҳақидаги эъдом ҳукмини таъдим этди. Буларни 2 аробага чиқариб, Орол, Бўтақора ила Андижонга жўнатди. Видо (хайрлашув) асносида Нодир эшон бошлиқ ҳамма элчилар қўл кўтариб, отахон Муҳаммад Иброҳимни ҳаққига дуо қилдилар. Отахон дедики: «Дуоларингиз ижобат бўлса, фойдаси охиратда, албатта, бўлғайдир. Бу дунёда фойдаси тегадурғон бирор нарсаларинг йўқму?», деб хитоб қилди. Шу гапдан кейин

$элчилар ичидаги силлиқ салла, теварак соқолли киши бир табассум қилди. Қўлига қалам-қоғоз олди, икки тилда (русча, ўзбекча) бир парча хат ёзиб, қўлига бериб, айтди: «Ҳар вақт Андижонга кирадирғон бўлсангиз, шу хат билан бемалол кира биласиз, дунё ишларингизни қила биласиз». Отахон Муҳаммад Иброҳим айтадур: «Ушбу хат (ёрлиқ) билан беш-ўн маротаба Андижонга кириб чиқдим, ҳеч бир зотга учрамадим, ўруслар қайси жойда кўрсалар, кимсан, деб сўрайдур. Ёрлиқ хатни кўрсатсам, «пожалуйста, буюринг», дедилар. Шу ҳангомаларда ўрислар сиёсий рафторларни 3-5 қадам орқага ташлаб мажбуриятликда қолди. Баъзи ишларда юртга кенгчилик берди. Масалан, Андижоннинг 4 даҳасига 4 қози тайин қилди. Миллат ўз ихтиёри билан сайлади. Уч ойда бир марта бу 4 қози тўпланиб, бир ҳайъат ўлароқ баъзи нозик масалаларни ҳал қиладурғон мажлис ҳам тайинлади. Сўнгра бу приказ билан йўқ қилинди. Фирқани қарори билан ГПУни ҳукми жорий бўлди, қозиларни ўрнига суд (нородное судья) тайин қилинди» 1 . Андижондаги совет ҳукумати шаҳар атрофидаги қўрбошиларга қарши жанг олиб боришга журъат этолмаганликларидан, уларни сулҳ тузиш орқали ўз томонларига оғдириб олишга бир неча бор уринди. Бу ҳийла Парпибек қўрбошига нисбатан ҳам ишлатилди. Фарғона водийсида 1918-1923 йиллар ичида 10 марта қўрбошилар қурултойи ўтказилган. Бу қурултойларда қаршилик кўрсатиш ҳаракатига 1918 йил мартида Эргаш, 1918 йил ноябрида Мадаминбек, 1920 йил майида Шермуҳаммадбек, кейинчалик Ёрмат маҳсум, Исломқул водий бўйича бош қўмондон - лашкарбоши этиб сайланган. Парпибек ана шу қурултойларда фаол қатнашган. Мадаминбек ва Шермуҳаммадбек бошчилигида кўпдан-кўп жангу жадалларда қатнашиш унга насиб этганди. Мадаминбек қизиллар фитнаси оқибатида қатл этилгач, қаршилик кўрсатиш ҳаракати янги куч билан аланга олди. Бу ҳаракатнинг илҳомчиси ва ташкилотчиси Шермуҳаммадбек (совет тарихчиларининг китоб ва мақолаларида у Кўршермат деб ҳақоратлаб келинган) бўлди. 1920 йил 3 1 Мусо Туркистоний. Улу\ Туркистон фожеаси. 1-жилд. Мадина, 1979, 161-бет.$

майда Шермуҳаммадбек ташаббуси билан «Туркистон турк мустақил жумҳурияти», яъни Туркистон муваққат ҳукумати ташкил бўлди. Бу ҳукумат водийдаги қаршилик кўрсатиш ҳаракатида муҳим роль ўйнади. Шермуҳаммадбек қўмондонлигида барча қўрбошилар бирлашди ва янги отрядлар тузилди. Андижон ҳудудидаги бир қанча қўрбошилар билан бир қаторда Парпибек қўрбоши ҳам ўз қўшини билан Шермуҳаммадбекнинг умумий қўмондонлиги остига ўтди. 1920 йил июль охирида Пойтуғда Шермуҳаммадбек, Холхўжа, Омон полвон, Парпи ва Мулла Собир қўрбошилар бирлашиб, 4, 5 минг лашкар билан Татар бригадаси аскарларини қуршовга олдилар. Аммо Пойтуғ гарнизони жангчилари ва Андижондан етиб келган 1-отлиқ полки ёрдами билан рота бир амаллаб қуршовдан қутулишга муваффақ бўлди. Шермуҳаммадбек 1920 йил октябрь ойининг охирида Фарғона водийси қўрбошилари билан кенгаш ўтказади. Андижондан Парпибек қўрбоши ҳам унда қатнашади. Жадидлар сардори Мунаввар қори Абдурашидхонов ва «уламо»чилар вакили Миён Бузрук 9 қатнашган бу кенгашда Шарқий Бухоро ва Афғонистонда советларга қарши кураш олиб бораётган Иброҳимбек 10 қўрбоши билан ҳамкорликда курашни давом эттиришга қарор қилинади. 1920 йил 24 ноябрда бош қўмондон Шермуҳаммадбек, Алиёр ва Парпибек қўрбошилар ўзаро ҳамкорликда Шоҳимардонда қизилларга қарши жанг олиб бордилар. Андижон уезди Қўқонқишлоқ туманидаги жангларда иштирок этиш учун Шермуҳаммадбек 1000 аскари билан келади. Бу даҳшатли жангда Парпибек лашкари ғалаба қозониб, қизил аскарларнинг 2 замбараги, 4 пулемёти ва турли қурол-аслаҳаларини ўлжа олади. Совет қўмондонлиги 2000 дан зиёд аскари бўлган Парпибекка қарши 1920 йил охирларида Қўқонқишлоқ ва Омончўрада қаттиқ жанг бошлаб юборади. 8-отлиқ бригада қўмондони Я.А.Мелькумов операцияни 9 Миён Бузрук Солщов 1891-1938) – тани=ли адабиётшунос ва санъатшунос олим (мущ .). 10 И брощимбек - Бухоро амири Саид Олимхоннинг вакили, ла=айлар ращнамоси .

бошқаради. Шиддатли жангда Парпибекнинг асосий таянч базаси Қўқонқишлоқ ва Омончўра душман қўлига ўтади. Парпибек Бозорқўрғон томонга чекинишга мажбур бўлади. Душман бу ерда унга кучли зарба беради. Шермуҳаммадбек ва Холхўжа қўшинларининг мағлубиятга учраши айрим миллий курашчиларнинг руҳини тушириб юборади ва улар советлар томонига ўтишга мажбур бўладилар. 1921 йил 31 январда 2600 аскари билан Акбарали ва Маҳкам ҳожи қўрбошилар ҳам қизиллар томонига ўтадилар. 1921 йилнинг бошида Парпибек қўрбоши 2-ўқчи Туркистон дивизияси жангчилари билан бўлган жангда мағлубиятга учрайди. Бу жанг Жалолобод, Сузоқда бўлиб ўтади. Парпибек қўрбоши аскарларининг ярми жанг майдонларида ҳалок бўлади. Парпибек қўрбоши шу жангда оғир ярадор бўлиб, асир тушади ва 1921 йилнинг апрель ойида вафот этади. Фарғона қўрбошилари Ў збекистонда олиб борилган қатағонда фаол иштирок этган ва кўплаб бегуноҳ ватандошларимизнинг ёстиғини қуритган кимсалардан бири Агабековдир. Туркияда чоп этилган «Ёш Туркистон» журналининг 1930 йил 11-сонида унинг Шермуҳаммадбек ҳақидаги бўҳтон ва маломатларга тўла мақоласи босилган. Журнал ҳайъати, афтидан, бу мақолани советларнинг «босмачилар»ни фош этиш мақсадида хорижда тарқатилган бирор нашридан олган ва Шермуҳаммадбекнинг унга раддия ёзишига умидвор бўлган. «Биз, - дейилади ҳайъатнинг шарҳида, - ҳақиқий Туркистон миллатчиси бўлган Шермуҳаммадбекнинг бу чекистлар томонидан унинг устига отилмоқда бўлган доғни тозалаб олажагига инонамиз». Кўп ўтмай, Шермуҳаммадбек Агабековнинг туҳматномасига жавобан Кобулдан ўз раддиясини йўллаган. «Мана энди, - дейилади журнал ҳайъатининг навбатдаги шарҳида, - Шермуҳаммадбек ўз раддиясини юбориб ўтирибдур. Бу раддия бўлмаса ҳам

бизнинг Шермуҳаммадбекка раддияси ила большевикларнинг шайтонлигини яна бир дафъа ортуқ майдонга чиқарғон бўладур». Журнал шу шарҳ билан Шермуҳаммадбекнинг Кобулдан йўллаган хатини чоп этади. Қуйида ушбу хат матнини айнан келтирамиз: «Севикли афандилар! Чин кўнгилдан қайнаб чиққан арз ила ихлос-ҳурматларимни қабул этингиз. «Ёш Туркистон» журналида бурунги чекистлардан Оғабековнинг хотираларида меним устимга айтилгон кир бўҳтонни ўқиб, жуда ўкиндим ва бу журналнинг ўз пайтида менга келиб етмаганига кўп қайғурдим. Тангри ярлақасин, шу кунларда муҳтарам муфти Садриддинхон ҳазратларининг Кобулга келиб чиқишлари журналнинг бу масала ила алоқадор сонини ўқиб чиқишимга сабаб бўлди. Шу пайтдаёқ қўлимга қалам олиб, ўзимнинг миллий муқаддас вазифамни бажаришга, устимга ҳақсиз отилган қора туҳматни итқитиб ташлашга қарор қилдим. Истакли афандилар! Бизнинг миллий ва эзгу вазифаларимизни онглатиб, чизиб ўтишларингизга чин юракдан миннатдорлик қиламан. Тўғри, Туркистоннинг ҳур тирилиши учун кўкрагини кериб, курашиб ўлган мингларча Туркистон шаҳидларининг муборак қонлари масъулияти устимизда эканлигини биз, мужоҳидлар, сира унутмаймиз. У муҳтарам шарафлик шаҳид туғонларимизнинг қонлари бизни бундай кир манжус тузоққа илинмаслигимизни амр этади. Оё бу кунларда большевикларнинг мингларча миллат ходимларимизни ноҳақ ўққа тизиб турғон қандай бир виждонсиз хоин уларнинг кўмагига қўл узатади экан?.. Мен Оғабеков ва унинг манжус идораси ГПУ вакиллари билан ҳеч вақт ҳеч қандай ерда кўришмадим. Пул ҳам олмадим, ҳақимдаги сўзларнинг бошдан-оёқ қип-қизил ёлғон эканини очиқ-ойдин эълон қиламан. Оғабековнинг қўлида мени қоралайтурғон кичкина бир далил бор бўлса, мана, майдон, марҳамат этсин! ГПУ тузоғига илинадиган айғоқ қони менда йўқ. Мен бошқа мужоҳидлар билан бирга шараф билан миллатимнинг

қутулиши учун чоришдим. Кўксимни ўққа девор қилиб уришдим. Ўша синашда душманимиз бўлган золим большевиклар ила бундан кейин ҳам урушишга ҳозирман. Муҳтарам афандилар! Меним юқорида ёзғон кичкина раддиямни мендан бўлмағон сабабларга биноан кечикишига қарамай, журналингизга босиб, дунёга тарқатсангиз, бўйимга буюк бир миннат қўйғон бўлур эдингиз. Тўлиқ ҳурматларимни қабул этингиз. Шермуҳаммадбек. Афғонистон. Кобул. 8 ноябрь 1934 йил». Бу ҳужжатни келтиришдан мақсад, аввало, совет даври тарихининг очилмаган саҳифаларини холисона ёритиш, совет сиёсий тузумининг компартия, ВЧК, ЧК, ГПУ ва шу каби ташкилотларининг мухолифларни нафақат ўз халқи олдида, балки жаҳон миқёсида ҳам обрўсини тўкиш учун ҳар қандай қабиҳликдан қайтмаганлигини яна бир бор кўрсатишдир. Қолаверса, ёш тарихчиларни қаршилик кўрсатиш ҳаракати қатнашчиларининг ўз қўллари билан битилган ёки улар фаолиятига оид шу сингари ҳужжатларни топиш ва ўрганишга даъват этишдир. Биз 1995 йилнинг кузида хизмат сафари билан АҚШда бўлганимизда Нью-Йоркда истиқомат қилаётган Давронбек исмли ватандошимизнинг хонадонига таклиф қилиндик. Давронбек номи юқорида неча бор тилга олинган Шермуҳаммадбекнинг ўғли бўлади. У билан бўлиб ўтган суҳбатимизда Шермуҳаммадбекнинг укаси Нурмуҳаммадбекнинг ўғли Анварбек ака ҳам қатнашди. Биз оилавий архив ҳужжатлари билан бафуржа танишиб чиқдик. Давронбек ва Анварбек ака ўз падари бузрукворларидан эшитган эсдаликларини, тарихий воқеаларни сўзлаб беришди, биз қунт билан тингладик ва диктофонга ёзиб ҳам олдик.

Шу суҳбатдан маълум бўлишича, ака-ука Шермуҳаммадбек ва Нурмуҳаммадбеклар бир гуруҳ понсодлар билан бирга 1927 йил шаъбон ойининг биринчи куни Кобул шаҳридаги Боғи Алимардонда тўпланишади. Улар 1917-1924 йилларда Фарғона водийсида олиб борилган кураш лавҳаларини эслашади ва андижонлик Абдулҳай Махдум бўлиб ўтган суҳбатни келажак авлодларга тарихий ҳужжат сифатида қолдириш мақсадида ёзиб олади. Давронбек Абдулҳай Маҳдум томонидан эски туркий тилда арабча имлода ёзилган мазкур ҳужжатни бизга лутфан тақдим этган бўлиб, унда мана бундай сўзлар бор: «Муҳтарам орқадошлар! ...Русияда ҳуррият тарафдорлари Русия императорлигига қарши бир ҳаракат этишибдур. 1333 ҳижрийда, мутобик 1917 исавийда мухториятларини олиб ҳар миллат ўз ҳуқуқига соҳиб ўлуб, икки йил ҳуррият тарихи ила сурди. Бу ҳукумат ташкил ўлуб, усули салтанати усули машварот-ла тақдил этилдилар. Оқибат мухториятчилара қарши инқилобчилар хуруж қилиб, коммунист ёки большевик шиори ила буюк бир тўфон келтурди. Бу тўфоннинг ҳашоратлари ва заҳарлари-ла ҳайвонотлари бечора оқ гуруҳларни ҳалок этиб, мухториятни-да маҳв этди. Бу муҳораба икки йил давом этди. 1336 ҳижрийда большевизм ғалаба қозониб, бу нархнинг раҳнамоси асли яҳудий ва кейин руслашмиш Ленин номида бир инқилобчи ўлуб, бутун Русияда ҳоким ўлди. Сўнгра бу большевизмга Русия ва мусулмон миллатчилари такрор исён этиб, бир тарафдан муҳораба очдилар. Жумладан, ...Фарғона, Хива ва Бухоро атрофларидан чўх мужоҳидлар майдони муҳорабая отилдилар. Булардан машҳурлари, етти йил давомида ғайрат этганларидан икки кимса эди. Бири Фарғона мужоҳидлари раиси Шермуҳаммадбек эса, иккинчиси Бухоро мужоҳидлари раиси Иброҳимбек эди...» Шундан сўнг ҳужжатда Шермуҳаммадбекнинг таржимаи ҳоли ва олиб борган курашидан айрим лавҳалар келтирилган. Қуйида улардан айримларини айнан китобхонлар эътиборига ҳавола этамиз:

«Шермуҳаммадбек жаноблари зотинда бир ўзбек жамоасиндан ...ўлуб, оталари Қўшоқ Мирзо ҳожи номли бир зот эди. Булар отадан тўрт эр вужудга келиб: биринчиси Тошмуҳаммад, иккинчиси Рўзимуҳаммад, учинчиси Шермуҳаммад, тўртинчиси Нурмуҳаммадбеклар эди. Булардан учинчилари Шермуҳаммадбек большевизмдан ватанларини қутқармоқ учун 1917 да муҳорабага отилиб чиқди. Бу зот ибтидоий чиқдигинда юз нафарча йигитлари ила ғайрат этиб, икки сиза тарофинда мингларча аскарларга соҳиблик ўлди. Шул вақтда Фарғонани ҳар бир атрофидан чиқмиш мужоҳидлара бошлиғи, қўрбоши номи ила шуҳратланиб, умуман бир раислари йўқ эди. Сўнгги саҳифаларда ёзилмиш 8 нафар қўмондон бир қўрбошиликда ҳокими мулкдор каби ўз аскарларига ҳукм юритар эди. Сўнг бу қўрбошилар қувват топиб, 1918 да мазкур Шермуҳаммадбек умуман Фарғона мужоҳидларига раис ўлди. Бу раисликда тўрт йил давом этди. Бу вақтда юз минг мунтазам аскарларга молик ўлуб, бир эр каби фармон этар эдилар. Шу 1924 11 сана Шарқий Бухородан Анвар пошо марҳум қарши иш очиб, Шермуҳаммадбекни кўмак учун чақирди. Жавобан Шермуҳаммадбек кўмак учун биродари Нурмуҳаммадбекни икки минг қаҳрамон йигитлари ила юбориб, ортидан ўзи ҳам Анвар пошо марҳум ҳузурларига юрдилар. Бахтсиз миллат Туркистон иқболи йўқлигидан бу мужоҳидлар ҳар бирига етушмасдан, аввал Шарқий Бухоронинг бир қарияси атрофинда Балжувон номли шум бир ерда руслар тарафидан даҳшатли бир ҳужум Анвар пошо устина отилиб, бу ерда доҳий, машҳур қаҳрамон ғозий Анвар пошони шафоқат қони-ла бўяди. Одами ислом учун бидмас даражада бир жароҳат ва алам тортилди. Сўнг Шермуҳаммадбеклар етишуб, бу воқеадан чўх аламли ва ғамгин ўлди. Сўнг етти кунга таъзия маросимларини адо этиб... очмоқ учун келмиш Сомийбек ила биргаликда иш қилмоқ бўлдилар. Оқибат бу икки мужоҳидларга ҳаргиз бадбахтлар ёлғон сўзлар тошуб, ўрталарига бир буюк адоват солди. Шермуҳаммадбек Сомийбекдан ажраб, тоғ тарафга 11 Анвар пошо 1924 йилда эмас, балки 1922 йилда щалок былган.

$юрмоқчи бўлди. Сомийбек қувлаб ўққа тутди. Ўртада бир неча адад йигитлар шаҳид ўлуб, қувватлари бўлинди. Сўнг ҳалокатлар бири ортидан бири келиб Сомийбек-да, бошқаси-да бир тарафга қочди. Фурсатдан истефодаланиб, Русия буюк ҳужумлар этди. Шермуҳаммадбек жаноблари шу 1324 да 300 (уч юз) аскарлари хоки муқаддас Афғонистона Бадахшонда, Хонабодда давлат тарафидан бир неча ой меҳмон этилдилар. Сўнгра мазкур сана давлати Хитойга бордилар. Ул ерда давлати Англиядан кўмак сўраб, Русияга қарши такрор муҳораба очмоқчи ўлдилар. Сўнгра Хитой тарафасидан юриб, такрор Афғонистонга келуб, бу ерда давлати олия чўх кўмак ва пуллар берилиб, туз тотилдилар. Бу вақтда алар Кобулда муқим бўлиб, бир ойда минг рупия ҳукумат тарафидан кўмак олиб турардилар. Камина хизматкоринда Нормуҳаммадбек биродарлари ва бошқа 15-20 нафар йигитлари ҳозирдирлар. Атрофлари ила муҳорабалар этишуб, миллат вазифаларинда чолишуб турмоқдалар. Аллоҳ жаллаҳу жаллалоҳ бек соҳибнинг мақсудларина ҳосил этсун. Омин!» 12 Мазкур ҳужжатда Фарғона водийсида большевикларга қарши курашган лашкарбошилар, қўрбошилар ва улар ҳақида маълумот келтирилган. Улардан энг муҳимлари қуйидагилар: Шермуҳаммадбек 23 ёшида большевизмга қарши курашга киришиб, аввал 13 минг, сўнгра 103 минг лашкарга эга бўлган. Унинг етакчилигида Эргашбек, Мадаминбек, Холхўжа эшон, Парпибек, Муҳиддинбек, Омон Полвон, Нурмуҳаммадбек, Жонибек қозилар миллий-озодлик йўлида кураш олиб борганлар. Қўқонлик Эргашбек 35 ёшида 6 йил уруш олиб борган, 12 минг аскари бўлган, муҳораба майдонида шаҳид бўлган. Марғилонлик Мадаминбек 23 ёшида 10 минг аскари билан уч йил уруш олиб борган, 1920 йил майида шаҳид бўлган. 12 Шермущаммадбек нинг ы\ли Давронбек дан 1995 йил октябрида Нью-Йоркда олинган щужжат.$