XIV asrning ikkinchi yarmida movarounnahrda siyosiy vaziyat. Temur davlatining tashkil topishi

XIV asrning ikkinchi yarmida movarounnahrda siyosiy vaziyat. Temur davlatining tashkil topishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

39.5 KB

Ko'chirib olish

XIV asrning ikkinchi yarmida movarounnahrda siyosiy vaziyat. Temur davlatining tashkil topishi Reja: 1. XIV asrning ikkinchi yarmida Movarounnahrda siyosiy vaziyat. 2. Temur davlatining tashkil topishi. 3. Amrir Temur tomonidan Movarounnahrning birlashtirilishi.

XIV asr o’rtalarida Chingizxon egallab olgan yerlar uning merosxo’rlari qul ostida bo’lsa ham, bu yerlar mayda bo’laklarga bo’linib ketib, ularda toju taxt, hokimiyat uchun o’zaro nizolar kuchayib ketgan edi. 1348 yilga kelib Sharqiy Turkiston yerlarida Mug’uliston feodal davlati tashkil topdi, uning xoni etib Chig’atoy avlodidan Tugluq Temur ko’tarildi. Tug’luq Temur dastlabki davrlardanoq o’z yerlarini kengaytirish maqsadida Movarounnahr yerlariga bir necha harbiy harakatlar uyushtirdi. XIV asr o’rtalariga kelib, chig’atoy ulusidagi barqarorlik Qozonxon vafotidan so’ng (1336-1347) barxam topdi. Siyosiy va iqtisodiy inqiroz Amir Qozag’on (1347-1357) davrida yanada avj oldi. Amir Qozag’on fitna natijasida o’ldirilgach, Chig’atoy ulusi beklari o’zlarini mustaqil deb e’lon qildilar: Keshda Amir Xoji Barlos, Xo’jandda Boyazdi jaloyir, Balxda O’ljoy Bug’o Suldus, Shibirgonda Muxammad Xoja Aperdi nayman, Xuttalonda Amir Kayxusrav va O’ljoy Aperdi, Totkand va Saripulda Xizr Yasovuriy, Ko’xistonda Amir Sotilmish xukmronlikni qo’lga kiritdilar. 1348 bil taxtni egallagan Tug’luq Temur Movarounnaxrda o’z mavqeini tiklash uchun ikki marta (1360-1361) yurish qildi. Shu vaqtda Tug’luq Temur xizmatiga kirgan Amir Temur Shaxrisabz xokimi etib tayinlandi. 1362 yilda u Balx xokimi Amir Xusayn ibn Musallab bilan yaqinlashib, Mug’ullarga qarshi ittifoq tuzdilar. Biroq 1365 bil Ilyosxo’jaga qarshi bo’lgan «Loy jangi» dagi mag’lubiyat ularning ittifoqiga raxna soladi. Samarqandni ishg’ol qilmoqchi bo’lgan Ilyosxo’ja esa sarbadorlardan mag’lubiyatga uchrab, chekinadi. Ikki amir kelib, Samarqandni egallaydi. Sarbadorlar boshliqlarining Amir Xusayn tomonidan qatl etilishi o’rtadagi ittifoqning barxam topishiga sabab bo’ladi. 1370 yil Amir Temur qo’shinlari Balxda Amir Xusaynni mag’lubiyatga uchratdi va shu yerda amirlar qurultoyida Amir Temur Movarounnaxr xukmdori etib saylandi. Amir Temur xukmronligi yillarida Chingizxon naslidan Suyurgatmish (1370-1388) va uning o’g’li Sulton Maxmud (1388-1402) rasmiy ravishda taxtni boshqardilar.

Amir Temur Movarounnaxrning qonuniy xukmdori bo’lib olgach, mamlakat hududlarini birlashtirishga kirishdi. Xorazm ustiga besh marotaba (1371, 1373, 1375, 1379, 1388) yurish qildi. Shosh, termiz, Xisor, Badaxshon, Qunduz xukmdorlari tobelik bildirdilar. Mug’uliston ustiga to’rt marta yurish qilib, sharqiy hududlar daxlsizligini ta’minlaydi 1371, 1374, 1375, 1376, 1377). Uch bor Mang’ishloq xokimi To’yxoja o’g’lon farzandi, Oltin O’rda xoni To’xtamishga qarshi yurish qilib, (1389, 1391, 1394. 1395) Oltin O’rdani mag’lubiyatga uchratdi. Amir Temur 1380 yildan boshlab Xuroson yurishlarini boshlaydi. Tus, Nishopur, Sabzavor jangsiz taslim bo’ldi. Shundan so’ng Amir Temurning Eronga qarshi uch yillik (1386), besh yillik (1392), yetti yillik (1399) amalga oshiriladi. 1398-1399 (sentyabr-mart) yillarda Xindiston yurishi, 1401 bil Shomga, 1402 yili Boyazidga qarshi yurishlari muvaffaqiyatli yakunlandi. Eng asosiy yurishlardan biri Xitoyga qarshi mo’ljallangan edi. Bu yurishga 1404 yil kuzidan tayyorgarlik boshlandi, biroq Amir Temurning 1405 yil 18 fevralda vafot etishi Xitoy safarining amalga oshmay qolishiga sabab bo’ldi. Amir Temurning davlat boshqaruv tizimi butun hududda yagona markazlashgan siyosiy tartib asosiga qurilgan edi. Davlat o’z tarkibiy tuzilishiga ko’ra xarbiy-siyosiy tartiblarga asoslangan edi. Amir Temur o’ziga qadar mavjud bo’lgan davlatchilikning sakkizta asosiga amal qiladi: davlat siyosiy jixatdan mustaqil bo’lishi. Davlat va jamiyatning siyosiy yaxlitligi buzilmasligi. Davlat va jamiyat muayyan qonunlar, tartiblar, mafkura asosida boshqarilishi. Boshqaruv tizimi muvofiqlashtirib turuvchi qoidalar shakillangan bo’lishi. Jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar axvoli davlat e’tiborida bo’lishi. Fan va madaniyat ravnaqi to’g’risida doimiy qayg’urish. Xar bir davlat shart-sharoiti, tartiblariga ko’ra davlat jamiyat ichki taraqqiyoti masalalarini tashqi dunyodagi mavjud omillardan foydalangan xolda olib borishi. Davlat tepasidagi kuchlar o’tmish, zamona va kelajakni teran tafakkur, mustaxkam iyon, g’oyat yuksak ma’naviyat va millatparvarlik ila anglamog’i.

Amir Temur davlatchilikning bu asoslariga to’qqizinchisini, ya’ni, jamiyat rivoji va barcha ijtimoiy tabaqalar, manfaatlarini ta’minlashini qo’shdi. Boshqaruv ikki idordan: dargox va vazirlik (devon) dan iborat bo’lgan. Dargoxni Oliy xukmdor boshqargan. Dargox faoliyatini boshqarish, uning devonlar, maxalliy xokimyat idoralari bilan bog’lanib turish ishlarini Oliy devon yuritgan. Oliy devonda-ijroiya xokimyatida bosh vazir, xarbiy vazir, mulkchilik va soliq ishlari vaziri, moliya vaziri turgan. Sarxadlar va tobex mamlakatlar boshqaruvi bilan shug’ullanuvchi uch vazir devonbegiga xisobot berib turgan. Markaziy xokimyat tizimida shayxuislom, qozikalon, qoziy axdos (odat bo’yicha xkum chiqaruvchi qozi), qozi askar, sadri axzam (vaqf yerlari, mulklari musasaddisi), dodxox (shikoyatlarni qiruvchi), eshikog’a, saroy vaziri, yasovul va boshqalar bo’lgan. O’zbek xalqi davlatchiligi tarixida Amir Temurning xizmati shundaki. U davlatchilikning boshqaruv tizimi, ichki va tashqi siyosatining tartib qoidalar, xuquqiy asoslarini yangi tarixiy sharoitda takomillashtirdi. Tashqi va ichki favqulodda voqealardan voqif turuvchi ming nafar piyoda, ming nafar tuya mingan, ming nafar ot ming choparlar bo’lgan. Butun saltanat bo’ylab bir kunlik yo’l oralig’ida yemxonalar tashkil etilgan. Xar bir yemda 20-200 boshdan ot – ulov tutilgan. Amir Temur mamlaktatni boshqarishda o’z yaqinlariga suyangan. Davlat boshqaruv ishlarida Soxibqiron islom qonun-qoidalariga asoslangan. Amir Temur xokimyat tepasiga kelgach, barcha soxada Mug’ullardan qolgan vayronagarchilikni tugatish va obodonlashtirishi, qishloq xo’jaligi va sug’orish tarmoqlarini ta’mirlash ishlariga asosiy e’tibor qratdi. Davlat turli toifaga mansul mulk soxiblari birlashtirildi. Qattiq intizom o’rganildi. Mamlakatda axvol yaxshilanib, xunarmand axolining turmush darajasi yaxshilandi. Temur davlatidagi ijtimoiy tuzum davlat tarkibiga kirgan xalqlarning turli tumanligi, ularning bir-biri bilan aloqadorligi, inobati bilan bog’liq edi. Amir Temur mamlakatni boshqarishda axolining o’n ikkita ijtimoiy guruxga bo’lganligi manbalarida qayd etilgan. Ular quydagi ijtimoiy toifalardir:-sayyidlar, olimlar va shayxlar. katta tajribaga ega ilmli kishilar.

Duo qiluvchi taqvodorlar. Lashkarning sipoxlari, sarxang va amirlar. Askarlar va xalq ommasi. Dalat boshqaruv ishlarini a’lo darajada biladigan maslaxatgo’y dono va aqlli kishilar. Vazirlar, kotiblar, devon boshlig’i. Tibbiyot axli, munajjim va muxandislar. Muxaddislar va muarrixlar. Tasavvuf vakillari va oriflar. Xunarmandlar va san’atkorlar. Ajnabiy sayyoxlar va savdogarlar. Bu ijtimoiy toifalar yoki qatlamlar Amir Temur davlatining ma’muriy- boshqaruv tizimidagi tartiblar bilan aloqador xolda uning xarbiy siyosiy xarakterda bo’lganligini ham ko’rsatib turibdi. XV asrda ziroatchilik bilan shug’ullanuvchi qishloq axli orasida bir qismi imtiyozlariga ega bo’lgan va ular soliqlarning oz miqdorini to’lashgan. Axolining juda katta qismini ijarachi-chorikorlar va jamoa dexqonlari tashkil etgan. Qishloqlar jamoa yoki qariya deb yuritilgan. Uning mulki butun jamoa axliga qarashli bo’lgan. Xunarmandchilik soxasida asosiy ishlab chiqaruvchi ijtimoiy toifa erkin xunarmandlar bo’lgan. Ular shaxarda yashovchi savdogarlar bilan bir qatorda madaniy markazning o’rta xol vakillari sanalganlar. Temuriylar davrida soliqning asosiy turi-xiroj bo’lgan. Yer solig’i xosilning uch bir qismigacha bo’lgan. Bog’lardan tanobona solig’i olingan. Shuningdek, jon solig’i, ulog’, begar ham mavjud edi. Yerga egalikning keng tarqalgan turixususiy yer egaligi bo’lgan suyurg’ol edi. XV asrda ziroatchilar qanday yer mulklarida yashab, ekin ekishlariga qarab xiroj to’laganlar. Ular asosan to’rt turga davlat yerlarida ishlovchi ziroatkorlar. Xususiy mulk yerlarida ishlaydigan ziroatchilar.

O’z yerida ishlovchi ziroatchilar. Vaqf yerlarida ishlovchi ziroatchilarga bo’lingan. Xiroj asosan maxsulot yoki pul bilan olingan. Mag’lub shaxar aholisidan sari shumor (jizьya) olingan. Mamlakat xavf ostida qolgan vaqtda favqulodda soliq - avorizot yig’ib olingan. Do’kondor hunarmandlardan tamg’a solig’i olingan. Xalq ko’plab xashar ishlari (begar)ga jalb etib turilgan. Shuningdek mulkdorlar o’z mulklarining qirqdan bir qismi miqdorida zakot to’lab turganlar. Chegaradagi bojxonalarda chetdan kelgan savdogarlardan boj undirilgan, mahalliy savdogarlar esa tagjoy solig’i, bog’dorlar tanobona to’laganlar. Amir Temur davlatida xuquqiy munosabatlar boshqa Sharq davlatlarida bo’lgani kabi Qur’oni Karim, hadislarda bayon etilgan tartib - qoidalarga asoslangan edi. Amir Temurning xuquq va qonun unsurlari «Temur tuzuklari»da o’z aksini topgan. Bu asarda davlat yumushlari, harbiy soha, raiyat va ijtimoiy tuzumning barcha qatlamlari xaqida so’z yuritiladi. Unda ta’kidlanishicha, dunyoviy jixatlarni xukmdorning o’zi, ya’ni, Amir Temur nazorat qilgan va kerakli jazoni sham o’zi bergan. Shariat ishlari bilan esa shariat qozisi shug’ullangan. Shuningdek, davlat devonining turli bo’g’inlarida ham turlicha qozilar faoliyat yuritgan, masalan, lashkar uchun maxsus qozi, raiyat uchun aloxida qozi tayinlangan. Amir Temur davlatida xuquq tizimi quydagicha bo’lgan: Shayxulislom-mamlakatda musulmonlarni nojo’ya ishlardan saqlash va savob ishlarga undash bo’yicha masxul shaxs. Sadrlar-axli islomga boshchilik qilgan. Asosiy vazifalari vaqflarni nazorat qilish bo’lgan: shuningdek ular suyurg’olni ham belgilab turganlar. Mutavalliy-sadrlar tomonidan vaqflarni boshqarish va nazorat qilish bilan shug’ullanuvchi shaxs. Qozi-xar bir shaxar va viloyatla, devonning turli bo’g’inlarida qonunni nazorat qilgan. Qozilar martabasi va darajasiga ko’ra bir-birilan farq qilgan. Mudarris-diniy masalalar, shariat, tafsir, xadis va fiqxdan dars beruvchi shaxs. Muxtasib-bozorlarda tarozi, narx-navoni nazorat qiluvchi maxsul.

Bular orasida qozi va sadrlar o’z ishlar yuzasidan shaxsan Amir Temurning o’ziga xisobot berib turganlar. Amir Temur qat’iy qonunlar va tartiblarni o’z tuzuklarida yozib qoldirgan:-xazinabon moliya ishlariga xiyonat qilsa, o’zlashtirib olgan mablag’i maoshidan ikki barobar ortiq bo’lsa, ortig’i oladigan maoshi xisobidan ushlab qolingan: agarda sipoxiy biror-bir kimsaga zulm qilsa, uni o’sha jabrlangan kishiga topshirganlar va jabrlanuvchi o’zi xoxlagancha jazolagan: qishloq yoki shaxar amaldorlari pastroq toifadagi kishilarga zulm yetkazsalar, katta miqdorda jarimaga xukm etilganlar: xalqqa jabr zulm qilgan kishi jarima bilan yoki darra bilan jazolangan: kimda-kim o’g’irlik qilsa, o’g’irlangan narsani qaytarishi shart bo’lgan yoki qattiq jazolangan. Kishilarga yetkazilgan xar qanday zarar uchun, jismoniy zarar uchun hamda sharob ichish, zino ishlar bilan mashg’ul bo’lishi kabi jinoyatlar shariat qozisi chiqargan xukmga binoan jazolangan. Vatan haqida qayg’urish, Vatan mustaqilligini tiklash haqidagi fikrlar shu yillar yuzaga chiqib, Amir Temur Balx shahrida chaqirilgan qurultoyda Movarounnahrning amiri deb e’lon qilinadi. Temur o’z tasarrufida markazlashgan davlatni yuzaga keltirish maqsadida Kesh shahridan Samarqandga ko’chib ugib, uni Movarounnahrning poytaxtiga aylantiradi. Sohibqiron aniq mulohazalari bilan xalqni zulmdan ozod qilish va uzoq yillik boshboshdoklik hukmron bo’lgan yerda markazlashgan davlat tuzish mushkulligini sezganligi sababli dastlab mamlakatni tashqi xavfdan saqlash maqsadida asossini barlos urug’lari tashkil etgan yengilmas va jangovor milliy qo’shin tuzadi, ularga katta imtiyozlar beradi. Temur davlat boshqaruvida, ichki va tashqi sissatda asosan o’z qo’shinlariga suyanganligi sababli harbiy islohotga, ya’ni qo’shin boshliqlarini tanlash, lashkar qismlar, ularning joylashishi, askarlarnipg qurollanishi va harbiy intizom masalalarita keng e’tibor bergan. U qo’shinlarini o’nlik, yuzlik, minglik kabi askariy birikmalarga bo’lgan. Uning uchun har bir askar jang qilish uslublarini yaxshi bilishi farz hisoblagan. Amir Temur lashkarlarga ham katta e’tibor berib,

ular nizomni qat’iy bajarishga, jangda ayovsiz va dovyurak bo’lishga, dushmanga yumshoq muomalali va adolatli bo’lishi lozim deb hisoblardi. Ibn Arabshohning yozishicha, Temur askarlari ichida taqvodor, saxovatli. xudojuy kshiilar ko’p bo’lgan. Ular bechoralarga xayru ehson ko’rsatish, boshiga og’ir kunlar tushganda yordam qo’lini cho’zish, asirlarga yumshoq muomalada bo’lish va ularni ozod etishga odatlanganlar. Amir Temur doim jangda jasorat ko’rsatgan amirlar va askarlarga alohida e’tibor bilan qarardi. Natijada Sohibqiron uyushqoqlik hukm surgan yuz minglik qo’shinlari ichida intizomni mustahkamlash bilan o’z davlatining poydevori bo’lgan qo’shin tuzishga muvaffaq bo’ldi. Temur Movarounnahr taxtini etallagan vaqtdan boshlab, o’z davlati chegaralarini mumkin qadar kengaytirishga kirishadi. Shu maqsadda u Amudaryo va Sirdaryo oralig’idagi yerlarni o’z tasarrufiga oladi. Xorazmga besh marotaba yurish qilib, 1388 yilda uni butunlay bo’ysundiradi, bu yerda hukmronlik qilayotgan so’fiylar, sulolasini tugatadi. Temur o’zining uch yillik (1386-1388), besh yillik 1392-1398). yetti yillik (1399-1405) yurishlari davomida Ozarbayjonda jaloyirlar, Sabzavorda sarbadorlar davlatini, Hirotda kurdlar davlatini tugatib, Eron va Xurosonni o’z tasarrufiga oladi. 1394-1395 yillarda Oltin O’rda xoni To’xtamishga qarshi yurish qilib, uning ko’p sonli qo’shinini mag’lubiyatga uchratadi va Oltin O’rda hududini egallaydi. Temurning bu galabasi; Oltin O’rdaga juda katta zarba berish bilan birga Temur qushinlarining Volga daryosi bo’ylarida bemalol yurishlariga ham keng yo’l ochdi. Ta’kidlash joizki, Temuriing bu g’alabalari tarix sahifasida ulkan ahamiyat kasb etdi. Amir Temur 1398 yilda Hindistonga qilgai yurishida Dehli shahrini, 1400 yilda Suriyaga qilgan yurishida Halab va Bayrut shaharlarini, 1401 yilda Damashq shahrini egallaydi. 1402 yilda usmonli turklar imperiyasining sultoni Yildirim Boyazidga qarnsh yurishida uni mashubiyatga uchratdi. Bu g’alaba bilan Temur Yevropani usmoniylar asoratiga tushishini bir necha o’n yillar orqaga surib yubordi. Temur 1404 yidda Kichik Osiyodan Samarqaidga ksladi va Xitoyga yurshp uchun harbiy taraddud ko’radi. Shubhasiz, Temur bu yurish uchun uzoq yillar

tayyorlaiib, jang uchup kerakli bo’lgan ma’lumotlarni yillar davomida to’plagan edi. 1404 yilda Temur 200 miiglik qushin bilan Xitoy safariga otlandi. Ammo Temurning qattiq betobligi tufayli uning qo’shinlari 1405 yiliing yanvar oyida Xitoyga yaqin bo’lgan chegara shahar O’tror shahrida to’xtadilar va shu yerda 1405 yilning 18 fevralida buyuk sohibqiron Amir Temur vafot etadi

Adabiyotlar: 1. Asqarov A. O’zbekiston tarixi (eng qadimgi davrlardan eramizning V asrigacha) T, 1994. 2. Ahmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari, Toshkent, 1991. 3. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. T, 1994. 4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000. 5. Muhammadjonov. A. O’zbekiston tarixi, Toshkent, 1994. 6. Karimov Sh., Shamsutdinov R. Vatan tarixi, Toshkent, 1997. 7. Hidoyatov G. A. Mening jonajon tarixim. T, 1992. 8. Sentralьnaya Aziya v Kushanskuyu epoxu, T. 2, Moskva, 1974

O'xshashlar

Movarounnahrda somoniylar davlatining tashkil topishi. Somoniylar davlatining ichki va tashqi siyosati

Rim davlatining tashkil topishi

Qoraxoniylar va G‘aznaviylar davlatining tashkil topishi

Amir Temur davrida markazlashgan davlatning tashkil topishi

Chingiziylar davlatining tashkil topishi Movarounnahr Chig‘atoy ulusi tarkibida