Qoraxoniylar va G‘aznaviylar davlatining tashkil topishi - Tarix - Referatlar

Qoraxoniylar va G‘aznaviylar davlatining tashkil topishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56 KB

Ko'chirib olish

Қорахонийлар ва Ғазнавийлар давлатининг ташкил топиши Режа : 1. Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi. 2. Qoraxoniylar davlatida davlat boshqaruvi va xo’jalik hayoti. 3. Qoraxoniylar davrida Movarounnahrda ijtimoiy hayot va islom dini. 4. G’aznaviylar davlatining tashkil topishi.

Qoraxoniylar davlatiga X asr o’rtalarida Sotuk Bugroxon (915-955) tomonidan asos solindi. Qoraxoniylar davlati Yettisuv hududlarida Qorluk davlati (756-940) o’rinda tashkil topdi va 942 yil Sotuk Bugrxon Bolasogunni bosib olgach, yozini xoqon deb e’lon qildi. Qoraxoniylar davlatiga yag’mo va chigil qabilalar ham birlashdilar. Sotuk vaqtidayoq davlat ikki qismga bo’linib ketgan bo’lib, birining poytaxti Bolasogun, ikkinchisining markazi dastlab Taroz, keyinchalik Koshgar bo’lgan va ularni xoqonlar yoshlariga asosan boshqarganlar. Qoraxoniylar davlati kuchayib bordi va ayni vaqtda inqirozga uchray boshlagan somoniylarga qarshi xarbiy yurishlar uyushitirib, 996 yilda uni mag’lubiyatga uchratdi. 1001 yilda Sulton Maxmud G’aznaviy qoraxoniylar xoni Nasr bilan shartnoma tuzib, Amudaryoni Qoraxoniylar va G’aznaviylar o’rtasidagi chegara etib belgiladi. Shu tariqa Qoraxoniylar davlati hududlari Qoshg’ardan Amudaryogacha cho’zilgan Sharqiy Turkistonning bir qismini, Yettisuv, Shosh, Farg’ona kabi viloyatlar bilan chegaralandi. XI asr o’rtalarida tamgachxon unvonini olgan qoraxoniy Ibroxim ibn Nasr g’arbiy Qoraxoniylar davlati poytaxtini O’zgandan Samarqandga ko’chirdi. 1068 yildan boshlab Ibrohim ibn Nasr o’g’illari o’rtasida taxt uchun kurashlar boshlanib ketdi va unda Shamsulmulk Abulxasan Nasr ibn Ibrohim (1068-1080) g’alabaga erishdi. 1080 yilda Shamsulmulk vafot etgach, xokimyat uchun kurash avj oldi va bundan foydalangan saljuqiy Malikshoh 1089 yilda Movarounnaxrga bostirib kirdi. Buxoro va Samarqand bosib olingach, xon Axmad asir olindi. Malikshoh Axmad bilan sulx tuzib, uni taxtida qoldirdi, biroq Axmadning saljuqiylarga itoatkorligi uchun 1095 yilda o’ldirishdi. 1102 yilda Qoraxoniylar taxtiga Arslonxon o’tirdi (1102-1130) va saljuqiylardan yarim mustaqil siyosat yurita boshlaydi. Arslonxon nisbatan norozilik oshgach, u xokimyatni o’g’li Nasrga topshirdi, biroq Nasr fitnachilar tomonidan o’ldirildi. Arslonxon Marvdan Sulton Sanjarni yordamga chaqirdi va bu imkoniyatdan foydalangan Sanjar 1130 yilda Samarqandni bosib oldi.

XII asr boshlarida Bolasogunni egallagan qoraxitoylar Movarounnaxr ichki hududlariga xujum qilib kelib, 1138 yilda Xo’jandni, 1141 yilda Katvon cho’lida Sulton Sanjar va Samarqand xukmdori Maxmudning qo’shinlarini mag’lubiyatga uchratib, Samarqand va Buxoroni egalladilar. So’nggi qoraxoniylar qoraxitoylardan ozod bo’lgan bo’lsada, 1212 yilda ularning oxirgi xukmdori Usmon Muxammad Xorazmshoh tomonidan o’ldirildi va davlat Xorazmga qo’shib olindi. Qoraxoniylar Movarounnaxrni egallagach, bu yerda markazlashgan boshqaruv xokimyati o’rnini alohida mulk boshqaruvi tizimi egalladi. Xar bir viloyat mahlum siyosiy mavqega ega xolda elikxonlar tomonidan boshqariladigan bo’ldi, davlatning oliy xukmdori xoqon, xonlar xoni yoki tamgachxon deb yuritilgan. Yettisuvdan turib Movarounnaxrni boshqarishning murakkabligi bu yerdagi Samarqand elikxoni mavqeini kuchaytirib yuborgan. Qoraxoniylar saroyida Somoniylarda bo’lganidek bir qancha amaldorlar bo’lsada, imom, sayid, shayx, sadrlarning mavqei kuchli bo’lgan. Qoraxoniylar davlat boshlig’i lavozimi merosiy xisoblanib, ma’muriy idoralar ikkiga-dargox va devonga bo’lingan. Ulug’ xojib lavozimidagi amaldor xoqon va fuqaro o’rtasidagi qushi (xarbiy lageri) xonto’y deb atalgach, bu yerda xar doim to’qqizta bayroq xilpirab turgan. Elchilar yalavoch yoki yalafar deb atalgan, davlat el va viloyat hududlariga bo’lingan. Qoraxoniylarning davlat tepasiga kelishi Movarounnaxr jamiyati xayotida ham o’zgarishlar yasaldi. Alohida mulklar boshqaruvi, ma’muriy idoralar somoniylar davridagi tartiblarga muvofiq kelar, ijtimoiy mansab va boshqalarda farq katta emasdi. Bu davrda dexqonlar o’zlarining ijtimoiy tuzumdagi xukumronlik mavqeini yo’qotdi. Qoraxoniylar davriga kelib, jamiyatning ijtimoiy bo’g’inlari quydagicha shakilga ega bo’ldi: eloqxon-xoqondan keyingi pog’onada turuvchi amaldor. U xoqon xonadoniga mansub bo’lib, viloyatning mulk soxibi xisoblangan:

iqtidorlar-qoraxoniylar davlatining tayanch qatlami, martabalariga ko’ra bir- birlaridan farq qilganlar islom dinining peshvolari-imomlari, sayyidalar, shayxlar, sadrlar. Xokimlar, raislar, muxtasiblar va xokazo. Tariqchilar-ziroatchilarning turkcha nomi. Xunarmandlar Savdogarlar Ko’chmanchilar-chorvadorlar. Qoraxoniylar davrida oddiy xalq butun deb atalgan. Soliq to’lovchi fuqaro raiyat, qabila boshliqlar bek, savdogarlar sart deb atalgan. Xoqon, vaqf, jamoa mulklari qoraxoniylar tasarrufidagi asosiy yer-mulklar xisoblangan. Qoraxoniylarda xuquqiy munosabatlar islom dini an’analariga asoslangan xolda yuritilgan va islom dini peshvolarining mavqei davlatda birmuncha yuqori bo’lgan. Shuningdek, qoraxoniylar ko’chmanchi turkiyqabilalarga xos tartib-qoidalarga ham rioya etganlar manbalarda keltirilgan (Nizomulmulk, Ibn al Asir va boshq). Shunga qaramay, qoraxoniylar raxbarlari islom dini va shariatga amal qilish bilan o’z davlatlarining xuquqiy asoslarini saqlay olganlar, va unga qattiq rioya etganlar. Xorazm davlati o’z mustaqilligiga g’aznaviylar va saljuqiylar xukmronligiga qarshi kurash jarayonida erishdi. Xorazmshohlar markaziy davlat boshqaruvi «al- majlis ul oliy al faxri at-toji» deb nomlangan bo’lib, unga vazir boshchilik qilgan. Vazir bevosita shohga bo’ysingan va uning vazifalari Quyidagilardan iborat bo’lgan: -asxob ad-davovin, ya’ni, devon amaldorlarining boshlig’i bo’lib, yuqori mansab soxiblarini ishga tayinlash va bo’shatish bilan shug’ullangan. -davlat amaldorlariga nafaqa (arzaq) belgilash. -davlat amaldorlarini hayot uchun zaruriy maxsulotlar bilan ta’minlashni belgilash.

-soliq va xazinani nazorat qilish. -xukmdorni xalqaro aloqalar, rasmiy marosimlarda rasmiy tanishtirish, raiyat bilan munosabatlarda vositachilik qilish. -xukmdorni xalqaro aloqalar, rasmiy marosimlarda rasmiy tanishtirish, raiyat bilan munosabatlarda vositachilik qilish: -xukmdorga muntazam xamroxlik qilish, qo’shinga boshchilik qilish. Vazirliklarda sadr, dastur, xojayi buzurg kabi unvonlar bo’lgan. Xorazm vazirlari asosan Xorazm, Buxoro, Nishopur, Isfaxon, Balx, Xirotdan chiqqan shaxslardan tayinlangan. Xorazmshohlar saroyida shuningdek, quydagi qator lavozimlar ham mavjud edi: -Xojib ul-kabir yoki xojib ul-xos xukmdor shaxsi bilan bog’liq masalalar va ularga doimiy xamroxlik, eng zarur vazifalarni bajarish bilan shug’ullanganlar. -Ustozdor-barcha xo’jalik ishlari bilan shug’ullanuvchi amaldor. -Amir oxur-otxona boshlig’i lavozimi. -Amir shikor-sultonning ov ishlari boshlig’i. -Tashtdor, Sharobdor, kissador, choshnigir, davotdor, farrosh, amir al-alam va boshqa unvonlar xorazmshohlar saroyi boshqaruv tizimini tashkil etgan. Manbalarda keltirilishicha (muxammad Bag’dodiy), Xorazmda axolining turli qatlamlari va ular o’rtasidagi tafovutlar o’ziga xos shakillangan: Sayyidlar– payg’ambar avlodi sanalib, katta xurmatga sazovor bo’lgan. Imomlar va olimlar– ijtimoiy hayotda ancha ustunlikka ega bo’lgan va davlat ishlariga o’zlarining maslahatlari va yo’l–yo’riqlari bilan ta’sir etgan. -Qozilar va hokimlar–xuquq va tartibot ishlarini nazorat qilgan va amalga oshirganlar. -Tasavvuf vakillari–faqirona hayot kechirganlar, xalq tomonidan nihoyatda e’zozlangan, hukmdorlar ham ularni hurmat qilganlar va ulardan ko’pincha duo tilaganlar. -Oqsoqollar - qishloq, qasaba, urug’ qabilalari boshliqlari. -Amaldorlar va sipohiylar.

-G’oziylar – islom dini uchun kurashuvchilar. Mehnatkashlar qatlami va martabalar o’rtasidagi farqlar somoniylardagi singari edi. Bu davrda ham iqto’ yerlari berish davom etgan. G’aznaviylar davlati. G’aznaviylaraning siyosiy va kuch sifatida yuzaga kelishi va yuksalishi masalasida ham biz sovet tarixshunosligidagi mavjud ba’zi bir qarashlarni qabul qila olmaymiz. Chunki ilgari g’aznaviylarni (demak, ularaning zamonini ham), asosan, salbiy tomondan ko’rsatishga intilib kelingan, desak mubolag’a bo’lmaydi. Chunonchi, bu sulola asos topgan G’azna viloyati “isyonkor turk lashkarboshilari”ga boylik orttirish uchun qulay joy sifatida sharhlanib, o’z- o’zidan shu yerda kuchga kirgan va mazkur shahar (viloyat) nomila tanilgan g’aznaviylar sulolasi tarixi ham go’yo huddi shunday maqsad yo’lida yuzaga kelgan va faoliyat ko’rsatganday bayon etilgan. Aslida esa tarixiy voqelik sabablari bir nechta. Birinchidan, Ismoil Somoniydan keyin somoniylar orasidan har jihatdan yetuk, yuqori darajada siyosat yurg’iza oladigan arbob yetishib chiqqani yo’q. Buning oqibatida somoniylar o’z ichki, ya’ni sulolaviy imkoniyatlaridan ko’ra ko’proq mavjud siyosiy muhit qonun-koidalariga bog’liq bo’lib qolganlar. Siyosiy muhitni esa bu vaqtda nufuzli lashkarboshilarsiz Tasavvur qilib bo’lmasdi. G’azna viloyatidagi, kuchlar siyosiy faolligining oshishi va borrib-borib alohida bir sulola darajasiga ko’tarilishi ham huddi shunday yirik lashkarboshila nomi bilan bog’liq bo’lganini biz quyida yaqqol ko’ramiz. Ikkinchi, Turkiston mintaqasida siyosiy taraqqiyotning o’ziga xos tomonlaridan biri-bu davrda xuddi madaniy hayotdagi kabi bir qator o’ziga yarasha kuchli davlat arboblarining, siyosiy sulolalarning yuzaga chiqishidir. Gap bu yerda shunday holning yaxshi-yomonligida emas, oqibatlaridan qatьi nazar, shunday vaziyat sodir bo’lgan va bu bilib qo’yilsa har jhatdat foydalidir. G’aznaviylar sulolasi qandaydir “o’ljaparastlik” ketidan emas, balki mintaqada kechgan ijtimoiy -siyosiy munosabatlar muhitida yuzaga kelganligiga doir guvohliklar manbalarda yetaruli darajada topiladi. Yuqorida biz somoviylar saroyida yirik lashkarboshilar tutgav mavqe haqida aytib o’ggan. 961 yili somoniy

hukmdor Abdumalik o’limidan so’ng vazirlar taxgga marhumning o’g’lini o’tkazadilar. Bunga, manba tili bilan aytganda “Somoniylar xonadoni uchun maqtovga loyiq xizmatlar qilib kelgan hamda noiblik va lashkarboshchilik yo’lini tuggan” Alptegin qarshilik qiladi. Shu tariqa davlat arkonlari va Alptegin o’rtasidagi muxoliflik kuchayib avjiga chiqadi. Lashkarboshi Buxoroni tark etadi. Xatto shundan keyin ham ziddiyatlar tugamay, oxirida Alptegin va Buxoro qo’shinlari o’rtasida to’qnashuv sodir bo’lib, buxorolik lashkar mag’lubiyatta uchraydi. Somoniylar xonadoni va Movarounnahr bilan aloqani uzgan Alptegin G’azna viloyatini o’z hukmronligini o’rnatadi. Uning vaftidan (963) so’ng G’aznada navbati bilan Amir Is’hoq ibn Alptegin, Amir Bilgategin, Amir Piriy, Amir Sabukteginlar hukmronlik qiladilar. G’aznaviylar sulolasiga asos solgan ham aslida ana shu Sabuktegin bo’ladi. Shu bilan birga G’aznaning mintaqa siyosiy markazlaridan biriga aylanishda birinchi salmoqli qadamni Alptegin qo’ganini ham esdan chiqarmaslik kerak. Zikr qilinganidek Alptegin somoniylar bilan aloqani uzgan bo’lishiga qaramay somoniylar G’aznada mujassamlashgan va quloch yoyib borayotgan siyosiy-harbiy kuchga doimo ehtiyoj sezib kelganlar. Buning yaqqol isbotini Sabuktegin va somoniy Nux III (976—997) o’rtasida Kesh atrofida bo’lib o’tgan uchrashuv (bunda Sobuktegin Nuxni qo’llab-quvvatlashi haqida vada bergan) yo bo’lmasa 994 yili somoniylarning eng ashaddiy dushmanlaridan Abu Ali Simjuriyning tor-mor etilishida Sabuktegin tuggan asosiy o’rin orqali ko’rish mumkin. Sabukteginning obro’-e’tibori so’ngi yillarda shu darajada yuqori bo’lganki u “dinu davlat himoyachisi (Nosir ad-din va ad davla)” faxriy unvotni bilan mashhur edi. G’aznaviylarning ham rasman, ham amalan siyosiy kuch sifatiad tan olinishi 996 yiliga to’g’ri keladi. Yuqorida qo’rib chiqilganidek, qoraxoniylar bir necha marta Buxoroga tahdid soladilar. Tilga olingan yili esa Sabuktegii somoniylarni qoraxoniylar “changali” dan saqlab qoladi. Somoniy Nux III raqib oldidagi zaifligini sezgan hodda unga murojaat qiladi. Sabuktegin esa Buxoroni qo’lga olib, qoraxoniylar bilan kelishuvga imzo chekadi. Bunga ko’ra Amudaryodan janubda

joylashgan barcha viloyatlar Sabukteginning nomiga muxirlanadi. Uning vafotidan (997) keyin avqaliga taxgga bir oz muddat uni yg’li Ismoil va 998 yildan esa boshqa farzandi Mahmud chiqadi. G’aznaviylar qudrati va shuhratini oshirgan hukmdor ham aslida ana shu Mauhmud hisoblanadi. Chunonchi, uning hukmronligi davrida (998—1030) Xorazm, Xuroson, Seyiston, Qobul, G’azna, Shimoliy Hindiston qabi viloyatlar va makonlar g’aznaviylar izmida bo’lgan. Mahmudning o’limidan so’ng taxtga uni o’g’li Muhammad o’tiradi, vaholanki, undan katta o’g’li (Mas’ud) ham bor edi. O’sha zamonda yozilgan manbalar sharhiga ko’ra, Mahud taxtni kichik o’g’li Muhammadga vasiyat qilish bilan birga, unga “Akang Masud bilan qarama-qarshilikka borma, agar u senga qarshi chiqsa, urushib yurma, (bekor) nobud bo’lasan” degan. Haqiqatdan ham tez orada Mas’ud va Muhammad o’rtasida muxolifat yuzaga keladi. Masьudning Muhammaddan ustun bo’lganligi zamondash tarixchilar ham tan oladilar. Xulldas, shu yilning o’zidayoq Masьud taxtni egallaydi. Ilgarilari ham ko’p marta ko’ganimizdek odatda, buron-bir sulala tarixida muayyan bekamu ko’st, doimi “oshig’i olchi” siyosatchi tarix sahnasiga bir marta chiqadi. G’aznaviylar ham bundan mustasno emasdilar. Shushning uchun ham Mas’ud davri (1030—1041) asosan Mahmud sa’y-harqatlari bilan qo’lga kiritilgan natijalarini saqlab qolish yo’lidagi urinishlari yillari bo’ldi, desak to’g’ri bo’ladi. Birinchidan 1034 yili Xorazm g’aznaviylar ta’sir doirasidan chiqadi Ikkichidan esa Xurosonda boshqa bir siyosiy sulola saljuqiylarning kuchayib borishi ham xuddi mana shu Mas’ud davriga to’g’ri kelgan. 1035 yilgi kelishuvga binoan Mas’ud saljuqiylarga (Yabg’u, To’g’ril, Dovud boshqa qabilalarga) Niso, Farova Dehiston valoyatlarin maskan va yaylov sifatida berishga majbur bo’ladi. Vaqt o’tishi bo’lib kuch-qudrat orttirgan saljuqiylar 1038 yili Nishopurni egallaydilar. Shu yilgi Saraxs atrofidagi Mas’ud bilan jangda mag’lub bo’lishlariga‚ qaramay, ko’p o’tmay – 1040 - yili Marv va Saraxs oralig’idagi Dandonaqonda saljuqiylar g’aznaviylarga chunonan zarba beradilarki, shundan so’ng Subuktegin avlodlari o’zlarini o’nglay ololmaydilar. Xuroson qo’ldan ketadi. Garchi Mas’ud o’g’li Mavdud (1041—1049) o’z xonadonining ilgarigi mvqeini tiklashga urngan

bo’lsada, buning uaddsidan chiqa olmagan. Chunki fursat qo’ldan ketgandi. G’aznaviylar bundan buyon faqat G’azna viloyati va Shimoliy Hindistondagina hukm yurgizishga qodir bir xududiy sulolaga aylanib qolganlar. Biroq nima bo’lgnada ham 1187 yilga qadar ular o’z faoliyatlarini to’xtatmaganalari yo’q. Mavduddan so’ng sulolaga navbati bilan Ali, Abdurashid, Ibrohim, Mas’ud II, Arslonshoh, Bahromshoh, Xisravshoh, Xisrav Maliklar y Yetakchi lik qilganlar. G’aznaviylar davri boshqaruv tizimi o’zining murakkabligi bilan diqqatini jalb etadi. U ko’p jihatdan somoniylar, qoraxoniylar zamonidagi davlat boshqaruvi tizimlariga yaqin va o’xshash. Bu tabiiy hol. Chunki ilgari ham ta’kidlab o’tganimizdek, har qanday boshqaruv tizimi (shakli) mavjud ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy-madaniy sharoitga bog’liq bo’ladi. Boshqa tomondan esa g’aznaviylar hukmronligi ostida bo’lgan Xuroson, Seyiston, Kobul, G’azna kabi viloyatlar mintaqaning ajralmas tarkibiy qismlari bo’lib kelganliklari nazarda tutsak, boshqaruvchilik taraqqiyotidagi o’xshashliklar, yangiliklar sababi ma’lum bo’ladi. Demak, boshqaruv tizimining markazida dargoh va devonlar (vazirliklar) turgan. Avvallari ham ko’rilganidek, dargohga oliy hukmdor (g’aznaviy hukmdorlar “Amir” unvoniga ega bulganlar) hayoti va faoliyati bilan aloqador xizmatlar, amallar kirgan. Ular orasida “hojiblik” xizmati alohida eьtiborga loyiq. G’aznaviylar davri bo’yicha manbalarda biz hojiblikning quyidagi shakllariga duch keddik: ulug’ hojib, saroy hojibi, navbatchi hojib, hojib-jomador. Ulug’ hojib nafaqat boshqa hojiblar orasida, balki umuman mamlakat va davlat hayotida alohida mavqega ega bo’lgan. Bunga ishora beruvchi bir necha misollar keltiramiz. Mahmudning o’limidan keyin Muhammadning taxtga o’tirishiga bosh-qosh bo’lgan va qisqa muddatga bo’lsada boshqaruv ishlarini o’z ixtiyorida mujassamlashtirgan ham ulug’ hojib Ali Qarib bo’ladi. Rasmiy marosimlarda ulug’ hojib oliy hukmdorga eng yaqin joyni egallagan. Unga g’oyat muhim vazifalar yuklatilgan. Katga ahamiyat uasb etuvchi janglarda ulug’ hojibga qo’shinning eng salmog’li va mas’uliyatli qismiga boshchilik qilish vazifasi yuklatilgan. Masalan, oliy hukmdor markazni boshqarsa, sipohsolar o’ng qanotga, ulug’ hojib esa chap

qanotga qumondonlik qilgan. Ulug’ hojib o’ta jiddiy harbiy yurishlar, maxsus saralangan qismlarni tekshirish, ta’minotini joyiga qo’yish tadbirlarida ham faol bo’lgani ma’lum. Oliy hukmdor va ulug’ hojiblararo munosabatlar nechog’lik bo’lgan shundan ham ko’rish mumkinki, Mas’ud ulug’ hojib Ali Qaribga yo’llagan bir maktubida unga “fozil (ulug’) hojib, birodar” deb murojaat qiladi. Saroy hojibining vazifasi tushunarli — u saroy eshikog’asi bo’lgan. Hojibga kelsak, fikrimizcha, hojiblik, umuman olganda, qandaydir bir ijtimoiy-siyosiy tabaqa sifatida ko’proq namoyon bo’ladi. Faraz qilish mumkinki, o’z davri uchun hojiblik ritsarlik tushunchasiga yaqin bo’lsa ajab emas. Masalan, manbalarda shunday ma’lumotlarga ham duch kelamiski ular kengroq mulohaza qilinsa, mazkur faraz beasos emasligi ravshan bo’ladi. “Tarixi Mas’udiy” da o’qiymiz: “Amir Abdurazzoq... viloyat amirligi xal’atini kiydi... Uning ikki g’ulomiga esa qora (chakmon) berdilar, hojiblik uchun”. “Hojib Badr va hojib Erteginlarga ikkita qimmatbaho xal’at berdilar. Badrga ulug’ hojiblik (hal’ati), Erteginga esa g’ulomlar boshlig’i (xal’ati) berildi. Hojiblar bir vaqtning o’zida shihna yo sipohsalor mansabiga ega bo’lganlarini ham eslatib o’tish joizdir. (Hojiblar odatda qora chakmon va ikki uchli kuloh kiyib yurganlar.) Dargoh faoliyatida sipohdor (saroy xizmatchisi), davotdor (oliy hukmdor shaxsiy xujjatlari, yozuv-chizuvi bilan bog’liq ishlarga bosh-qosh xizmatchi), pardador (mahram, sir saqlovchi, pinhona vazifalarni bajaruvchi), martabador (saroydagi o’rta darajadagi amaldor), farrosh (saroydagi kichik xizmatchilardan) xazinachi, jomaxona (kiyim-kechak saqlanuvchi xona) boshlig’i kabi mansab va xizmatlarning ham o’z o’rni bo’lgan. Devonlar (vazirliklar) ijroiya idoralari bo’lganligi o’z-o’zidan tushlunarli. Manbalarda bunday devonlardan beshtasining nomi tilga olinadi; vazir devoni, yaьni bosh vazir devoni; harbiy ishlar devoni, deplomatik va boshqa rasmiy tadbirlar, xujjatlarni rasmiylashtirish, tuzish devoni; hisob-kitob, ya’ni moliya devoni; pochta-xabar devoni. Mazkur devoklarning vazifalari haqida ilgari ham so’z yuritganimiz uchun bu borada yana to’xtalib o’tirmaymiz. Garchi manbalarda mushriflik (davlat nazorati), muxtasiblik devonlari tmlga olinmasada, ammo

shunday xizmatlar mavjudligidan ularning markaziy devonlari ham bo’lgan degan xulosa chiqadi (masalan, shahar mushrifi, viloyat mushrifi mansablari bo’lganligi aniq). Viloyat boshlig’ini voliy deganlar va uni oliy hukmdor tayinlagan. Viloyat ijroya boshqaruv ishlarini amid olib borgan. Shahar boshlig’ini rais deb ataganlar. Shahar miqiyosida shihna, qutvol (qal’a komendanti), sohibi devon (ma’muriy boshqaruvchi kabi amaldorlar ham faoliyat ko’rsatganlar. Bilamizki, g’aznaviylar, ayniqsa, Mahmud davrida qudratly qo’shinga ega bo’lganlar. Oliy hukmdorlik hukmdorning o’z ixtiyorida bo’lganligi tabiiy. Bosh qo’mondonlikka (silohsalor) esa sulolaning eng ishonchli, asosan, shu xonadon namoyandasi tayinlangan. Masalan, Mahmud bunday mansabga ukasi Muhammad Yusufni loyiq topgan. Yuqori darajadagi harbiy lashkarboshilar salor, o’rta darajadagilari sarhang deyilib, oxirgilari xayllarga (bir necha o’n otliqlarga) boshchilik qilganlar. Harbiylar o’z pochta, qozilik xizmatlariga ega edilar. G’aznaviylarning ham saralangan jangovor qismlari (gvardiya) bor edi, ammo ular to’g’ridan-to’g’ri dagoh ixtiyorida bo’lgan. G’aznaviylarning tashqi aloqalari masalasida ikki narsaga e’tibor bersh lozim: ularning mintaqa hududidagi munosabatlari va mintaqadan tashqaridagi aloqalari. G’aznavilarni mintaqaning Movarounnaqr, Farg’ona, Yettisuv, Sharqiy Turkiston ismlarida hukmron bo’lgan qoraxoniylar bilan munosabatlari haqida bir qadar to’xtalib o’tgandik. 1001 yilgi Mahmud G’aznaviy va Nasr Qoraxoniy o’rgasidagi kelishuvga binoan Amudaryo ikki tomon manfaatlarini ajratib turuvchi chegara hisoblangan. Garchi bu ahnoma keyinchalik bir necha marta (asosan qoraxoniylar tomonidan) buzilib turgan bo’lsada, umuman olganda, daryo ikki tomon uchun chegara bo’lib qolavergan. Buning sababini quyidagicha tushuntirish mumkin. G’azkaviylar uchun xuddi o’zlari kabi kuchga to’lib turgan qoraxoniylar bilan munosabatlarini keskinlashtirishdan ko’ra Xorazm va Shimoliy Hindistonni bo’ysundirish ham real, ham moddiy jihatdan ancha nafli edi. Buni shundan ham bilib olsa bo’ladiki, Mahmudning o’zi Shimoliy Hikdistonga bir necha marta

harbiy yurish uyushtirgan, Xorazmni bo’ysundirgan (1017 yili). Shu maьnoda Mahmud ko’proq uzoqni o’ylaydigan, mintaqadagi umumiy siyosiy vaziyatni yaxshi biladigan siyosatchi sifatida gavdalanadi. Ham hududi, ham siyosiy-harbiy, iqtisodiy jihatlardan o’ziga yarasha qudratga ega bo’lgan qoraxoniylar bilan birdaniga keskin siyosat yurgizish kaltabinlik bo’lardi. Shimoliy Hindistonda, keyinchalik Xorazida erishilgan siyosiy-harbiy yutuqlardan so’ng esa g’aznaviylar qoraxoniylar bilan nafaqat tengma-teng raqobatlasha oladigan, balki ulardan ustunroq mavqega ham yetishadilar. Saljuqiylar bilan munosabatda ham Mahmud uzoqni ko’zlab ish tutadi. Garchi bu vaqtda saljuqiylar yetuklik darajasidan yiroq bo’lsalarda, lekin umuman jiddiy harbiy kuch sifatida Xurosonga xavf tug’dirishlari mumkin edi. Ayniqsp, Mahmudning Shimoliy Hindistonga uyushtirgan yurishlari chog’ida bunday xavf voqelikka aylanishi ehtimolga yaqin bo’lgan. Shuning uchun ham 1025 yili turk- o’g’uz urug’laridan bir qismiga (to’rt miig chodir) Xurosondan manzil beradi. Keyinchalik Mas’ud davrida ular kuchayib, g’aznaviylarga qarshi zarba beradilar. Shimoliy Hindiston bilan aloqalarga kelsak, sovet tarixshunosligida bu o’lkaga nisbatan g’aznaviylar tuggan siyosat bosqinchilik, o’ljaparastlik, talon- torojlik xatti-harakatlari orqali tushuntirib kelingan. Fikrimizcha, bunday yondashuv ko’p ham to’g’ri emas. Chunk shimoliy Hindiston, birinchidan, o’z davrida mintaqaning tarixiy tarkibiy qismi bo’lgan. Ikkinchidan, markazlari G’azna bo’lgan g’aznaviylar uchun Shimoliy Hindiston qo’shni o’lka bo’lgani tabiiy. Xuroson yo Seystonga nisbatan ularning intilishlari va umuman siyosatlari qanchalik tabiiy bo’lsa, Shimoliy Hindiston nisbatan ham shunday edi. Uchinchidan, g’aznaviylar ta’sir doirasida bo’lgan Shimoliy Hindistondagi mahalliy sulolalar, siyosiy kuchlarning mustaqillikka intilishlari, ularga qarshi kurashish, qarshilik ko’rsatishlari ham oddiy hol bo’lgan. Shularni nazarda tutgan holda g’aznaviylarning Xorazm yo Shimoliy Hindistonga harbiy yurushlarni o’sha davr siyosiy, iqgisodiy, xalqaro munosabatlari orqali baholash maqsadga muvofiq bo’ladi. Albatga, biz har doimdagidek to’kilgan qon va ko’rilgan talafotlarni oqlay olmaymiz.

G’aznaviylarning mintaqadan tashqaridagi aloqalari haqida so’z ketsa, Arab xalifaligi bilan munosabatlar to’g’risida to’xtalishga to’g’ri keladi. G’aznaviylar shu zamonga kelib ilgarigi qudratini yo’qotgan xalifalik xurmatini o’rniga qo’yishga harakat qilganlar. Zero, bu ularning manfaatlariga mos kelar edi. Ya’ni, birinchidan, Arab xalifaligi shunchalar zaif ediki, mintaqadagi biron-bir siyosiy sulola (masalan, qoraxoniylar, xorazmshohlar va g’aznaviylarning o’zlari ham) uni real qudrat sifatida tan olmasdi. Demak, xalifalik tomonidan g’aznaviylarga qarshi harbiy xavf-xatar yo’q edi. Tashqi aloqaar haqida so’zni xorijiy mehmonlarni qabul qilish marosimiga oid quyidagm lavha bilan tugallasak. Bayon 1032 yilda Mas’udningArab xalifaligining oliymaqom elchisini qabul qilish haqida “Tong yorisha boshlagan zamon to’rt miig saroy g’ulomi (ya’ni gvardiya A.Z.) amirlik saroyining ikki tarafidan bir necha qator bo’lib saf tortdilar. (Shundan) ikki ming nafari ikki uchli kuloh (kiyib) va o’nta popugi (osilib turgan) kamar (taqib) olgandilar. Har bir g’ulom kumush gurzi (tutib turardi). Qolgan ikki ming (g’ulom) to’rta par qadalgan kulohda edilar. Bellaridagi kamarga o’qdon, qilich, kamonni tutib turuvchi qayish mahkamlangan, har bir g’ulomning qo’lida kamon va uchtadan o’q. Barcha (to’rt ming g’ulom) qimmatbaho nafis ipaklikdan (tikilgan) chakmonda edi. Xos g’ulomlardan uchyuztasi amir (ya’ni oliy hukmdor — A. Z.) o’tirgan supa yaqinida har tomondan saf tortib turardilar. Ularning kiyimlari yanada ko’rkam bo’lib (boshlarida) ikki uchli kuloh, kamarlari zardan, gurzilari ham zarrin. (Oralaridan) bir necha kishilarning kamarlari javohirlar bilan bezatilgandi. Yana ellik-olmish nafar (g’ulom) nariroqda Dilmon saroyi o’rtasida qalqon bo’lib turardilar. Dargoh ulug’lari, viloyatlar voliydari, hojiblar — barchasi ikki uchli kulog’da, zar kamarlar taqib olganlar. Saroy tashqarisida martabadorlar turardilar. Fellarning soni ham ko’p edi. Lashkar esa shay bo’lib qimmatbaho nafis ipaklik kiyimda, soyabonlar (ostida), (har bir qism) o’z qurol-yarogi belgilari bilan bir-birlariga qarama-qarshi tomonlarga saflangondilar, (xuddi) shular oras elchi o’tishi kerak edi. Elchini boshlovchi bezatilgan otlarni olib ko’pchilik hamroxligida (tashqariga qarab) yuradi. (U yerda) elchini otga mndiradilar. (So’ng

uni boshlab keldilar.) Shunda burg’u, katta kichix nog’oralar ovozi yangrab ketdiki, go’yo qiyomat kuni kelganday (deysan kishi). Elchini ana shunday ulug’vor takalluf bilan kuzatib bordilar. Bunday (qabul marosimini) u umrida ko’rmagandi. G’oyatda hayratga tushgan hodda u ko’shka qadam qo’ydi. Amir (ya’ni oliy hukmdor — A. 3), Olloh undan rozi bo’lsin supa oldida taxtda o’ltiraradi. Xalifa elchisi salom berdi. U qora (kiyimda) edi. Javobni ulug’ xoji Ahmad Xasan berdi. Amir yonida undan bo’lak hech kimsa o’ltirmagandi. Qolgan barcha tik turardi. Xojib Abu Nasr elchisining tirsagidan tutib o’ltirishga undadi. (Tarixi Bayhaqiy) G’aznaviylar davrida qurilish ma’rifiy ishlarga ham katta etibor berilganai ma’lum. G’azna, Balx, Nishopur, Shimoliy Hindiston shaharlarida madrasalar, masjidlar, xonaqohlar saroylar ko’proq qurilgani manbalarda o’z aksini topgan. Madrasalarda turli sohadagi fanlardan dars berilgan, ilmi toliblar uchun o’z zamonasida boy hisoblangan kutubhonalar eshigi doimo ochiq bo’lgan. (Majma al- Ansob kitobi).

Adabiyotlar: 1. Karayev O. Qoraxoniy xoqonligi tarixi. Frunze. 1983. 2. Istoriya Uzbekskiy SSR. T. 1. Kniga pervaya. 1955, s. 255. 3. Tarixiy Yaminiy. Toshkent 1988. 292-230 betlar. 4. Yasuf Xos Hojib. Qutadg’u bilig. Toshkent 1990. 5. Uzbekskiy SSR tarixi 1-jild. Toshkent “Fan” 1970. 6. Muhammadjonov. A. O’zbekiston tarixi, Toshkent, 1994. 7. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000. 8. Karimov Sh., Shamsutdinov R. Vatan tarixi, Toshkent, 1997.

O'xshashlar

Rim davlatining tashkil topishi

Movarounnahrda somoniylar davlatining tashkil topishi. Somoniylar davlatining ichki va tashqi siyosati

Chingiziylar davlatining tashkil topishi Movarounnahr Chig‘atoy ulusi tarkibida

Qoraxoniylar davlatining ma’muriy tuzilishi, mansab va unvonlar, harbiy-ma’muriy islohatlar

XIV asrning ikkinchi yarmida movarounnahrda siyosiy vaziyat. Temur davlatining tashkil topishi