Xorazm va Buxoroda demokratik harakatlarning o’sib borishi va xonlik va amirlikning qulashi - Tarix - Referatlar

Xorazm va Buxoroda demokratik harakatlarning o’sib borishi va xonlik va amirlikning qulashi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.068359375 KB

Ko'chirib olish

Xorazm va Buxoroda demokratik harakatlarning o’sib borishi va xonlik va amirlikning qulashi Reja: 1) Xiva xonligida ijtimoiy-siyosiy vaziyat. Yosh xivaliklar faoliyati. 2) Xorazm Xalq Sovet Respublikasining tashkil topishi. 3) Buxoro amirligidagi vaziyat. Yosh buxoroliklar harakati. 4) Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tashkil topishi.

Tayanch so’zlar, iboralar va tushunchalar: XIX asr 60 yillarida Buxoro amirligida xarbiy siyosiy vaziyat.Amir qo’shinlarining mag’lubiyati, Buxoroning Rossiya vallaliga aylantirilishi.Xiva xonligi xududlarining bosib olinishi,xonlikning Rossiya vassaliga aylantirilishi. Dars maqsadi: Talabalarga Xorazm va Buxoroda demokratik harakatlarning o’sib borishi va x onlik va amirlik ning qulashi nomli mavzuning ob’yekti, predmeti va vazifalari borasida tushuncha berish, shuningdek turli davrlarda tadqiqotchilar tomonidan mavzuga doir berilgan ta’riflarni talabalarga tushuntirish, mavzuning dolzarb ekanligidan talabalarni boxabar etish. Dars o’tish vositalari: (Doska, plakat, fan yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu yuzasidan har xil testlar, kompyuter, jahon siyosiy xaritasi, izohli lug`atlar) Dars o’tish usullari: Takrorlash, suhbat va savol-javob (mavzuni o`zlashtirishni mustahkamlash), jonli muloqot o`tkazish, erkin fikrlash va so`zlashga o`rgangan holda fikr mulohazalarini bayon qildirish, buning uchun har bir talabaga o`tilgan mavzular, tayanch iboralardan savol tashlanadi. O`qituvchi va talabalar o`rtasida berilgan savollarni tahlil etish. Talabalarga Xorazm va Buxoroda demokratik harakatlarning o’sib borishi va x onlik va amirlik ning qulashi nomli mavzuning ob’yekti, predmeti va vazifalari borasida tushuncha berish. Tarqatma testlar asosida talabaning mavzuni qay darajada o`zlashtirganligini aniqlash. Talabalarni voqyealarni tahlil etishga o`rgatish. Xarita bilan ishlashni talabalarga o`rgatish. Ib o r a l a rni iz o hl a sh v a ung a t a hlil berish.  Darsning xrono kartasi – 80 minut. O’qituvchi dars davomida quyidagi ishlarni bajaradi  Tashkiliy qism: xonaning tayyorgarligi, jihozlanishi, sanitariya holati, talabalarning davomati – 2 minut  Talabalar bilim darajasini aniqlash-8 minut  Yangi mavzu bayoni – 50 minut  Mavzuni o’zlashtirish darajasi – 7 minut  sinov savollar namunasi – 10 minut

 Uyga vazifa berish – 3 minut 1- masala : M a ’lumki, X iv a xo nligi h a md a Bu xo r o a mirligi X I X - a sr ikkin c hi y a rmid a yuz b e rg a n c h o rizm b o sqinid a n k e yin o’z must a qilligid a n m a hrum bo’lib, R o ssiy a pr o t e kt o r a ti (v a ss a lligi)g a a yl a nib q o lg a n e di. G a r c h a nd, i c hki siyos a td a nisb a t a n must a qil bo’ls a l a rd a , bir o q ul a rning xo rijiy d a vl a tl a r bil a n bo’l a dig a n t a shqi siyosiy v a s a vd o -tij o r a t a l o q a l a ri R o ssiy a hukum a tining to’liq n a z o r a tid a a m a lg a o shiril a rdi. H a qiq a td a n h a m X iv a xo nligining butun ijtim o iy-siyosiy, iqtis o diy- x o’j a lik h a yotid a rus must a ml a k ac hiligi siyos a tining ku c hli t a ’siri v a a s o r a ti s e zilib tur a rdi. Buning ustig a m a ml a k a tning xo nid a n t o rtib t o uning s o n-s a n o qsiz, k a tt a yu-ki c hik a m a ld o rl a ri xa lqq a k e r a gid a n ziyod j a br-zulm o’tk a zib k e l a rdil a r. Shu b o is xo nlikd a o mm a viy n o r o zilik h a r a k a tl a ri to’ x t o vsiz yuz a g a k e lib, ku c h a yib b o rm o qd a e di. Ayniqsa, 1917-yilgi fevral inqilobiy o’zgarishidan keyin Xivada ilg‘or demokratik harakatlar avj oldi. Endilikda Xiva xonligi fevral o’zgarishidan foydalanib, o’zini Rossiya ta’siridan xalos etib, mustaqillik maqomini qo’lga kiritishga intildi. Ayni chog‘da xonlikning jafokash xalqlari hukmron sinflar va tabaqalar zulmidan qutulib, keng demokratik erkinliklar va huquqlarga ega bo’lishga umid bog‘ladilar. Xiva xonligi hududida aholi keng ijtimoiy qatlamlarining demokratik yo‘nalishdagi harakati o’sib bordi. Ularning sa’y-harakatlariga Yosh xivaliklar tashkiloti rahnamolari yetakchilik qildilar. XX-asr boshlarida vujudga kelgan Yosh xivaliklar uyushmasi o’zining dastlabki qadamlaridanoq xonlikdagi mustabid tuzumni chuqur isloh qilish, xalqning ahvolini yaxshilash, uning tub maqsad va manfaatlarini ro’yobga chiqarish uchun kurash olib bordi. 1917-yil boshlarida Rossiyada bo’lgan o’zgarishlar ta’sirida Yosh xivaliklarning faoliyati yanada kuchaydi. Ular dasturiy vazifalarini belgilab, xonlikdagi siyosiy vaziyatni o’zgartirish va qator muhim demokratik islohatlarni amalga oshirishga harakat qildilar. Yosh xivaliklar rahbarlari xonlikning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, tinchlik yo‘li bilan, asta-sekin mutlaq monarxiya tuzumidan konstitutsion

monarxiya boshqaruviga o’tishga qaratilgan manifest ishlab chiqdilar. Manifestda xonning vakolatlari doirasini cheklash, xalqqa zulm o’tkazgan amaldorlarni jazolash va vazifasidan mahrum etish, ijtimoiy hayotning muhim sohalari – iqtisodiyot, ta’lim va madaniyat jabhalarini isloh qilish talablari aks ettirilgandi. Xivadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat keskin tus olayotganini, keng aholi qatlamlari faol harakatga kelayotganini, ommaviy ko’cha namoyishlari to’xtamayotganini ko’rgan Xiva xoni Isfandiyorxon murosaga borib 1917-yil 5-aprel kuni Manifestni imzolashga majbur bo’ladi. Manifest talablariga ko’ra xonlikda konstitutsion monarxiya tuzumi o’rnatildi. Ayni paytda tarkibi 30–50 kishidan iborat ruhoniylar va savdo-sanoat ahli vakillaridan saylangan Majlis va Nozirlar Kengashi tuziladi. Ular xalq vakilligi boshqaruvi organlari sifatida xon hokimiyati vakolatlarini ma’lum darajada cheklab qo’ydi. Majlis raisligiga Yosh xivaliklar tashkilotining taniqli rahnamolaridan Bobooxun Salimov saylangan bo’lsa, Nozirlar Kengashi raisligiga esa Husaynbek Matmurodov saylandi. Xon xazinasi va uni tasarruf qilish ustidan nazorat o’rnatildi. Xon temir yo‘llar qurish, pochta-telegraf aloqalari o’rnatish, yangi jadid maktablari ochish to’g‘risida va’dalar beradi. Yosh xivaliklarning bu g‘alabasi mamlakatdagi barcha demokratik kuchlarga, erk va ozodlikka tashna xalq ommasiga quvonch bag‘ishladi. Biroq xon va uning atrofidagi mutaassib kuchlar qo’ldan ketgan nufuz va imtiyozlarni qaytarib olish niyatidan voz kechmagandilar. Ular fursat kutib, demokratiya tarafdorlaridan qonli o’ch olish, mustabid tuzumni to’la qayta tiklash payida bo’ldilar. Darhaqiqat, 1917-yil iyuniga kelib Isfandiyorxon o’zini o’nglab olgach, Rossiya Muvaqqat hukumatining Xivadagi vakili, general Mirbadalov yordamiga tayanib, Matmurodov boshchiligidagi Yosh xivaliklar rahbar guruhini qamoqqa oladi. Yosh xivaliklar partiyasi va uning faoliyati qonundan tashqari deb e’lon qilina di. Iyul oyida Xivada Rossiya Muvaqqat hukumatining komissari lavozimi ta’sis etiladi va xonlikka qo’shimcha harbiy qismlar, kazak qo’shinlari yuboriladi. Muvaqqat hukumat butun choralar bilan Sharqdagi o’z pozitsiyalarini saqlab qolish va mustahkamlashga intildi.

Shunday qilib, Yosh xivaliklar rahbarlik qilgan demokratik kuchlarning xonlik tuzumiga qarshi olib borgan kurashining birinchi bosqichi muvaffaqiyatsiz yakun topdi. Yosh xivaliklar boshqa kuchlar bilan ittifoq tuzmay, faqat o’z tarafdorlari bilangina harakat qilib, mutaassib qora kuchlarni yengib, tugal maqsad- muddaolariga erishib bo’lmasligini tushunib yetdilar. Bunday vaziyatda ular eng avvalo, qo’shni Turkistonda faol harakat qilayotgan demokratik va inqilobiy kuchlardan, ularning yo‘lboshchilaridan madad olish, ular bilan yaqindan aloqalar bog‘lashga intildilar. 2-masala: 1917-yil kuzida Rossiyada yuz bergan oktabr o’zgarishi uning tasarrufidagi Xiva xonligidagi voqealarning rivojlanish jarayoniga ham o’z ta’sirini o’tkazmasdan qolmadi. Avvalo, xonlikka tutash bo’lgan Turkiston hududlarida bolsheviklarning sovet hokimiyati zo’ravonlik bilan o’rnatildi. Garchi sovet Rossiyasi Xivaning davlat mustaqilligini rasmiy tan olgan bo’lsada, biroq turli yo‘llar bilan, yashirin va oshkora tarzda uning ichki ishlariga aralashishni davom ettirdi. Ayniqsa, bunda xonlikdagi mavjud hukmron tuzumga qarshi turgan kuchlarni qo’llab-quvvatlash, ularga harbiy, moliyaviy va ma’naviy yordam ko’rsatish hamda gij-gijlashga alohida e’tibor berildi. 1917-yil kuzidan boshlab xonlikning siyosiy ahvoli keskinlashib bora boshladi. Isfandiyorxon har qanday yo‘l bilan o’z saltanatini saqlab qolishga intildi. Uning yuritgan kaltabin siyosati, ilg‘or kuchlarni quvg‘inga duchor etishi, Yosh xivaliklar tashkilotini tor-mor etib, ularning rahbarlaridan o’ch olishi xonlikni tang ahvolga duchor etdi. Mamlakatdagi vaziyatni boshqara olmay qolgan xon o’z raqibi, ancha ta’sirli kuch egasi, turkmanlar sardori Junaidxonni 1918-yil yanvar oyida Xivaga chaqirib, uni o’z qoshiniga bosh qo’mondan (sardori karim) etib tayinlaydi. Ikkinchi tomondan Rossiya sovet hokimiyati 1917-yil oktyabr to’ntarilishidan so’ng Xorazmga xon faoliyatini nazorat qilish uchun katta harbiy qo’shin yubordi. Hokimiyatni bolsheviklar egallab olish xavfi paydo bo’ldi. Isfandiyorxon mana shundan ham cho’chigan edi. Junaidxon tez orada Isfandiyorxonni qatl ettirib,

uning o’rniga xonning akasi, irodasiz Said Abdulloni xon qilib ko’taradi. Amalda esa Junaidxon yakka hukmron bo’lib oladi. Bolsheviklar va sovet hokimiyatining ashaddiy dushmani Junaidxon hokimiyatni egallab olgach, sovetlarga qarshi ochiq kurashga kirishadi. U o’z harbiy kuchlarini 10 ming jangchiga yetkazadi. Shuningdek, Buxoro amirligi bilan aloqalar bog‘laydi. Angliya hukumati tomonidan harbiy madad olishga intiladi. Biroq, Junaidxon harbiy qismlarining Amudaryo bo’limi va Nukus atrofida sovet kuchlari bilan olib borgan hujum harakatlari mag‘lubiyatga uchraydi. Junaidxon o’rnatgan harbiy diktatura aholi o’rtasida norozilik harakatlarining o’sib, kuchayib borishiga ham sabab bo’ladi. Buning natijasida xonlikni tark etib, qo’shni Turkiston ASSR hududlariga boruvchi qochoqlar soni ortib boradi. Xivadagi voqealar rivojini ko’z-quloq bo’lib kuzatib borayotgan sovet tomoni qulay fursatni boy bermay, xonlik aholisining norozilik harakatiga tobora inqilobiy tus berib bordi. Shu maqsadda sovet mutasaddilari qochoqlardan jangovar qismlar tuzib, qurollantirib, ularni xonlik tuzumini ag‘darishga safarbar eta bordi. Sovet Turkistoni rahbarlari bu bilan ham kifoyalanmasdan Amudaryo bo’limida (To’rtko’lda) N.A.Shaydakov va N.M.Shcherbakov boshchiligida shimoliy va janubiy harbiy dastalar tuzib, ularni xonlik tuzumiga qarshi harakatga yo‘lladi. Bu endi xonlik hokimiyatini ag‘darib tashlashga qaratilgan sovetlarning ochiqdan- ochiq zo’ravonligi edi. Xonlikda kechayotgan zulmdan norozi bo’lgan 3 mingga yaqin mahalliy qo’zg‘olonchilar va sovet qo’shinlari 1919-yil dekabr oyining so’nggi o’n kunligida Junaidxonga ketma-ket zarbalar berib, Xiva tomon siljib bordi. 1920-yil 2-fevralda Xiva egallandi. Junaidxon qolgan-qutgan qo’shini bilan Qoraqum sahrosiga chekindi. Qo’g‘irchoq xon Said Abdullo taxtdan voz kechdi. Shu tariqa, qizil armiya kuchi va madadi bilan Xiva xonligi ag‘darildi. Hokimiyat yangidan tuzilgan Muvaqqat Inqilobiy qo’mita qo’liga o’tdi. Uning tarkibiga Yosh xivaliklar 2 ta, turkman qabilalaridan 2 ta va din peshvolaridan 1 ta vakil kiritildi. Inqilobiy qo’mita raisi etib Yosh xivaliklar rahbarlaridan biri Jumaniyoz Sultonmurodov saylandi. Tez orada Yosh xivaliklar ishlab chiqqan manifest e’lon qilindi. Unda mamlakatning demokratik rivojlanish yo‘lini aks

ettirgan keng ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy o’zgarishlar amalga oshirilishi belgilab berilgan edi. 1920-yilning 27–30-aprel kunlari Xivada bo’lib o’tgan xalq vakillari I Butun Xorazm qurultoyi Xiva xonligi tugatilganligi va yangidan Xorazm Xalq Sovet Respublikasi tuzilganligini e’lon qildi. Qurultoy XXSRning muvaqqat Konstitutsiyasini qabul qildi. Respublikaning oliy hokimiyati yilda bir marta chaqiriladigan qurultoy bo’lib, u respublika hayotiga daxldor eng yirik vazifalarni hal etadi. Qurultoy mamlakatni boshqarish uchun 15 kishidan iborat hukumat – Xalq Nozirlar Kengashini sayladi. Xalq hokimiyatiga saylovlar umumiy bo’lib, respublikaning 18 yoshga yetgan fuqarolari dini, millati, jinsidan qat’iy nazar qurultoy yoki mahalliy sovetlarga saylash va saylanish huquqiga ega bo’ldilar. Faqat xon va uning oila-a’zolari, ruhoniyat vakillari, sudxo’rlargina saylov huquqlaridan mahrum etildi. Konstitutsiya respublikaning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, shariat sudi tizimini saqlab qoldi. Qurultoyda Xorazm respublikasining birinchi hukumati raisligiga Yosh xivaliklar rahbari Polvonniyoz Yusupov saylandi. Hukumat tarkibi ham Yosh xivaliklar va turkman urug‘-qabilalari boshliqlaridan tashkil topgan bo’lib, bu o’sha davrdagi kuchlar nisbatini aks ettirardi. 1920-yil iyunida Xivada Xorazm Kommunistik partiyasining ta’sis konferensiyasi bo’lib o’tdi. Unda XKPning tashkiliy rasmiylashuvi amalga oshadi. 1920–1921-yillarda Xorazmda kasaba uyushmalari, “Qo’shchi” uyushmalari, inqilobiy yoshlar ittifoqi tashkilotlari yuzaga keladi. Ularning saflari ham tez ortib bordi. Xorazmda sovetlarning faol ko’magi, qo’llab-quvvatlashi bilan xalq sovet respublikasining vujudga kelishi, Rossiya Federatsiyasi, qolaversa, Turkiston avtonom sovet respublikasi uchun ayni muddao bo’ldi. Ular yosh respublikaga asta-sekin ta’sir o’tkazib, uni o’z domiga ilintirishga intildilar. Asosiy maqsad esa Xorazmga “beg‘araz yordam” ko’rsatish, sovet tartib-qoidalarini tashkil etish orqali uni pirovardida bolsheviklar hokimiyati qo’l ostiga kiritib olish edi. Jumladan, 1920-yil 13-sentabrda Rossiya hukumati bilan XXSR o’rtasida

imzolangan ittifoq shartnomasi ham asl mazmun-mohiyati bilan mana shu maqsadga xizmat qilardi. XXSR va RSFSR o’rtasida tuzilgan ittifoq shartnomasi hamda harbiy-siyosiy va iqtisodiy ahdlashuvlar, bir tomondan, Xorazm respublikasi pozitsiyasining mustahkamlanishiga, ikkinchi tomondan esa uning qudratli sovet davlatiga siyosiy qaramligini yanada kuchayib borishiga xizmat qilardi. Faqatgina 1921-yil davomida uch marta (mart, sentabr, noyabrda) hukumat o’zgarishi yasalib, Moskvaga ma’qul kelmagan uning tarkibi yangilandi. O`z xalqi milliy manfaatlarini yoqlab siyosat yuritgan Polvonniyoz Yusupov, M.Ibniyaminov, O.Muhammadrahimov bosh bo’lgan hukumat tarkiblari bekor qilindi, ularning rahbarlari asossiz qoralanib, og‘ir jazolarga mahkum etildilar. Shuningdek, sovet Rossiyasi Turkiston hududidagi milliy respublikalar mustaqilligini butkul barham toptirish, ularni o’z tasarrufiga bo’ysundirish sari qat’iy yo‘l tutdilar. 1923-yil martida Toshkentda Turkiston, Buxoro, Xorazm respublikalari vakillari ishtirokida konferensiya chaqirilib, unda mazkur respublikalarni iqtisodiy jihatdan birlashtirish maqsadida O`rta Osiyo Iqtisodiy Kengashi tuzildi. Bu esa ularni har tomonlama boshqarish tizimi murvatlari Rossiya nazorati ostiga o’tayotganidan dalolat berardi. 1923-yil oktabrida bo’lib o’tgan IV Butun Xorazm qurultoyi respublikaning yangi Konstitutsiyasini qabul qildi. Unda amalga oshirilgan iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy sohalardagi o’zgarishlar tahlil qilinib, uning o’z rivojlanishida sotsialistik bosqichga kirganligi ta’kidlanib, XXSRni Xorazm Sovet Sotsialistik Respublikasi (XSSR) deb e`lon qildi. Konstitutsiya yerga bo’lgan xususiy mulkchilikni bekor qildi, barcha yerlar umumxalq mulki deb e’lon qilindi. Vaqf mulklari Maorif nozirligi ixtiyoriga o’tdi. Bu Konstitutsiya o’zining chuqur sinfiylik mohiyati bilan ajralib turardi. Vohada yuz berayotgan majburiy yo‘sindagi sotsialistik o’zgarishlar, mulkiy tabaqalarga qilinayotgan zo’ravonlik va bedodliklar mahalliy aholi noroziligining alangalanib borishiga sabab bo’ldi. 1924- yil yanvarida yuz bergan xalq qo’zg‘oloni ham buning yorqin ifodasidir. Garchand, qo’zg‘olon qizil askarlar kuchi bilan bostirilgan bo’lsada, biroq keng xalq ommasining sovet tuzumiga qarshi kurashi 30-yillar o’rtasigacha davom etdi.

3-masala 1917-yilgi fevral burjua-demokratik inqilobi va podsholik tuzumining ag‘darilishi, hokimiyatning boshqa siyosiy kuchlar qo’liga o’tishi amir Buxorosiga ham o’z ta’sirini o’tkazmasdan qolmadi. Negaki, chorizmning yarim mustamlakasi hisoblanib kelgan Buxoroda bu davrga kelib ichki ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy ziddiyatlar jiddiy tus olib borayotgandi. Buning boisi amirlikning moliyaviy- iqtisodiy hayoti va savdo-sotiq aloqalari ko’pdan buyon Rossiya iqtisodiyotiga bo’ysundirib kelinganligida edi. Bunda uning siyosiy jihatdan qaramligini gapirib o’tmasa ham bo’ladi. Buning ustiga mamlakat ichki hayotida hokimi mutlaq, cheklanmagan vakolatlar sohibi bo’lgan amir va uning ko’p sonli ayonlari, amaldorlari mehnatkash ommaga hukm o’tkazib, zulm-sitamni kuchaytirib kelardi. Yurt fuqarolarining aksariyat ko’pchiligi adolatsizlik, huquqsizlik va demokratik erkinliklarning yo‘qligidan aziyat chekardi. Shu bois amirlikda tez-tez xalq g‘alayonlari yuz berib turardi. Ularda harakatga kelgan aholi tabaqalari o’zlarining haqqoniy, adolatli talablarini ilgari surib, mamlakatda o’zgarishlar yuz berishini yoqlardilar. XX-asr boshlarida ilg‘or taraqqiyparvar ziyoli yoshlardan tashkil topgan Yosh buxoroliklar tashkiloti ham aynan mana shu maqsadlarda faoliyat yuritardi. O`z saflarida Abduvohid Burhonov, Usmon Xo’jayev, Fayzulla Xo’jayev, Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy, Mirza Muhiddin Mansurov, Abdulqodir Muhiddinov va boshqa o’nlab yurt fidoyilarini birlashtirgan Buxoro jadidlari 1917-yil inqilobiy voqealaridan foydalanib keng xalq manfaatlari foydasiga muhim siyosiy o’zgarishlarni ro’yobga chiqarishga harakat qildilar. 1917-yil 7-aprelda amir Said Olimxon keng omma tazyiqi va Yosh buxoroliklarning islohiy talablari asosida Manifest chiqarishga majbur bo’ladi. Unda amirlik tuzumining tub negizlariga daxl qilmagan holda mamlakatda bir qator demokratik o’zgarishlar o’tkazish ko’zda tutilgan edi. Soliqlarni tartibga solish, turli ijtimoiy tabaqa vakillaridan iborat Majlis tashkil qilish, maorif, tibbiyot, sud tizimi faoliyatini yaxshilash, ma’muriy boshqarish ishlarini takomillashtirish va boshqalar shular jumlasiga kirardi. Biroq, hukmron, reaksion

kuchlar unga tish-tirnoqlari bilan qarshi turdilar. Yosh buxoroliklarni ta’qib qilish, ulardan o’ch olish avjiga chiqdi. Ularning ko’plab namoyondalari qo’shni Turkiston ASSRga bosh olib ketishga majbur bo’ldilar. Shu tariqa amirlikda konservativ ruhdagi kuchlarning qo’li baland keldi. Islohiy harakatlarning birinchi bosqichi muvaffaqiyatsiz yakun topdi. 1917-yil kuzida Rossiyada yuz bergan oktabr to’ntarishi va bolsheviklarning hokimiyatga kelishi amirlikdagi voqealar rivojiga ham ta’sir o’tkazmasdan qolmadi. Sotsialistik inqilob g‘oyasini boshqalarga yoyishga intilgan bolsheviklar chegaradosh Buxoroni o’z mo’ljaliga olgan edilar. Shu bois Rossiya Federatsiyasi, qolaversa, sovet Turkistoni, uning mutasaddilari har bir vaziyatdan foydalanib, Buxoro ichki ishlariga aralashib, muxolifatchi kuchlarni qo’llab-quvvatlab, amirlik tuzumini qulatish harakatida bo’ldilar. Turkiston avtonom sovet respublikasi hukumati raisi F.I. Kolesov suveren Buxoro davlatiga ochiq tazyiq o’tkazib, Yosh buxoroliklar talabini quvvatlagan bo’lib, 1918-yil 2-martida Kogon temir yo‘li yoqalab qizil qo’shinlar kuchi bilan ochiq harbiy intervensiya uyushtirdi. G`azabga kelgan Buxoroning ko’pchilik aholisi o’z yurtini jon-jahdi bilan himoya qilib, bolsheviklar hamlasiga qarshi yalpi kurashga otlandilar. Kolesov intervensiyasi tezlikda sharmandalarcha mag‘lubiyatga uchradi. Bu esa amir va uning arkoni davlatiga barcha inqilobiy-demokratik kuchlardan qonli o’ch olish uchun bahona bo’ldi. Ayniqsa, Yosh buxoroliklar ayovsiz qirg‘in qilindi. Ularning anchagina qismi yashirinishga yoki muhojirlikka ketishga majbur bo’ldi. 4-masala: 1918-yilgi mart voqealari va amirlik hamda uning tevaragidagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning borishi Buxoro davlatini chuqur tanazzulga duchor etdi. Rossiya bozorlariga yuborilgan ko’plab miqdordagi qimmatbaho mollar, mahsulotlar sotilmay omborxonalarda taxlanib qoldi. Buning evaziga Rossiyadan keltiriladigan mahsulotlar kelishi to’xtab qoldi. Buxoroning Rossiya bilan savdo-sotiq aloqalaridagi bu xil o’zgarishlar uning uqtisodiy hayotiga, aholi turmush darajasiga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Bu esa xalq norozilik harakatlarining kuchayishiga olib keldi. Amirlikning muxolifatchi va inqilobchi kuchlarga nisbatan shafqatsiz xatti-

harakati ham siyosiy tanglikni kuchaytirayotgandi. Bundan esa qo’shni Turkistonning sovet mutasaddilari ustamonlik bilan foydalanishga urindilar. Ular Buxorodan son-sanoqsiz oqib kelgan inqilobiy va demokratik kayfiyatdagi kuchlarni ishga solib “Buxoro inqilobi”ni tayyorlab bordilar. Buxoroning ko’zga ko’ringan rahbarlari: F.Xo’jayev, U.Xo’jayev, Ota Xo’jayev, Qori Yo‘ldosh Po’latov, M.Qulmuhammedov, A.Yoqubov, A.Muhiddinov, N.Husainov va boshqalarning inqilobiy faoliyati Moskva va Toshkentda ma’qullanib, ularning harakat dasturlari ishlab chiqilganligi boisi ham shundandir. Yosh buxoroliklar partiyasi ishlab chiqqan dasturda tez vaqt ichida feodal-despotik tuzumni tugatish, mamlakatda demokratik respublika tuzish va keng xalq ommsining tub manfaatlarini ko’zlab ko’plab ijtimoiy-demokratik o’zgarishlarni amalga oshirish vazifalari bayon etilgan edi. Partiyaning 1920-yil iyunidan Toshkentda chiqa boshlagan “Uchqun” gazetasida ham ilg‘or demokratik g‘oyalar ilgari surilishi bilan birgalikda Buxoro xalqini amirning mutlaq tuzumini ag‘darib tashlash uchun faol kurashga da’vat etib borildi. Amirlik tuzumini harbiy kuch qo’llash orqali ag‘darib tashlash uchun tayyorgarlik ishlari sovet Turkistoni hukumati va uning Frunze boshliq Turkiston fronti qo’mondonligi tomonidan boshlab yuborilgandi. Ayni paytda Buxoroda qurolli qo’zg‘olonni o’tkazish yuzasidan harbiy-inqilobiy byuro tashkil etildi. Uning tarkibiga Turkkomissiya vakillari M.Frunze, V.Kuybishev, TKP vakili N.To’raqulov, BKP Markaziy Qo’mitasi raisi N.Husainov, Yosh buxoroliklar partiyasi rahbari F.Xo’jayevlar kirgandilar. Buxoro amirligining ag‘darilishi aslida bolsheviklar zo’ravonligi va makkorona siyosatining real ifodasi bo’lgandi. 1920-yil 29-avgustda Chorjo’yda amir tuzumiga qarshi “xalq qo’zg‘oloni” boshlanishi bilanoq, Beshim Sardor boshchiligidagi inqilobiy qo’mita avvaldan tuzilgan kelishuvga binoan darhol sovet hukumatiga murojaat qiladi. Bu sovet qo’shinining qo’zg‘olonchi kuchlarni himoya qilib, Buxoroga qarshi urush harakatlarini boshlashiga bahona bo’ladi. Amir lashkari son jihatidan ko’p bo’lgani bilan (20 mingga yaqin) biroq uning qurollanish darajasi qizillar qo’shiniga nisbatan ancha zaif holda edi. Hujumga tashlangan sovet qo’shinlari amirlikning

Chorjo’y, Shahrisabz, Qarshi, Kitob va boshqa hududlarini egallab, Buxoro tomon siljib bordilar. Ayniqsa bu bosqin natijasida Buxoro va uning ko’p sonli aholisi mislsiz zarar ko’rdi. Shahar bir necha kun davomida zamonaviy qurollardan o’qqa tutildi, bombardimon qilindi. Uning ko’plab noyob osori-atiqalari, tarixiy obidalari vayron etildi. Nihoyat, 1920-yil 2-sentabrda amir va uning lashkari yengilib, Buxoroni tark etadi. Shundan so’ng shahar sovet bosqinchilari tomonidan egallanadi. Buxoro qizil qo’shinlar tomonidan egallangach, hokimiyat Muvaqqat Butun Buxoro Inqilobiy Qo’mitasi qo’liga o’tadi. 1920-yil 14-sentabrda BKP MQ va Muvaqqat Butun Buxoro Inqilobiy Qo’mitasining birlashgan majlisida Abduqodir Muhiddinov boshchiligida oliy qonun chiqaruvchi organ – Butun Buxoro Inqilobiy Qo’mitasi va Fayzulla Xo’jayev raisligida Respublika hukumati – Xalq Nozirlar Kengashi tashkil qilindi. O`sha yilning 6– 8-oktabr kunlari xalq vakillarining I Butun Buxoro qurultoyi bo’lib o’tdi. Unda Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tuzilgani to’g‘risida qaror qabul qilindi. 1921-yil 4 martda Moskvada BXSR bilan RSFSR o’rtasida ittifoq shartnomasi va iqtisodiy bitim imzolanadi. Bu rasmiy hujjatlar asosida Buxoro davlatining sovet Rossiyasiga harbiy-siyosiy va iqtisodiy jihatdan har tomonlama bog‘liq bo’lib qolganligi qonuniy belgilab qo’yildi. Darhaqiqat, sun’iy inqilob yasash yo‘li bilan amirlik tuzumini ag‘darishga erishgan sovet hokimiyati endilikda unga o’zining sotsialistik g‘oyalariniyu tartib-qoidalarini bemalol tiqishtira olar edi. Markazning S. Orjonikidze, Sh.Eliava, Ya.Peters singari nufuzli emissarlari Buxoroga tez-tez yuborilib, Buxoro hukumati faoliyatini taftish qilish, uning yo‘l qo’ygan xato, nuqsonlarini fosh qilish bilan shug‘ullandilar. Shuningdek, RKP(b) MQning 1923-yil 12-iyunda qabul qilgan Buxoro masalasiga doir maxsus qarori ham BXSRning ichki ishlariga qo’pollik bilan aralashish edi. Bu qarorda Buxoroning rivojlanish jarayonini “sotsialistik izga” burib yuborish maqsadi ko’zda tutilgan edi. Buxoro xalqining tub milliy manfaatlari yo‘lida fidoyilik bilan faoliyat yuritgan Abdurauf Fitrat, Muinjon Aminov, Ota Xo’jayev, Sattor Xo’jayev, Rahimjon Yusufzodalarning respublika hukumati tarkibidan chetlatilishi

ham Moskva vakillarining talabi bilan amalga oshirilgan edi. BXSRning asosiy rahbar tashkiloti – Buxoro Kommmunistik partiyasi ham RKP(b) MQning viloyat tashkiloti maqomida faoliyat yuritishga majbur edi. 1921-yil sentabrida qabul qilingan BXSR Konstitutsiyasi ham RSFSR konstitutsiyasi andozasida tuzilgan edi. Markaz tashabbusi bilan 1923-yil martida O`rta Osiyo Iqtisodiy Kengashining tuzilishi va uning tarkibiga Buxoroning ham jalb qilinishi uning iqtisodiy mustaqilligining asta-sekin qo’ldan boy berilishiga sabab bo’ldi. Hukmron Markaz tazyiqi asosida bu hududda qat’iy tarzda sotsialistik o’zgarishlar amalga oshirilib borildi. 1923-yilda qabul qilingan Konstitutsiyaga binoan mulkdorlar, savdogarlar, ruhoniylar saylov huquqidan mahrum etildi. 1924-yil sentabrida bo’lib o’tgan V Butun Buxoro qurultoyi BXSRni Buxoro Sovet Sotsialistik Respublikasi (BSSR) deb e’lon qildi. Nihoyat, 1924-yil o’tkazilgan milliy-hududiy chegaralanish natijasida uning hududlari O`zbekiston va Turkmaniston SSR tarkibiga qo’shib yuborildi. Ayni chog‘da Buxoro mehnatkashlarining sovetlar tuzumi zo’ravonligiga qarshi harakati XX-asrning 30- yillari o’rtalariga qadar davom etdi.

O'xshashlar

Turkistonda sovet hokimiyatining o’rnatilishi va unga qarshi qurolli harakat

Xiva xonligi va Buxoro amirligining qizil armiya tomonidan tugatilishi

Movarounnahr va Xorazm mug’ullar bosqini

Rimda respublikaning qulashi va saltanatning tashkil topishi

MakGahanning “O’kuzdagi harbiy harakatlar va Xivaning qulashi”