Eng qadimgi davlatlarning tashkil topishi - Tarix - Referatlar

Eng qadimgi davlatlarning tashkil topishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Eng qadimgi davlatlarning tashkil topishi Yuzlab mingyilliklarni o’z ichiga olgan insoniyat tarixida dastlabki davlatlar va shaharlarning tashkil topishi, hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi, yozuvning kelib chiqishi - nisbatan keyinroq sodir bo’lgan xodisalardir. Davlatchilik jahon tarixida miloddan avvalgi IV ming yillikning oxirlarida vu judga kelib, insoniyat rivojining so’nggi 5 ming yili bilan bog’lanadi. Qadimgi davlatlar rivojining turli bosqichlariga, turli xususiyatlar va tarixiy qonuniyatlar xos bo’lgan. Dastavval, ilk dav latlar ho’jalikning ishlab chiqaruvchi shakllari - dehqonchilik va chorvachilik qayerda oldin rivoj topgan bo’lsa, o’sha yerda vujudga keldi. Ibtidoiy tarixda aholining joylashuvi qarindosh-qarindoshlik aloqalari bilan belgalangan. U yoki bu xududda faqat bitta urug’ a’zolari yashagan. Ho’jalikning ishlab chiqaruvchi shakllari taraqqiyoti aholi joylashuvi xududlarining kengayishiga, tashqi aloqalarning uzluksiz rivojlanishiga olib kelgan. Ishlab chiqarish zarurati va boshqa iqtisodiy omillar shuni taqozo etgan. Shu tariqa aholining aralash joylashuvi tarixi boshlanadi. Bunda bir xududda turli urug’ namoyondalari yashaydigan bo’lgan. Jamiyatning yangi hududiy tashkiloti vujudga kelib, qon-qarindosh urug’chilik jamoasi o’rniga xududiy qo’shnichilik jamoasi keladi. Bu jamoalarning vakillari alohida qishloqlar, ekinzorlar va sug’orish tarmoqlari bilan chegaralangan, ya’ni to’la o’zlashtirilgan va muttasil ho’jalik va ishlab chiqarish maqsadlarida foydalanib kelingan voha-tumanlarda hayot kechirib, ichki va tashqi munosabatlarining vazifalarini hal qilishda, birlashishga harakat qilganlar. Ishlab chiqarish va ijtimoiy mehnat taqsimoti, tashqi harbiy bosqinlardan himoyalanish, jamoadagi diniy urf-odatlarni bajarish kabi masalalar ijtimoiy mansablar va boshqaruvning paydo bo’lishga asos soldi. O’zbek xalqi, O’rta Osiyo xalqlari va ularning ajdodlari tari xida ilk davlatchilikning vujudga kelishi masalasini o’rganish dolzarb vazifadir. Bu muammoni o’rganishda yozma va arxeologik manbalar ko’p jihatdan yordam

www.arxiv.uz beradi. Davlat tuzumi vujudga kelishini yoritib beradigan asosiy yozma manba «Avesto» va qadimgi dunyo mualliflari qoldirgan ma’lumotlardir. O’rta Osiyoda ilk davlatchilik tuzumiga zamin yaratgan bronza davridaga sug’orma dehqonchilik rivojlanishi va ixtisoslashgan xunarmandchilikdir O’rta Osiyoda davlatchilik tuzumiga o’tish jarayoni faqat ichki sabablarga bog’liq bo’lmay, Sharqdagi yuqori darajada rivojlangan an’anaviy tarixiy madaniy aloqalarga ham bog’liq edi. Baqtriyadan topilgan yuqori sifatli oltin, kumush va bronza buyumlari tashqi savdo va o’zaro aloqalarning rivojlanishidan dalolat beradi. Qadimgi Sharq davlat markazlari bilan madaniy munosabatlari muammosi dolzarb mavzu bo’lib, arxeologik ma’lumotlar o’zaro aloqalardagi mavjud texnologik va iqtisodiy ta’sirni ko’rsatadi. Yaqingacha Old Osiyo davlatlarining O’rta Osiyoga siyosiy yurishlarining boshlanishi ahamoniylar bilan bog’lanib kelinardi. Ossuriyaning Baqtriyaga harbiy yurishlari haqida ma’lumotlar ayrim tarixshunoslar tomonidan umuman rad etilgan. Xorazm, Baqtriya va Midiyaning siyosiy aloqalari hali oxirigacha isbotlalmagan bo’lsa-da, bunday aloqalar bo’lishi mumkin, deb hisoblanmoqda. Hozirgi paytda ossuriyaliklar bilan qalay konlari mavjud bo’lgan O’rta Osiyo viloyatlari o’rtasidagi savdo aloqalari tadqiqotchilarni shubhalantirmayapti va nihoyat Panj havzasidaga miloddan avvalgi IV-III ming yilliklarga oid Xarappa madaniyati savdo makonlarining ochilishi yoki Surxon va Balxob vohalaridagi miloddan avvalgi XI ming yillikka mansub o’troq manzilgohlarning tarqalishi turli jamoalarning yangi yerlarni o’zlashtirish faoli-yati bilan bog’langan. Arxeologik va yozma manbalarni o’rganish shuni ko’rsatadiki, ilk temir davri Xorazm, Baqtriya, Marg’iyona va So’g’d jamoalaridagi asosiy ishlab chiqaruvchi kuchlarni bir necha kichik oilalardan iborat uy jamoalari (katta oila vakillari) tashkil etgan. Uy-qo’rg’onlar joylashuvining tashqi belgilariyoq, uy- jamoalari aftidan ancha yirik xududiy qo’shni jamoalarni tashkil qilganidan dalolat beradi. Boshqaruv tartibida katta oilalar (uy jamoasi) boshliqlari yoki uy egalari, shuningdek, alohida qishloq qo’rg’onlarini boshqaruvchi jamoalar katta ahamiyatga ega bo’lgan.

www.arxiv.uz Alohida uylar o’rtasidagi qarindoshchilik munosabatlari kabi belgilar aftidan, ikkinchi darajali bo’lib borgan. Bu shunda ko’rinadiki, har bir katta oila mumkin bo’lgan qarindoshchilik aloqalariga qaramasdan, alohida uy-joyga, ishlab chiqarish qurollariga ega bo’lishgan, o’zining qishloq ho’jaligi mahsulotlari va chorvalari bo’lgan yoki o’zini iqtisod jihatidan ta’minlay oladigan ho’jalikni aks ettirgan. Katta oilali jamoalar shakli jamoa ishlab chiqarishi va ho’jalik harakatiga muvofiq edi. Ma’lumki, u jamoani iqtisodiy jihatdan mustahkamlanishiga olib keldi. G’arb ilmiy adabiyotlarida «yo’lboshchi-boshliqlar jamiyati» degan tushuncha qo’llaniladi va davlat tizimiga o’tish bosqichlaridan biri «chifdom» deb ataladi. Tadqiqotchilar fikriga ko’ra, «chifdom» tushunchasi davlat darajasiga ko’tarilmagan jamiyat tashkilotini aks ettiradi. Bu bosqichda yo’lboshchilar jamoani o’z qo’llari ostida birlashtirib, ishlab chiqarishni nazorat qilganlar. Ijtimoiy mansablarni egallash, jamoa ishlab chiqarish ishlari va ijtimoiy mehnat taqsimoti bilan bog’liq bo’lgan. Boshqaruv faoliyat zarurati ishlab chiqarishni tashkillashtirishda, ishlab chiqarish jarayonini nazorat qilish va jamoa mahsulotini taqsimlashda, shu ishlar bilan maxsus shug’ullanuvchi ayrim shaxslarni yuzaga chiqardi. Shu tarzda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar taraqqiyoti jamiyatda o’z obro’- e’tiboriga ega va ijtimoiy ishlab chiqarish bilan doimiy shug’ullanmaydigan ijtimoiy va ho’jalik hayotini nazorat qiladigan va boshqaradigan shaxslarning saralanishiga olib kelgan. Ammo bu kishilar na quldor, na ezuvchi ham bo’lmaganlar. Bun day odamlarning saralanishiga ularning shaxsiy ahloqiy hislatlari, bilim va nufuzlari sabab bo’lgan. Shu asosda» ishlab chiqarish faoliyatidan tashkiliy - boshqaruv faoliyati ajralib chiqqan. Rahbar-yo’lboshchining nufuzi yuqori bo’lsada, jamiyatdagi ishlab chiqarish jarayoni boshqaruv yutuqlariga asoslangan ijtimoiy hokimiyat hali siyosiy davlat maqomi darajasiga yetamagan ijtimoiy tashkilot turini o’zida ifoda etgan. Bunday tashkilot boshqaruvchisi lavozimini bajaruvchi shaxslar bu lavozim evaziga

www.arxiv.uz moddiy rag’batlantirilganlar. Moddiy boyliklarni taqsimlash va jamoa mahsulotidan olinadigan ulush bunday kishilarning jamiyatdagi o’rni va amaliga bog’liq bo’lgan. Shunday qilib, yo’lboshchi rahbarning dastlabki ijtimoiy foydali faoliyati kasbiy boshqaruvchilikka aylandi. Shu tarifa ilk davlatchilikka o’tish jarayoni boshlangan. Ik kinchi bosqich jamoaning o’zini-o’zi boshqaruv muassasalarini yo’lboshchi hokimiyatiga to’la bo’ysundirilishi bilan bog’lanadi va shunda jamoa a’zolarining ichki va tashqi, o’zaro aloqalarining huquqiy tartibotining zarurati yanada rivoj topib, takomillashadi. Bu holat davlatning turli vazifalarini huquqiy tartibga solib, hokimiyatni huquqiy jihatdan rasmiylashtiradi. Aytilganlardan shunday xulosaga kelindiki, qadimgi Sharqning ilk davlatlari tarixi dastlab jamiyatning qullar va quldorlarga bo’linishidan boshlanmagan. Ushbu jarayonning muhim omillaridan biri mulkiy tabaqalanish bo’lmasdan, sinfiy qarama-qarshilikning aloqasi bo’lmagan jamiyatning ijtimoiy-amaliy vazifalar jihatidan bo’linishidir. Bu xol, eng avvalo, iqtisodiy, harbiy va diniy omillarga bog’liq bo’lgan. Davlatchilikning asoslari siyosiy institutlar shakllangandan keyingi chuqur ijtimoiy tabaqalanish jarayoni boshlangani bilan bog’lanadi. Ilk davlatlarning ishlab chiqaruvchilik hayotida ozod jamoa a’zolarining mehnati muhim o’rin tutadi. Aholi sonining o’sishi hamda yangi aholi joylasha oladigan xududlarga, bo’z yerlar va chorva uchun yaylov, ma’danlarga boy manbalarga ega bo’lish ehtiyoji katta yo kichik urushlarga sabab bo’lgan. Doimiy harbiy to’qnashuvlar sharoitida ba’zi davlatlar tor-mor keltirilib, boshqalari kuchaygan. Sanoqsiz asirlar va xonavayron bo’lgan jamoa a’zolari qullikka tushganlar. Ular mehnatidan ishlab chiqarish maqsadlarida keng foydalanilgan. Shu tarzda tarixda qadimgi Misr, Ossuriyadek o’rtamiyona xududga ega davlatlar va keyinchalik yirik, dunyoviy miqyosdagi Ahamoniylar saltanatidek davlatlar vujudga kelgan. Shuning uchun ham ilk davlatlarning tarixi - bu dastlabki bosqinchilik urushlari tarixidir, bu quldorlik deb ataluvchi qadimgi davlatlar tarixidir, chunki ularning hukmdorlari ko’pdan ko’p viloyatlar va xalqlarni o’ziga bo’ysundirishni maqsad qilib, kuchsiz va himoyaga muxtojlarni talab, qulga

www.arxiv.uz aylantirar edilar. Tarixiy ma’lumotlarga ko’ra, ilk temir davrida O’rta Osiyo janubidagi jamoalarda «uy egasi», «qishloq oqsoqoli», «oqsoqollar kengashi», «tuman hokimi» kabi mansablar mavjud edi. Ijtimoiy tuzumning bu pog’onasi ilk davlatchilikning eng yuqori darajasi bo’lib, u jamoalarning ijtimoiy hayotida obro’-e’tiborini, o’z ahamiyatini saqlab qoldi. Uy-qo’rg’on egasi o’z avlodlariga ham ta’sirini o’tkazgan. Keyinchalik ular o’z haq-huquqlarini mustahkamlashga harakat qilganlar. Jamoa uchun tashkiliy boshqaruv keng ko’lamdagi qurilish, sug’orish va dehqonchilik ishlarini tashkil etish paytida zarur edi. Yo’lboshchi- hokimlarning boshqalardan ajralib turishiga qadimgi shaharlarning ichki qal’asida ular ning alohida joylashgan saroy qo’rg’onlari ham guvoh bo’ladi. Bu hokimiyat tashqi harbiy bosqinlardan himoyalanish, shahar va qishloqlar xududini muhofaza qilish, ijtimoiy hayotni, shuningdek, qurilish, hunarmandchilik va sug’orish ishlarini tashkil etib, jamoaning ichki va tashqi munosabatlarini boshqarib turgan. Qadimgi tuman va viloyatlar, shahar markazlarining ahamiyati ayniqsa harbiy to’qnashuvlar paytida oshib, shahar xududidan tu man aholisi uchun boshpana, ijtimoiy mulkning asosini tashkil etuvchi chorva podalari uchun pana joy sifatida foydalanilgan. Hokimiyatga shahar jamoasi va uning atrofidagi uy-qo’rg’onlar jamoalarining vakillari ham bo’ysunishi lozim edi. Uy-qo’rg’on egalari oiladaga va jamoadaga ish yurituvchilar sifatida an’anaviy qishloq xo’jalik shakllarini rivojlantirish, oziq-ovqat mahsulotlarini ko’paytirish maqsadida turli munosabatlarni boshqarib turganlar hamda uning haq-huquqlari ancha yuqori bo’lgan. Bu ijtimoiy tuzumda ayrim guruhlar dehqonchilik ho’jaligi bilan mashg’ul bo’lganlar. Shuningdek, uy chorvachiliga bilan shug’ullanuvchilar, ixtisoslashgan hunarmandchilik, qurilish ishlari, umuman, ishlab chiqaruvchilar bor edi. Undan tashqari, ishlab chiqarish jarayonida band bo’lmagan yoki ho’jalik ishlari bilan kamdan-kam shug’ullangan shaxslar mavjud bo’lgan. Bu toifaga uy-qo’rg’on egalari, jamoa oqsoqollari, diniy arboblar, tuman va viloyat hokimi kabilar kiradi. Ularning barchasi jamiyat ishlab chiqarish tartibi va hayotidagi tutgan o’rni bilan

www.arxiv.uz farqlanganlar. O’rta Osiyo va O’zbekistonda ilk davlatlar dehqonchilik iqtisodi, ixtisoslangan hunarmandchilik ajralib chiqishi tufayli shakllangan shahar markazlari asosida paydo bo’lgan. Arxeologik ma’lumotlar masalaning muhim ijtimoiy-siyosiy muammolarini yoritishga imkoniyat yaratadi. O’tgan asr oxiri va asrimiz boshlarida «Avesto»dagi ma’lumot lar O’rta Osiyo viloyatlarining Aryoshayyona bo’yicha birlashmasi, Gekatey va Gerodot asarlaridan kelib chiqqan «Katta Xorazm» masalasi, shuningdek Ktesiyning qadimgi Baqtriya podsholigiga haqidagi ma’lumotlari O’rta Osiyo va O’zbekiston xududidaga ilk davlat lar tarixini o’rganish uchun asos bo’lib hizmat qildi. O’zbek xalqi va uning ajdodlari davlatchilik tarixi turli o’troq dehqonchilik viloyatlari tarixi bilan boshanadi. Qadimga Xorazm davlati shular jumlasidadir. Ahamoniylardan oldingi davrda Xorazmda kuchli davlat vujudga kelgan. Xorazmda miloddan avvalgi VII-VI asrga mansub katta-katta sug’orish inshootlarining izlari topib tekshirilgan. Amudaryoning o’rta va quyi oqimi yerlarida joylashgan Xorazm davlati hududidan miloddan avvalgi VII asrning oxiri V asrga oid ko’pdan-ko’p uy-qo’rg’onlar, qishloq va shahar harobalari topib tekshirilgan. Qadimgi Xorazm shahar markazlaridan biri Ko’zaliqir mudofaa devorlarining tuzilishi bilan Baqtriyadagi Qiziltepa shahar devorlarining tuzilishida ancha o’xshashliklar topildi. Topib tekishrilgan moddiy manbalar ilktemir davridaga Xorazm, Marshyona, So’g’diyona va Baqtriyada bir-biriga yaqin madaniyatlar rivoj topgani haqida dalolat beradi. Baqtriya davlatning rivoj topishi sanasini miloddan avvalgi 700-540 yillar bilan bog’lash mumkin. Yanada qadimgiroq ma’lumotlar, ya’ni miloddan avvalgi IX-VIII asrlarga oid arxeologik manbalar yirik Baqtriya davlati haqidagi ma’lumotlarni tasdiqlamaydi. Bu davrga oid qadimgi Baqtriyaning eng katta manzilgohlari egallagan maydoni 2 gektardan ziyod emas, ularning mudo faa devorlari yoki hunarmandchilik ishlab chiqarish qoldiqlari topilmagan. Shu davrga oid Baqtriya xududida mustahkamlangan yirik qal’alar bo’lmagan. Miloddan avvalgi IX-VIII asrlarda O’rta Osiyo tuprog’ida dastlabki kichik davlatlar va

www.arxiv.uz harbiy siyosiy birlashmalar paydo bo’lgan. Ktesiyning «Persika» asarida qadimgi Baqtriya davlati haqida, turli-tuman istehkomlar va qal’alar to’g’risida, davlatning axolisi ko’p sonli bo’lganligi haqida, Ossuriya podshosi Nin va Baqtriya podshosi Oksiart urushlari haqida va boshqa ma’lumotlar keltirilgan. Keyinga yillarda Baqtriya tuprog’ida o’tkazilgan arxeologik qazishlar natijasida topib tekshirilgan dastlabki shahar va qal’alarning moddiy manbalari uzoq o’tmish tarixiy voqealaridan da lolat beradi. Miloddan avvalgi VII-VI asrlarda Baqtriyada dehqonchilik ho’jaligi, hunarmandchilik va savdo yuksak darajada rivojlangan. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning o’sishi xususiy mulkchilik va ayirboshlashni keltirib chiqargan, homashyo va hunarmand chilik buyumlari savdo mahsulotiga aylangan. Baqtriya yeridagi Badaxshonda qazib chiqarilgan lojuvard Eron va Mesopotamiya mamlakatlariga olib borilgan. Baqtriyadan oltin, qo’rg’oshin hamda qalayi Ossuriyaga olib borilgan bo’lishi mumkin. Ahamoniylar davrining yozuvlari O’rta Osiyodan Eronga oltin, feruza, loju vard, ot va tuyalar, hunarmandchilik buyumlari ko’plab olib borilganidan xabar beradi. Savdo-sotiq rivojlanishi asosida madaniy munosabatlar tez taraqqiy etadi. Yozma va arxeologik manbalar qadimgi Baqtriyada dastlabki shaharlar rivojlanishi jarayonini aniqlash imkonini beradi. Ktesiyning ta’kidlashicha, Baqtriyaning markazi Baqtra shahri bo’lgan. Baqtriyaning boshqa markazlari Qiziltepa, Oltindilyortepa, Boytudasht, asosan ayrim viloyatlarda harbiy ahamiyatga, hunarmand chilik va savdo-sotiq ahamiyatiga ega bo’lgan. Bu davrda Baqtriya hududida qadimgi o’troq aholining oltidan kam bo’lmagan - Balxob, Surxon, Qunduz, Kofirnihon, Vaxsh va Panj viloyatlari bo’lib, ular o’zida 30 ta vohani birlashtirgan. Bu viloyatlar aholisining madaniy munosabatlari, ho’jaliklar rivojlanishining bir-biriga o’xshashligi, ishlab chiqaruvchi kuchlarning va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarining yaqin darajasi, umumiy joylashuv xududi siyosiy vaziyatga bog’liq bo’lgan xududiy uyushmalar, viloyatga qaraganda kengroq, masalan, yozma manbalardan «mamlakat»ga to’g’ri kelishi taxmin

www.arxiv.uz qilinadi. Ammo bunday uyushmalarga uncha katta bo’lmagan ma’muriy hududiy tashkilotlar poydevor bo’lar edi. Aholi aralash xududlarda joylashgan o’troq viloyatlar siyosiy uyushmalarining shakllanishini kuchaytirgan omillaridan biri tashqi hujum xavfi bo’lib, u ayniqsa dashtlardagi ko’chmanchi qabilalar tomonidan kuchayib borgan. Miloddan avvalgi VII-VI asrlar da O’rta Osiyo va Qozog’istonning ko’pgina tog’lik va dasht viloyatlaridagi ko’chmanchilar qurol-yarog’ rivojlantirish sohasida katta yutuqlarga erishib mahalliy o’troq dehqonchilik aholi uchun juda havfli harbiy kuchga aylanganlar. Miloddan avvalgi VII-VI asrlar O’rta Osiyo shaharlarida mudo faa tizimi birinchi darajali ahamiyatga ega bo’ladi. Mustahkam devorlar, mudofaa burjlari, xandaqlar himoyalanish va hujum qurollari - nayzalar, o’qlar, hanjarlar, jangovar boltalar va o’q sifatida ishlatigan tosh yadrolar paydo bo’ladi. Bu ma’lumotlar doimiy harbiy to’qnashuvlar va siyosiy qarama-qarshiliklardan dalolat beradi. O’rta Osiyoning o’troq dehqonchilik viloyatlarida davlatchilik tizimiga o’tish jarayoni juda erta, miloddan avvalgi II ming yillikning o’rtalarida boshlandi. Miloddan avvalgi IX-VIII asrlarda «Avesto»da «Aryoshayyona» yoki «Arenam Vayjo» nomi bilan mashhur bo’lgan qadimga siyosiy birlashma tarkib topgan. Bu birlashma har biy ahamiyatga ega bo’lgan. Shu bilan birga Zarafshon, Qashkadaryo, Surxon va Murg’ob vohalarida mayda davlat tashkilotlari rivojlangan. Miloddan avvalgi VII-VI asrlarda qadimgi Xorazm va qadim gi Baqtriya misolidagi yirik davlat uyushmalarining vujudga kelishi haqida ta’kidlash lozim. Ushbu uchta davr o’zbek xalki ajdodlari tarixida ham davlatchilik tizimiga o’tish bosqichi va O’zbekiston xududida ilk davlatchilikning shakllanishi va rivojlanishi bosqichlari bo’lib hisoblanadi.

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Qadimgi Eronda dastlabki davlatlarning tashkil topishi

Qadimgi Misrda ilk davlatlarning tashkil topishi

Movaraunnahr va Xurosonda mustaqil davlatlarning tashkil topishi

Eng Qadimgi Xitoy

Eng Qadimgi Hindiston