MakGahanning “O’kuzdagi harbiy harakatlar va Xivaning qulashi” - Tarix - Referatlar

MakGahanning “O’kuzdagi harbiy harakatlar va Xivaning qulashi”

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

509.2802734375 KB

Ko'chirib olish

MakGahanning “O’kuzdagi harbiy harakatlar va Xivaning qulashi” Reja Kirish 1. MakGahan jurnalist va tarixchi 2. Asarning tuzilishi va manbaviy ahamiyati Xulosa Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati 1

Kirish Bizga ma’limki kishilik jamiyatining har bir taraqqiyot jarayoni tarix fani tomonidan o’rganiladi va tadqiq etiladi. Zero, yurtboshimiz Islom Abdug’aniyevich Karimov o’zlarining ―Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q‖ asarlarida: ―Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini, nasl-nasabini, o’zi tug’ilib voyaga yetgan qishloq, shahar, xullasiki, Vatanining tarixini bilishni istaydi 1 ‖ deb ta’kidlaydilar. Darhaqiqat insoniyat mana nech ming yillar davomida o’z o’tmishi, nasl-nasabi va kelib chiqishini bilishga va uni o’rganishga intiladi. Bu ishda insonga tarix yordam berad. Shuningdek, tarix kishilik jamiyati taraqqiyotining yaxlit mohiyatini tafakkur orqali idrok etiladigan suvratdir yoki tafakkur orqali ongimizga mangu chizilgan xotirot. 3 Ushbu xotira eng avvalo yozma ma’lumotlar ya’ni manbalarga tayanadi. Manba – bu o’zida ma’lum ma’lumotga ega yodgorlik tushuniladi. 2 O’z navbatida manbalar xususiyatiga ko’ra bir necha guruhga bo’linib, ularni ichida yozma manbalar tarixiy manbalarning muhim va asosiy turidir. 3 Yozma manbalar kishilik jamiyatining turli rivojlanish bosqichlari haqida ma’lumot beruvchi vosita sifatida biz bo’lajak tarixchilar uchun juda yuqori ahamiyat kasb etad. Ushbu kurs ishi diyorimiz O’zbekistonning XIX asr tarixiga oid bo’lgan manba – MakGahanning ―O’kuzdagi harbiy harakatlar va Xivaning qulashi‖ asarini o’rganishga bag’ishlangan bo’lib, ushbu asar o’z xususiyatiga ko’ra O’zbekiston tarixi, aynan XIX asrning so’ngi choragida o’lkani Chor Rossiyasi tomonidan istilo qilinishini yoritib beradi. Ushbu asarning muallifi AQSHlik jurnalist MakGahan Yanuariy Aloiziy (MacGahan Januarius Aloysius) tomonidan bevosita Xivani chor qo’shinlari tomoninidan bosib olinish jarayonida olib borilgan kundaligi asosida yozilgan. MakGahanning hayoti va uning asari haqida batafsil ma’lumotlar bevosita quyida kurs ishining tarkibiy qismlarida keltirilganligi uchun bu 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т.: ―Шарқ‖. 1998. Б. 3. 3 ЖўраевН.Қ. Тарих фалсафасининг назарий асослари. – Т.: ―МАЪНАВИЯТ‖. 2008. Б. 23. 2 Madraimov A., Fuzailova G. Manbashunoslik. – T.: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashiriyoti‖. 2008. B.5. 3 O’sha joyda... – B. 5. 2

masalalarga to’xtalmasdan kurs ishi mavzusining dolzarbligi, uning davriy chegarasi, maqsad, vazifasi va h.k. larga to’xtalishni lozim topdim. Mavzuning dolzarbligi. O’rganilayotgan mavzuning dolzarbligi shundaki, O’zbekiston tarixining eng ayanchli va mudhish davrlaridan biri bo’lgan Rossiya imperiyasi bosqini davrini yoritilishi hozirgi kundagi dolzab muammolardan biri hisoblanadi. Bu tarixiy jarayon O’zbekiston tarixida muhim va dolzarb mavzu bo’lganligi uchun uni har tomnlama va ob’yektiv o’rganish har bir tarixchi uchun foydali va fan taraqqiyoti uchun muhimdir. Zero, biror-bir tarixiy jarayon yoki voqea hodisani har tomonlama va ob’yektiv yoritish uchun ushbu jaroyonga bag’ishlangan bir necha manbalarga murojat etish kerak. Xivani Rossiya imperiyasi tomonidan istilo qilinishiga doir bir qator manbalar mavjud. Mahalliy tarixchilar tomonidan yozilgan Ogahiyning ―Shohid ul-Iqbol‖, Bayoniyning ―Shajarayi Xorazmshoxiy‖ asarlarida shuningdek keng ko’lamda rus tadqiqotchilar va bevosita yurish ishtirokchilarning xotira va estaliklarida yoritilga. 4 Lekin 1998 yil iyul oyid O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining e’lon qilingan qaroriga ko’ra, respublikamiz tarixchi olimlarining oldida turgan dolzarb vazifalardan biri ―mamlakatimiz va chet el olimlarining eng qadimgidan hozirgi kungacha o’zbek xalqi tarixi bo’yicha amalga oshirgan tadqiqotlarini tahlil qilish‖ 5 ekanligi ko’rsatib o’tildi. Yuqoridan kelib chiqqan holda biz bo’lajak tarixchilar nafaqat mahaliy va rus manbalari balki horijlik tomonidan manbalarga ham e’tibor qaratishimiz lozim. Zero, tarixni tahlil qilib uni ommaga yetkazib berishda uni ob’yektivligini ta’minlash tarixchi olim oldida turgan birinchi darajali vazifadir. Bunga esa avvola manbalarni bir-biriga solishtirish, ularni qiyosiy tahlil etish yo’li bilan erishish mumkin. MakGahanninng ushbu asari O’zbekiston tarixini o’rganishdagi 4 Гордеков Н.И. Хивинский поход 1873 года. Действия Кавказских отрядов. – СПб. 1883. // Романов Н.К. Письма из Хивинского похода. – СПб. 1873. // Алиханов-Аварский М. Поход в Хиву. – СПб. 1873. // Саранчов Е. Хивинская экспедиция 1873 г. – СПб. 1873. Терентьев М.А. Россия и Англия. – СПб. 1876. Ломакин. Описание Хивинского похода. – СПб. 1874. va boshqalar. 5 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг ―Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Тарих институти фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида‖ги Қарори. // Ўзбекистон овози. 1998 йил , 28 июль . 3

ahamiyati yuqori bo’lganligi va o’zida bir nechta manbaviy xususiyatlarni jamlaganligi uchun uni o’rganish bugungi kunda dolzarbdir. Mavzuning davriy chegarasi. Mavzuning davriy chegarasi asosan bevosita asarda yoritilgan 1873 yil bilan chegaralangan bo’lsada, asar ichidagi ma’lumotlar shunigdek XVI asrgacha bo’lgan voqealarni yoritilishi bilan e’tiborga loyiqdir. Bundan kelib chiqib uni yuqori chegarasining belgilash biroz qiyinroq. Demak, mavzuning davriy chegarasini umumiy tarzada XVI asrdan XVIII asrning 1873 yiligacha deb olish mumkin. Mavzuning o’rganilishi darajasi. Mavzuning o’rganilish darajasiga keladigan bo’lsak, shuni alohida ta’kidlash mumkinki ushbu asar dastlab 1874 yilda Londonda ingliz tilida nashr etilgan bo’lib, 6 1875 yilda asar Moskvada rus tilida nashr etiladi. 7 Men kurs ishini yozish maqsadida o’tkazgan izlanishlarim natijasida shuni aniqladimki asar shu paytgacha to’liq o’zbek tilida nash etilmagan. Asarni bir qismini aniqrog’i uni ikkinchi va uchinchi qismlarining ba’zi bo’limlarini filologiya fanlari nomzodi Ortiqboy Abdullayev tomonidan tarjima qilinib nash etilgan. 8 9 Ushbu asarning manbaviy ahamiyati va xususiyati yuzasidan biron bir tadqiqot yoki izlanish olib borilganligi haqida ma’lumot uchramadi. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi O’zbekiston tarixini yoritishda muhim ahamiyat kasb etgan MakGahanning ushbu asarini manbaviy jihatlarini o’rganish va uni tuzilishi va tarkibini tahlil qilishdan iboratdir. Shuningdek, kurs ishida MakGahanning hayoti va faoliyati bir muncha yoritiladi. Asarda keltirilgan ma’lumotlarni qiyosiy tahlil orqali ko’rib chiqish va uni tahlil qilish ham kurs ishini ustivor vazifasi hisoblanadi. Shuningdek, asar mazmunining tahlili, uni manbaviy ahamiyatini yoritish, uni tarixiy, etnologik manbaligini yoritish ham kurs ishining vazifalaridan biridir. Ushbu maqsad va 6 J.A. Mac Gahan. Compagning on the Oxus and the Fall of Khiwa. — London: Sampson Low, 1874. 7 Мак-Гахан. Военные действия на Оксусе и падение Хивы. Соч.— М.: В Университетской типографии (Катков и К°), 1875. 8 Мак Гаҳан. Хиванинг истило қилиниши. О.Абдуллаев таржимаси. // Жаҳон адабиѐти. 1997 йил, № 2. Б. 9 -180. // Мак Гаҳан. Хиванинг истило қилиниши. О.Абдуллаев таржимаси. – Т.: ТМИ босмаҳонаси. 2000. 4

vazifalarni to’g’ri va ob’yektiv amalga oshirilishi masalani har tomonlama yoritishga imkon beradi. Manbaviy asosi. Kurs ishining manbaviy asosini asosan asarning 1875 yilgi rus tilidagi Moskva nashri ( Мак - Гахан . Военные действия на Оксусе и падение Хивы. Соч.— М.: В Университетской типографии (Катков и К), 1875.) va 2000 yili o’zbek tilida O.Abdullayev tarjimasidagi (Мак Гаҳан. Хиванинг истило қилиниши. О.Абдуллаев таржимаси. – Т.: ТМИ босмаҳонаси. 2000.) nashri tashkil etadi. Shuningdek asarning qiyosiy tahlil etish jarayonlarida Bayoniyning ―Shajarayi Xorazmshoxiy‖ asaridan ham foydalanilgan. Ushbu manbalarga tayangan holda biz hozirda ularni har tomonlama taxlil qilish yo’li bilan mavzuni batafsil yoritish imkoniga egamiz. Mavzuning amaliy ahamiyati. Mavzuning amaliy ahamiyati shundaki, ushbu manbani o’rganish va uni tarixni yoitishda tadbiq etish Vatanimiz tarixini o’rganish va o’qitishda keng qo’llanilishi mumkinligidadir. Zero, ushbu asarda nafaqat 1873 yil voqeyalari balki undan ancha oldingi Xivaga qilingan yurishlar ham batafsil yoritilgan. Ushbu ma’lumotlar ilmiy izlanishlar yoki ta’lim jarayonida qo’llanilish va ilmiy muomilaga kiritilishi bizga Vatanimiz tarixini batafsil o’rganish imkonini beradi. Kurs ishining stukturasi. Kurs ishining strukturasi ya’ni tuzilishiga kelsak, kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardaa iboratdir. Shuningdek, har ikki bob o’z navbatida bir necha bo’limlarga bo’lingan bo’lib, birinchi va ikkinchi boblarda ularning soni ikkitadan iboratdir. 5

Mak Gahan jurnalist va tarixchi ―O’kuzdagi harbiy harakatlar va Xivaning qulashi‖ asarning mualifi MakGahan Yanuariy Aloiziy (MacGahan Januarius Aloysius) ning hayoti va ijodiy faoliyati haqida gapirar ekanmiz, avvalo shuni ta’kidlashimiz joizki ushbu shaxsning hayot yo’lini kuzatish jarayoni shunga amin bo’lamizki ushbu inson hech qachon qiyinchiliklardan qo’rqmas va dovyurakligi bilan ajralib turgan. Uning to’liq ismi MakGahan Yanuariy Aloiziy bo’lib, u 1844 yili AQSHda tug’ilgan bo’lib, uning asosiy kasbi muhbirlik bo’lgan. U hayotini xavf ostiga qo’yib asosan harbiy harakatlar olib borilayotgan joylardan xabarlar va maqolalarni turli gazetalarga jonatib turgan. Uning 1870-1871 yildagi faransuzpruss urushida qatnashgan 10 va kommuna kurashi davridagi bevosita voqea joyida yozilgan hayotiy va qiziq maqolalari hammaning e’tiborini jalb etdi. U o’z maqolalarini AQSHning «New-York Herald» gazetasida nashr etardi. 11 MakGahan zamonasining yetuk jurnalistlaridan bo’lib, u Yevropada birinchi bo’lib jurnalistika sohasida keyinchalik keng qo’lanila boshlagan ―intervyu olish‖ ya’ni suhbat orqali ma’lumot olisg metodini kiritdi. U matbuotga o’zining Gambetto va yana boshqa ko’plab siyosiy arboblar bilan suhbatini chop etardi. U 1872 yili Rossiyaga keldi va rus ayoli Varvara Nikolayevna Yelaginaga uylanadi. U Rossiyadaligida «New-York Herald» gazetasi nashryoti unga Xivaga yurish qilayotgan rus armiyasiga qo’shilib olish va harbiy muhbir sifatida urush tafsilotlarini yoritishni taklif qiladi. U hech ikkilanmay bunga ko’nadi va qo’rqmasdan butun boshli cho’lni kesib o’tib rus armiyasining asosiy qismiga Xiva qamali boshlanishi oldidan yetib oladi. Yurish davomida u general Skoblev bilan do’st bo’lib qoladi. Yurishdan qaytgach MakGahan yurish tafsilotlarini Compagning on the Oxus and the Fall of Khiwa ya’ni ―O’kuzdagi harbiy harakatlar va Xivaning qulashi‖ asarini Londonda nashr etadi. Ushbu asar 1874 10 Ломакин. Описание Хивинского похода. – СПб. 1874. C. 193. 11 Ushbu ma’lumotlar Брокгауз и Ефрон ensiklopediyasidan olingan bo’lib, keyini o’rinlarda ushbu mandan olingan ma’lumotlarga quyidagi elektron manzil xavolasi beriadi. www.historiyxru/brokgauz&efron.ru 6

yilda rus tilida nash etiladi. 12 Asar va uning nashri haqida batfsilroq keyingi bo’limda keltirladi. 1874 yilida yozida u Piriney yarim oroliga yo’l oladi. U yerda u karlistlar bilan bo’layotgan urush harakarlarini yoritish bilan shug’ullandi. MakGahan bu yer karlistlar sardori don Karlos bilan to’qqiz oy birga bo’lib, ispan tillini mukammal darajada o’rgandi. 1875 yili uinglizlarning ―Pandora‖ kemasida qutub davlatlari sari yo’l oldi. U o’zining sarguzashtlari haqida «Under the Northern Lights» ya’ni ―Qutub yog’dusi ostida‖ asarini yozdi. Asar 1876 yili Londonda nashr etildi. 1876 yili iyunida «Daily News» gazetasi nashryoti uni Bolgariyaga borib, rus-turk urushida turklarni tinch aholiga nisbatan qo’layotgan vahshiyliklarini yoritishni taklif etadi. U Skayler hamrohligida turklar tomonidan vayron etilgan butun Bolgariya bo’ylab yurib tirik qolganlardan ma’lumot olar, ularning ayanchli ahvolini borligicha o’z maqolalarida yoritar edi. Uning bu maqolalari 1876 yili Londonda «Turkish atrocities in Bulgaria» ya’ni ―Bolgariyadagi turk vahshiyligi‖ nomi bilan alohida to’plam tarzida nashr etildi. Ushbu nashr 1877 yili ― Турецких зверствах в Болгарии ‖ nomi bilan Sankt-Peterburgda rus tilida nashr etildi. Bu nashr Bolgariyaning xalqaro maydonda tarafdorlarini ko’payishi va uni ozod bo’lishiga sababchi bo’ldi. 13 1877-1878 yillardagi rus-turk urushida u rus armiyasiga hamronlik qildi. MakGahan birinchi jangning guvohi bo’ldi, Dunaydan kechuv jarayonida ishtirok etdi. Oyog’ining singanligiga qaramay u general Gurko va general Skoblev armiyasi bilan olg’a yurar edi. Urish davomida u to’rt marotaba bezgak kasalligiga chalingan bo’lsa ham harbiy harakatlar teatrini tark etmadi. Uning bu davrga oid maqolalarida rus armiyasining harbiy harakatlari batafsil yoritilgan bo’lib, uning bu maqolaalridagi ma’lumotlar Shipka jangidan Plevnaning olinishigacha bo’lgan voqeyalarni yoritgan edi. MakGahan 1878 yili Konstantinopol (Istanbul) yaqinida tinchlik to’g’risida muzokaralar ketayotgan bir vaqtda terlama kasaligidan vafot etadi. 14 12 www.historiyxru/brokgauz&efron.ru 13 www.historiyxru/brokgauz&efron.ru 14 www.historiyxru/brokgauz&efron.ru 7

Zamondoshlari unga tarif berar ekan, uni hayotiy va qiziq hikoya qilish qobilyatiga ega ekanligi, harbiy va siyosiy maqsadlarni keng va aniq chunishi, qatiyatliligi bilan ajralib turishini ta’lidlashgan. Uning qo’rqmasligi unga urish harakatlarini yaqindan kuzatish imkonini berar edi. Bu esa o’z navbatida uning jang maydonidan yuborgan maqolalarini aniqligining garovi edi. Shuningdek, MakGahan haqida, Xiva yurishida unga hamrohlik qilgan chor qo’shini polkovnik Lomakin o’zining ― Описание Хивинского похода ‖ ya’ni ―Xiva yurishi tavsifi‖ nomli asarida quyidagi ma’lumotlarni keltiradi: ― 17 may artileriya jangi bo’lgan kuni bizning lagerimizga g’aroyib bir odam keldi. U shu tarzda bizning otryadda oxirigacha qolib zobitu askarlarning do’sti bo’lib qoldi. U amerikalik Aloiziy Yanuariy bo’lib, ―Nyu York Jerald‖ gazetasining muhbiri edi. Fransiya Prussiya urushida ham qatnashgan Aloiziy garibaldichilarga ham asir tushgan edi. U Turkistonga Amerika elchisi kotibi Skayler bilan Perov portigacha keladi. Shu yerda Skayler uni tarjimon va qirg’iz yo’lboshlovchiga topshirib, o’zi ortiga qaytib ketadi. Shu tarzda Aloiziy Qizil orqali polkovnik Novomilinskiy otryadi joylashgan Xalata va Alti quduqg’iga kirib keladi. Ammo chet ellik fuqarolarni ruxsatsiz otryadga qo’shish mumkinmasligi to’g’risida qaror bo’lganligi bois, uni ortga qaytarib yuborishadi. U topografik haritasi yo’qligi uchun ortga qaytar ekan, Bozirgon to’qayidan chiqib, Aqqamishga kelib qoladi. Bu yerda u bir guruh otliqlarni uchratadi. Otliqlar bizning artileriya otryadimizdan adi va shu tarzda u bizga qo’shilib qoladi.‖ 15 Shunday qilib, MakGahanning rus armiyasi tarkibidagi jurnalisitlik faoliyati boshlanadi. Jurnalistlarga xos qiziquvchanlik MakGahanni Fransiya-Prussiya urishiga shuningdek Chor Rossiyasining Xiva xonligiga qilgan yurishiga yetakladi. U jang maydonolari ichra yurib, bo’layotgan qirg’inbarotlarni qog’ozga tushirardi. Uning bu kuzatuvlari natijasida yuqorida ta’kidlangan ―O’kuzdagi harbiy harakatlar va Xivani qulashi‖ nomli kitob yozdi. 16 MakGahanning ijod o’z davri uchun publistik ahamiyatga ega bo’lib, u o’z davrini yetuk jurnalisti bo’lgan edi. Ammo yillar o’tishi bilan uning ijodi biz 15 Ломакин. Описание Хивинского похода. – СПб. 1874. C. 193-194. 16 Бекмуҳаммад У. Ғаройиб одам. // Ҳарбий ҳийлалар. – Т.: ―Янги аср авлоди‖. 2008. Б . 41-42. 8

tarixchilar uchun qimmatli manbaga aylandi. Uning asarlarida XIX asrning so’ngi choragidagi Xiva, Ispaniya, Fransiya, Germaniya, Bolgariyaning tarixini yoritilgan bo’lib, ushbu manbalarni tarixiy-limiy tahlil qilish biz tarixchilarning vazifasidir. Zero, ushbu manbalarning tahlili bizga tarixni yoritishning yana bir qirrasini ochadi. Bu esa uni yanada ob’yektiv jihatdan yoritilishiga olib keladi. Ushbu bo’limga muhtasar qilib shuni aytish mumkinki, MakGahan o’zining jo’shqin ammo qisqa hayoti (u vafot etganda 34 yoshda edi holos) davomida o’zdan nafaqat yaxshi nom balki yirik tarixiy manbalar ham qoldirdi. Shuning uchun biz uning hayot yo’li va ijodini o’rganar ekanmiz hech ikkilanmasdan uni yetuk jurnalist va o’ziga xos tarixchi deb ta’kidlashimiz mumkin. Uning ilmiy merosini esa biz o’rganib, tahlil qilib, ilmiy muomilaga kiritishimiz, qolaversa omma e’tiboriga havola etishimiz lozim. Zero, har bir tarixiy manbani tahlil etilishi va unga ob’yektiv yondashib ilmiy muomalaga kiritish orqaligina biz o’zimizning haqqoniy tariximizni yarata olamiz. Asarning tuzilishi va manbaviy ahamiyati Bevosita asarning tuzilishi va unig manbaviy ahamiyati va xususiyatlariga keladigan bo’lsak, avvalo asarning yozilish tarixiga to’xtalib o’tish lozim. MakGahanning ―O’kuzdagi harbiy harakatlar va Xivaning qulashi‖ nomli asari mualifning 1873 yilgi yurish payitida olib borgan kundaliklari asosida dastlab 1874 yilda ―Campaigning on the Oxus, and the fall of Khiva‖ nomi bilan ingliz 9

tilida Londonda, Sampson Low nashiryotida nashr etiladi. 17 Shu o’rinda tabiy savol tug’iladi, nega AQSH fuqarosi bo’lgan MakGahan asari Rossiyaga aloqasi bo’lsa ham aynan Londonda nashr etiladi? Bu savolga javobni tarixchi-kartograf Z.A. Saidbobayev o’zinig monografiyasida boshqa bir amerika fuqarosining E. Skayler asari misolida javob bergan. Uni ta’kidlashicha: ―E. Skayler AQSH fuqarosi bo’lsada, o’z kitobini Yevropada nashr ettiradi. Chunki Angliya va Rosssiyaning O’rta Osiyo masalasidagi raqobatchilik kurashi so’nmagan bir davrda Angliya hukumati O’rta Osiyo haqidagi har qanday ma’lumotga diqqat bilan yondashar va bu borada E. Skaylerning kitobi qimmatli manba ekanligini anglab, uni nashr etishga rozilik bildiradi Demak yuqoridagi fikirga tayanadigan bo’lsak MakGahanning asarini Londonda nashr etilishining bosh sababi bu hammon o’lkada davom etayotgan ingliz-rus raqobati bo’lgan. Bevosita asar tarixiga qaytadigan bo’lsak shuni alohida ta’kidlash mumkinki asarning Yevropada mashhur bo’lib ketishi natijasida asar tez orada aniqrog’i 1875 yilda rus tiliga tarjima qilindi va 1875 yili 25 oktyabrda chor hukumati senzurasi Андрей Александрович. Иван Иванов . 2 4 Asarning bu qismi o’lkamiz, xususan Xivani Rossiya imperiyasi tomonidan zabt etilishi tarixini yoritish uchun juda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu qisimda nafaqat 1873 yil voqeyalari balki boblarida o’lkadagi ingliz-rus raqobatiga ham to’xtalib o’tilgan. Asarning so’ngi bobi yurishdan ortga qaytishga bag’ishlangan. Shuningdek, asarga ikkita xarita ham kiritilgan bo’lib, ushbu xaritalarning nusxalari kurs ishining ilova qismida berilgan. Ulardan biri ―Xiva va uni atroridagi cho’llar, Rossiya qo’shining operatsiyasi‖ deb nomlansa, ikkinchisi ―Sharqiy Turkiston va uning qo’shnilari‖ deb nomlanadi. Birinchi xaritada asosan Xiva xonligi va uni atrofidagi cho’llar, shuningdek rus qo’shinlarining harakat yo’nalishlari tasvirlangan. 17 J.A. Mac Gahan. Compagning on the Oxus and the Fall of Khiwa. — London: Sampson Low, 1874. 19 Cаидбобев З.А. Европада Ўрта Осийга оид тарихий-картографик маълумотлар (XVI-XIX). – Т.: ―ФАН‖. 2008. Б.62. 10

Ikkinchi xaritada Sharqiy Turkiston va uni o’rab turgan o’lkalar Rossiya imperiyasi, Qo’qon xonligi, Afg’oniston, Kashmir va Xitoy tasvirlangan. Ushbu ikki xarita ham O’zbekiston tarixini kartografok jihatdan o’rganishda katta ahamiyat kasb etishi bilan e’tiborlidir. Zero, ushbu xaritalar ancha anir va mukammal tarzda zamonasining barcha imkonoyatlarini ishga solgan holda tuzilgan. Xususan, ―Xiva va uni atroridagi cho’llar, Rossiya qo’shining operatsiyasi‖ xaritasida rus qo’shining harakati harbiy-topografik harita asosida belgilangan. Shuningdek, xaritada geografik nomlarning eskisi bilan yangisi uyg’unlikda qo’llanilganligi e’tiborga molikdir. Ushbu xarita 1:6760000 geografik miliya masshtabida berilgan bo’lib, ikkinchi xaritaga nisbatan aniqroq va batafsilroqdir. Shuningdek, yana asarning manbaviy ahamiyatiga qaytadigan bo’lsak, asar avvalo biz uchun taixiy jarayonlani yoitib beruvchi manba hisoblanadi. Zero, asarda batafsil ravishda Xivaning bo’ysindirilish jarayonidagi kurashlar yaqqol ochib berilgan. Bu esa rus, keyinchalik sovet tarixchilarini ―O’rta Osiyo Rossiya tomonidan bosib olinmagan, blaki o’z ixtiyoriga ko’ra qo’shib olingan‖ degan da’volarini puchga chiqaruvchi asosiy dalillardan biri bo’lishiga sababdir. Ularning bu da’volariga yorqin misol tariqasida oliy o’quv yurtlari uchun 1982 yil chiqarilgan SSSR tarixining 1-qismda O’rta Osiyoni bosib olinishi mavzusi ―O’rta Osiyo xalqlarini Rossiyaga qo’shib olinishi‖ 18 deb nomlanganligini ko’rsatish kifoyadir. Ayni shu bobda 1873 yil voqeyalari ikkita gap 28 bilan ―yoritilganligi‖ ham yuqoridagi fikrni tasdiqlaydi. Ushbu bobga qisqacha xulosa qilib shuni aytish mumkinki MakGahanning ―O’kuzdagi harbiy harakatlar va Xivaning qulashi‖ asari juda ulkan manbaviy ahamiyatga ega asar hisoblanadi. U o’zida nafaqat tarixiy, balki etnologik va toponomok manbaviy xususiyatlarni jamlaganligi diqqatga sazovordir. O’zida etnologik va toponomik ma’lumotlarga ega ekanligi ushbu asarning ilmiy qiymati va ahamiyatini yanada oshishiga sabab bo’ladi. Zero, hech qanday g’oyaviy va siyosiy tasirlarga uchramay, aksincha ulardan holi yozilgan ushbu asar yanan 18 История СССР. Под. ред. Н.Е.Артемова. М.: Высшая школа. 1982. Ч .I. С . 320. 28 Bu haqidaqarang. O’sha asar... B. 323. 11

Xivani bosib olinishiga bag’ishlangan rus manbalaridan masalaga ob’yektiv jihatdan, hech qanday millatchilik va shovinistik g’oyalarga berimay yozilganligi bilan ustundir. Bu esa yana bir bir asarning manbaviy ahamiyati yuqori ekanligini ko’rsatib beradi. 12

Xulosa Xulosa qilib shuni ta’kidlash mumkinki mazkur O’zbekistonning XIX asr tarixiga oid bo’lgan manba – MakGahanning ―O’kuzdagi harbiy harakatlar va Xivaning qulashi‖ asarining tahlili chog’ida asarning O’zbekiston tarixini o’rganishdagi ahamiyatining yuqori bo’lganligi va o’zida bir nechta manbaviy xususiyatlarni jamlaganligini imkon qadar ochib berishga harakat qilindi. Shuningdek, kurs ishida MakGahanning jo’shqin ammo qisqa hayoti (u vafot etganda 34 yoshda edi holos) davomida o’zdan nafaqat yaxshi nom balki yirik tarixiy manbalar ham qoldirganligi. Shuning uchun biz uning hayot yo’li va ijodini o’rganar ekanmiz hech ikkilanmasdan uni yetuk jurnalist va o’ziga xos tarixchi deb ta’kidlashimiz mumkinligi. Uning ilmiy merosini esa biz o’rganib, tahlil qilib, ilmiy muomilaga kiritishimiz, qolaversa omma e’tiboriga havola etishimiz lozimligi isbotlandi. Xulosa qilib yana shuni aytish mumkinki MakGahanning ―O’kuzdagi harbiy harakatlar va Xivaning qulashi‖ asari juda ulkan manbaviy ahamiyatga ega asar hisoblanadi. U o’zida nafaqat tarixiy, balki etnologik va toponomok manbaviy xususiyatlarni jamlaganligi diqqatga sazovordir. O’zida etnologik va toponomik ma’lumotlarga ega ekanligi ushbu asarning ilmiy qiymati va ahamiyatini yanada oshishiga sabab bo’ladi. Zero, hech qanday g’oyaviy va siyosiy tasirlarga uchramay, aksincha ulardan holi yozilgan ushbu asar yanan Xivani bosib olinishiga bag’ishlangan rus manbalaridan masalaga ob’yektiv jihatdan, hech qanday millatchilik va shovinistik g’oyalarga berimay yozilganligi bilan ustundir. Bu esa yana bir bir asarning manbaviy ahamiyati yuqori ekanligini ko’rsatib beradi. Biz esa o’z navbatida ushbu va boshqa asarlarnio’rganish va taqhlil etish orqali o’zimizning boy tariximizni bilamiz, anglaymiz va kelajak avlodlarga qoldiramiz. Chunki har bir inson, jamiyat, davlat va millat uchun o’z tarixini bilish suv va havodek zarurdir. Zero, yurtboishimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek: ―O’z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo’q‖. 19 19 I. Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat. 2008. – B.4. 13

Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati 1. Бекмуҳаммад У . Ғаройиб одам . // Ҳарбий ҳийлалар . – Т .: ― Янги аср авлоди ‖. 2008. 2. Гуломов X.Г. Средняя Азия и Россия: истоки формирования межгосударственных отношений. – Т.: ―Университет‖. 2005. 3. Гуломов X.Г. Дипломатические отношения государств Средней Азии с Россией в XVIII – первой половине XIX века. – Т.: ―Фан‖, 2005. 4. ЖўраевН.Қ. Тарих фалсафасининг назарий асослари. – Т.: 5. ―МАЪНАВИЯТ‖. 2008. 6. История СССР. Под. ред. Н.Е.Артемова. М.: Высшая школа. 1982. Ч.I. 7. Madraimov A., Fuzailova G. Manbashunoslik. – T.: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashiriyoti‖. 2008. 8. Муниров Қ. Хоразмда тарихнаислик. – Т.: ―Ғ.Ғулом‖. 2002. 9. Омаров О.Ю. Отважный исследователь Каспийского моря. – 10. Махачкала. Даг.Кин.Изд. 1965. С. 44-45. 11. Cаидбобев З.А. Европада Ўрта Осийга оид тарихий-картографик маълумотлар (XVI-XIX). – Т.: ―ФАН‖. 2008. 12. Cолженицын А.И. На возврате дыхания. – М.: «Варгус». 2004. 19. 14

MakGahanning 1875 yildagi surati. MakGahan. Rus-turk urishi davridagi gravyura 15

AQSHning NewLexington qabristoidagi MakGahan qabri Qabr ustiga “Bolgariya haloskori” deb yozilgan 16

O'xshashlar

Podsho Rossiyasi tomonidan Buxoro amirligi va Xiva xonligiga qarshi olib borgan harbiy harakatlar

G‘arbiy Rim imperiyasini qulashi

Rimda respublikaning qulashi va saltanatning tashkil topishi

Rim Respublikasining qulashi. Rim imperiyasi

Rim harbiy tashkiloti