Rimda respublikaning qulashi va saltanatning tashkil topishi - Tarix - Referatlar

Rimda respublikaning qulashi va saltanatning tashkil topishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

45 KB

Ko'chirib olish

Rimda respublikaning qulashi va saltanatning tashkil topishi Reja: 1. Rimda harbiylar hokimiyatining kuchayishi 2. Oktavian Avgust va uning vorislari davrida Rim saltanati 3. Milodiy I–III asrlarda Rim saltanati

1. Rimda harbiylar hokimiyatining kuchayishi. Istilochilik urushlari natijasida Rim respublikasining yerlari kengayib qullar soni oshib bormoqda edi. Senat va konsullar qullar bilan quldorlar, kambag`allar bilan boylar o`rtasidagi ichki kurash natijasida yemi to`playdi. Sezar o`z qo`shinlarini Bolqonga olib o`tib, Pompey qo`shinlarini tor-mor keltiradi. Pompey qo`shinining qolgan qismi taslim bo`ladi. Pompey boshpana izlab Misrga qochib boradi va Misr malikasi Kleopatra tomonidan o`ldiriladi. Sezar Misr malikasi Kleopatraga xayrixohlik bildirib, Kichik Osiyo va Shimoliy Afrikada va Ispaniyada uch yil g`olibona urushlar olib boradi. Sezar tarafdorlari bilan Pompey tarafdorlari o`rtasida bo`lgan urushlar Rim fuqarolari o`rtasidagi urushlar edi. Bu urush tarixda Rimdagi fuqaro urushlari nomi bilan atalgan. 5. Yuliy Sezar – Rim saltanati hukmdori. Sezar viloyatlardagi zafarli yurishlardan qaytib kelgach, o`ziga sodiq qo`shinga tayanib cheklanmagan hokimiyatga ega bo`lib qoldi. Senat va konsullar uning buyruqlarini so`zsiz bajarishga majbur bo`ldilar. Sezar Rimda birinchi bo`lib imperator – hukmdor degan nom olishga muyassar bo`ldi. U imperator nomini olgach, rasmi tushirilgan oltin pullar zarb etildi, haykallari ishlanib, uni xudolar haykali yoniga qo`yishadigan bo`ldilar. U senat majlislarida fil suyagi va oltindan yasalgan taxtda o`tirar edi. U o`z askarlariga va tarafdorlariga saxiylik bilan pul va yer-mulklar in`om qiladi. Ammo kambag`allarga e`tiborsiz qarab, ularga non va don ulashishni kamaytiradi. U o`z davrining mohir lashkarboshisi va tadbirkor davlat arbobi bo`lgan. U saltanatda qishloq xo`jaligi, hunarmandchilik va savdo-sotiqni rivojlanishiga katta e`tibor berib, saltanatni mustahkamlash uchun harakat qilgan. U har qancha mashhur bo`lmasin uning dushmanlari ham ko`p edi. Rim aslzodalari va senatorlarning bir qismi uning yakka hokimligidan norozi bo`lib, respublika tarafdori edilar. Shuning uchun ular Sezarni o`ldirish uchun bir necha suiqasd uyushtirdilar. Miloddan avvalgi 44-yilda Sezar Sharq yurishi oldidan Yupiter bayrami kuni senat majlisiga boradi. Kassiy va Brut boshliq fitnachilar Sezarni o`rab olib, kiyimlari ostiga yashirgan xanjar bilan 23 joyidan chavaqlab o`ldiradilar. Fitnachilar Rim qaFasi Kapitoliyga borib yashirinadilar. Shunday

qilib, Sezar va tarafdorlarining yakka hokimiyat o`rnatish uchun harakatlari qarshilikka uchraydi. Oktavian Avgust va uning vorislari davrida Rim saltanati 1. Sezar vafotidan so`ng Rimdagi ahvol. Sezar oidirilgach, uning dushmanlari Rimda va viloyatlarda respublikani qayta tiklash uchun kurash boshlaganlar. Ammo Rim aholisining ko`pchiligl respublika tarafdorlarini qo`llab- quvvatlamaganlar. Fitnachilar sharq tomon qochib Makedoniyada kuch to`play boshlaganlar. Ammo Rimda Sezarning yordamchisi Antoniy, imperatorning qarindoshr va merosxo`ri Oktavian respublikachilarga qarshi chiqib, ulardan bir necha ming kishini qirib tashlaganlar. Miloddan avvalgi 40–30-yillarda imperator tarafdorlari bilan respublika tarafdorlari o`rtasida qattiq kurash davom etadi. Bu mamlakatda navbatdagi fuqarolar urushining avj olishiga sabab bo`ladi. Antoniy baland bo`yli, baquvvat, tajribali lashkarboshi va jangchi edi. Oktavian kasalmand va nimjonroq odam bo`lib, unda tajriba ham, lashkarboshilik qobiliyati ham yo`q edi. Ammo u juda aqlli , ehtiyotkor va iste`dodli yordamchilarni tanlay bilar edi. Dastlab, Antoniy Oktavian bilan chiqisha olmay Galliyaga ketadi. Oktavian esa qo`shin to`plab Galliyaga bostirib kirib, Mutina yaqinidagi jangda Antoniy qo`shinlarini tor-mor etadi. Shu davrda Sezarning qotillari Brut va Kassiylar sharq tomondan Rimga xavf sol m oqda edilar. Respublikachilarga qarshi kurash zaruriyati Oktavianni Antoniy bilan yarashishga chorlaydi. 2. Uchlar ittifoqining tashkil topishi. Miloddan avvalgi 43-yilda Oktavian, Antoniy va Lepidlardan iborat uchlar ittifoqi tashkil topadi. Miloddan avvalgi 42- yili Oktavian va Antoniy qo`shinlari Makedoniyaga yo`1 oladilar. Makedoniyadagi Filippashahri yaqinida Oktavian-Antoniy qo`shinlari bilan Kassiy-Bmt qo`shinlari o`rtasida qattiq jang bo`ladi. Jangda respublikachilar qo`shini tor-mor etiladi. Jang vaqtida Kassiy o`z chodirida o`ldiriladi, Brut esa dushmanlariga asir tushishni xohlamay o`zini qilich tig`iga tashlab halok bo`ladi. Shu jangdan so`ng Rim uch

sarkarda o`rtasida taqsimlanadi. O`rtayer dengizining sharqidagi o`lkalar Antoniyga, Galliya, Illiriya va Ispaniya Oktavianga, Shimoliy Afrika esa Lepid hukmronligiga topshiriladi. Italiya uchlik ittifoqi boshqaruvida bo`lsa ham, u yerda Oktavian hukmronlik qiladi. 3. Oktavian va Antoniy o`rtasidagi kurash. Uchlar ittijbqi o`rtasidagi birlik mustahkam bo`lmagan va uzoqqa cho`zilmagian. Antoniy Sharqdagi o`z mulkiga kelgach, katta davlat tuzishni kozda tutib Parfiya va Midiya ustiga yurish qilgan. Ammo u jiddiy g`alabaga erisha olmagan. U Misr malikasi Kleopatra bilan ittifoq tuzib, Rimga qarshi urushga tayyorgarlik ko`rgan, hatto malikaga uylangan. Uning asosiy maqsadi butun Rimni qo`lga kiritish edi. Antoniyning bu harakatlari Oktavianga yoqmagan va unga qarshi urush e`lon qilgan. Miloddan avvalgi 31-yilda Yunonistonning g`arbidagi Aksiy burni yaqinidagi joyda Oktavian va Antoniy qo`shinlari o`rtasida hal qiluvchi dengiz jangi bo`lgan. Jangda Oktavian floti porloq g`alabaga erishgan. Mag`lubiyatga uchragan Antoniy Iskandariyaga qaytgan. Oktavian qo`shinlari Suriya va Palastinni ishg`ol qilib, Misrga bostirib kirgan. Shu vaqtda Antoniyga Kleopatra o`zini o`zi o`ldirdi degan xabar kelgan. Bu xabarni eshitgan Antoniy o`zini qilich tig`iga tashlab jarohatlanib o`lgan. Aslida malika o`lmagan edi. Rim qo`shinlari Misrni ishg`ol qila boshlaydilar. Malika rimliklarga asir tushib zanjirband holda Rimga borishdan o`limni afzai ko`rib, o`zini-o`zi o`ldirgan. Misr rimlik qo`shinlar tomonidan bosib olinib, Rimga itoat ettirilgan. Shu bilan Rimdagi fuqarolar urushi tugab, Oktavianning tanho hukmronligi boshlangan. 4. Oktavian imperatorligi davrida Rim. Misr istilo etilishi, Oktavian imperatorlik unvonini va qo`shinga qo`mondonlikni saqlab qolib miloddan avvalgi 29-yilda Rimda o`zining yagona hukmronligini o`rnatgan va g`alaba bayramini o`tkazgan. Rim respublika deb atalavergan. Oktavian senatni saqlab qolgan. Xalq yig`ini har yili konsullarni, xalq tribunlarini va boshqa mansabdor kishilarni saylar edi. Ammo yig`in Oktavianning o`zini yoki u ko`rsatgan kishilarni saylardi. Imperatoiga yoqmagan kishilar konsullikka ydki boshqa mansabga

saylansalar, qamoqqa tashlanib, o`sha yerda o`lib ketar edilar. Senat a`zolari, konsullar,tribunlar va boshqa amaldorlar Oktavianning buyruqlarini so`zsiz bajarishJari shart edi. Rimda senat faoliyat ko`rsatib turardi. Oktavian senatdan o`z dushmanlarini haydab o`ziga yaqin odamlarni tayinlaydi. Senatda ovoz berish vaqtida u birinchi bo`lib o`z fikrini aytar edi. Senatorlar imperatorga yoqadigan qarorlarni qabul qilardilar. Senat Oktavianga Avgust – Muqaddas kishi – degan faxriy nom bergan. U qo`shinga alohida e`tibor berib, uning sonini 300 mingga yetkazgan. Rimda tungi soqchilar va o`t o`chiruvchilar guruhi tuzilib faoliyat ko`rsatgan. U shahar aholisiga homiylik qilib, kambag`allarga non, g`alla, pul ulashgan va sirk tomoshalari uyushtirgan. U tasodifan qul qilinganlarni ozod qilish uchun sena t qarorini chiqartirgan. Italiyaning Rimdan boshqa shaharlarida yashovchi aslzodalarga Rim fuqarosi nomi berilgan. Oktavian davrida me`morchilik, madaniy va diniy ishlarga ham alohida e`tibor berilgan. Oktavian fitnachilardan qo`rqib, kiyi m i ichidan tig` o`tmas sovut kiyib yaqinlari qurshovida yurgan. Oklavian davridan boshlab Apenin yarim oroli Italiya deb atala boshlangan. 5. Oktavian davridagi istilochilik urushlari. Oktavian davrida Rim qo`shinlari Italiyadan shimoli-shaiqda joylashgan Dunaybo`yi qabilalarini Rimga itoat ettirganlar. Ayni paylda Sitsiliya, Sardiniya va Korsikada mahrum Pompeyning o`g`li Sekst Pompeyning orol davlati bor edi. Rim qo`shinlari va floti g`olibona urushlar olib borib, Sitsiliya, Sardiniya va Korsika orollarini bosib olganlar. Sekst Pompeyning oroldagi davlati Rimga qo`shib olinadi. Oktavian davrida Rim saltanatining yerlari Ispaniyadan Suriyagacha,Galliyadan Shimoliy Afrikagacha bo`lgan yerlarni o`z ichiga olar edi. Oktavian hukmronligining so`nggi yillarida Rim saltanati asta-sekin zaiflashadi. Rimga tobe bo`lgan joylarda ozodlik va mustaqillik uchun qo`zg`olonlar boshlanadi. Ayni paytda Rimga shimoldagi jangovar qabilalar hujumi boshlanadi. Bu davrda Rim istilochilik urushlaridan voz kechib, o`z-o`zini mudofaa qilishga o`tadi. Miloddan avvalgi 14-yili Oktavian

Rim shahri yaqinidagi Nole shaharchasidagi qarotgohida vafot etadi. Avgustning jasadini unga bag`ishlab maxsus maqbaraga dafn etadilar. O`zingizni sinab ko`ring. Miloddan avvalgi 43-yilda respublikachilar qo`shini tor-mor etilib, O`rtayer dengizini sharqidagi o`lkalar Antoniyga, Oktavianga Galliya, Ispaniya Lepidga Shimoliy Afrika beriladi. Milodiy I–III asrlarda Rim saltanati 1. Oktavian vafotidan so`ng Rimdagi ahvol. Imperator vafotidan so`ng mamlakatda og`ir vaziyat boshlanadi. Viloyat, itoat ettirilgan o`lkalarda qo`zg`olonlar va ozodlik harakatlari kuchayadi. Saltanatda esa imperatorlikka da `v ogar kishilar ko`payib, ular o`rtasida toji-taxt uchun qonli janglar boshlanadi. Oktavian vafotidan so`ng taxtga o`tirgan uning o`gay o`g`li Tiberiy saltanatni mustahkamlash uchun bir qator choralar ko`radi. Aholi jon boshiga solinadigan soliqlarni oshiradi. Bunga javoban Shimoliy Afrika, Galliya, Frakiya va Italiyaning ko`p joylarida qo`zg`olonlar bo`lib, ular shafqatsizlik bilan bostiriladi. Tiberiydan so`ng taxtga o`tirgan Gay Sezar-Kaliguli 37–41-yillarda imperatorlik qilgan. U o`zboshimchalik bilan ish yuritib senat a`zolari, harbiylar va aslzodalar orasida norozilik keltirib chiqaigan. U 41-yili fitnachilar tomonidan o`ldirilgan. Bu davrda senatning faoliyati kuchayib mamlakatni respublika deb e`lon qilganlar. Ammo bir guruh harbiylar Klavdiyni taxtga o`tqizganlar. U o`ziga qarshi suyiqasd uyushtirgan fitnachilarni fosh etib, ularning ba`zilarini qatl ettirgan, ba`zilarini o`zga yurtlarga surgun qilgan. U aholi keng qatlamini o`ziga qaratish uchun, kambag`allaiga non, don ulashgan va idoralarning ishini birmuncha yaxshilagan. Klavdiy davrida Bosfor, Britaniya, Frakiya, Dunay bo`ylari, shimoliy Afrikadagi Mavritaniya Rimga itoat ettirilgan. U Parfiya bilan muvaffaqiyatsiz urushlar olib borgan. Ammo u ikkinchi xotini tomonidan zaharlab o`ldirilgan. 54- yili Klavdiyning o`gay o`gii Neron imperator deb e`lon qilingan. U ham yengil-

yelpi hayot kechirib boylar va aslzodalar bilan kelisha olmay ozod qilingan qulining chorbog`ida o`zini o`zi o`ldirgan, 2. Rim taxti uchun kurash va fuqarolar urushi. Neron 68-yilda o`lgach mamlakatda toj-taxt uchun kurash avjiga chiqqan. Bu kurashda quldorlar, aslzodalar va lashkarboshilar faol ishtirok etib, ular o`z nomzodlarini imperator deb e`lon qilganlar. Mamlakat fuqarolar urushi girdobiga tortilgan. 69-yilda sharqiy viloyatlarning aslzodalari Flaviy Vespasianni imperator etib saylaganlar. U senatga tayanib, saltanatni biroz mustahkamlashga muvaffaq bo`lgan. Ves-pasian Parfiya bilan munosabatni yaxshilagan. Vespasian vafot etgach o`g`li Tit Flaviy imperator deb e`lon qilingan. U 79-yilda taxtga o`tirib uni 81-yilgacha boshqargan va otasining ishini davom ettirgan. 79-yili Italiyada tabiiy ofat yuz berib Vezuviy vulqoni otilgan. Vulqondan chiqqan olov, kul, lavalar Pompey, Gerkulanum va Staviy kabi shahar va ko`pgina qishloqlarni bosib ketgan. Vulqon otilishi natijasida juda ko`p odamlar o`lgan. 3. Domisian davrida Rim. Tit Flaviy vafot etgach, Vespasianning ikkinchi o`g`li Domisian imperator deb e`lon qilingan. U otasi va akasi izidan bormay, fitnachi ig`vogarlarni atrofiga to`plab senat bilan hisoblashmay ish yuritgan. U hamfikrlariga sovg`a-salomlar ulashib xazinaga katta zarar keltirgan. U senatorlar mulkini musodara qilib, dehqonlarga ko`proq don ekishni buyurib, tokzorlarni kengaytirishni man etgan. Bu davrda Rim qo`shinlari Reyn, Dunay daryolarining yuqori qismini Germaniyaning janubi-g`arbiy viloyatlarini bosib olganlar. U Quyi Dunay qabilalari bilan muvaffaqiyatsiz jang olib borgan. U Dakiya sardori Desebal bilan sulh tuzib, ularga katta sovg`a-salomlar berishni va`da qilgan. U Britaniya va Sharqda ham muvaffaqiyatsiz urushlar olib borgan. Domisianning bu ishlari oddiy fuqarolar, aslzodalar va quldorlar orasida norozilik keltirib chiqaigan. 96-yilda suyiqasd uyushtirilib, Domisian ham o`z saroyida fitnachilar tomonidan o`ldirilgan. 4. Trayan imperatorligi davrida Rim. 96-yilda, Domisian o`ldirilgach, senator Nerva imperator deb e`lon qilinadi. U 98-yilgacha hokimiyatni

boshqaradi. 98-yilda Rim taxtiga kelib chiqishi ispanlardan bo`lgan Trayan o`tiradi. U senat bilan bamaslahat ish olib borib mamlakatda osoyishtalik o`rnatadi. 101-yilda Trayan Dakiya shohi Desebal bilan urush olib borib, uni mag`lubiyatga uchratadi. Trayan Desebal bilan sulh tuzib Dakiyaning ba`zi joylariga Rim qo`shinlarini joylashtiradi. Ammo Desebal sulhga xiyonat qilib Rim qo`shinlari joylashgan istehkomlarga hujum qiladi. 106–107-yillarda Trayan qo`shinlari Dakiyani qaytadan istilo qiladi. Trayan Dakiyada yangi manzilgohlar ochib, u yerga Italiyadan odamlarni ko`chirgan va harbiy istehkomlarni mustahkamlagan. Trayan Dakiyadagi g`alabasiga bag`ishlab Rim-da baland minora,qurdiradi. 114-yili Trayan dastlab Armanistonni bosib olib, 115-yilda esa Mesopotamiyaga qo`shin tortadi. Rim qo`shinlari Parfiya poytaxti Kte-sifonni egallab, Mesopotamiyani Rimga qo`shib oladilar. 116–117-yillarda Sharqiy viloyatlarda Rim zulmiga qarshi qo`zg`olon bosh-lanadi. Parfiyaliklar qo`zg`olonchilar bilan birlashib rimliklarni mag`lubiyatga uchratadilar. Bu magiubiyat Trayanni Italiyaga qaytishga majbur etadi. Trayan Rimga qaytayotib, 117-yili Kichik Osiyoning Kilikiya viloyatida kasallanib oiadi. 5. Adrian davrida Rim. Imperator Trayan vafotidan so`ng 117-yili Rim taxtiga uning o`gay o`g`li Adrian o`tiradi. U bosqinchilik urushlarini to`xtatib har qanday janjalli masalalarni muzokaralar yo`li bilan hal etishni afzal ko`rgan. Adrian parfiyaliklar bilan yarashib, tinch-totuv yashashga harakat qilgan. U davlat chegaralarini mustahkamlab, ular bilan tinch munosabatda bo`lgan. Ammo qo`shinni kuchaytirgan. Adrian davlatni boshqarish va sud ishlarini izga solish uchun ido-ralar sonini ko`paytirgan. U viloyatlardagi o`lpon va soliqlar yig`ishni bekor qilib, eski soliq va qarzlar kechib yuborilgan. Adrian qullarni xo`jayinlar tomonidan jazolanishlarini bekor qilib, ularni sud hukmi bilan jazolash tartibini joriy qilgan. 132– 135-yillarda Quddusda bo`lgan Simon boshliq yahudiylar qo`zg`oloni shafqatsizlik bilan bostirilgan. Aholining ko`pchiligi qul qilib sotib yuborilgan. Quddus rimliklarga qaram bo`lib qolgan. Adrian saltanatning qishloq xo`jaligi, madaniy va savdo-sotiq ishlariga ham katta

e`tibor bergan. Adrian Misr, Yunoniston va boshqa mamlakatlarga sayohat qilgan. Uning davrida Afinada Yangi Zevs ibodatxonasi qurilib, Afina akropoli qayta tiklangan. Frakiyada esa Adrionopol shahri bino qilingan. Adrian davrida Rim har jihatdan yuksalgan davlatga aylanadi. U 138-yili vafot etadi. Uni Rimdagi katta maqbaraga izzat-ikrom bilan dafn etadilar. Adriandan keyin Rimda Antoniy, Avreliy, Lusiy Ver va Kommodlar imperatorlik qilganlar. Ammo ularning hech biri Adrian singari ish olib bora olmadilar. Adriandan keyingi imperatorlar davrida Rimda va viloyatlarda katta-katta xalq qo`zg`olonlari bo`lib o`tgan. Bu qo`zg`olonlar shafqatsizlik bilan bostirilgan. 192-yilda Kommod fitnachilar tomonidan o`ldirilgan. II asr oxiri – III asr boshidan boshlab Rim saltanati tushkunlikka yuz tutgan.

O'xshashlar

Rim davlatining tashkil topishi

Turk xoqonligining tashkil topishi

Qoraxoniylar va G‘aznaviylar davlatining tashkil topishi

Eng qadimgi davlatlarning tashkil topishi

Mesopotamiyada markazlashgan davlatning tashkil topishi