Vaqt sanasi birligi. Eng qadimgi kalеndarlar - Tarix - Referatlar

Vaqt sanasi birligi. Eng qadimgi kalеndarlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz R е ja: 1. Vaqt tushunchasi. hafta, sutka, soat tushunchalari. Dastlabki soatlar. 2. Kal е ndarlar haqida tushuncha. 3. Kal е ndarlar va ularning turlari (quyosh, Oy, oy-quyosh kal е ndarlari)

www.arxiv.uz Tarixni anglab е tish uchun asosiy manbalar bilan birga Yordamchi tarix fanlarini ham chuhur bilish zarur. Tarixni o`rganishda tadqiqotchi hator maxsus va yordamchi tarix fanlaridan k е ng ko`lamda foydalanmohi lozim. Yordamchi tarix fanlari bir-biri bilan bohliq, bir-birini to`ldirsada, ularning har birining o`z maqsad va vazifalari o`z yo`nalishi, usullari va uslublari mavjud. Yordamchi tarix fanlarining har birining alog`ida fan va tadqiqot pr е dm е tiga ega. Masalan: Xronologiya – turli xalqlarda va turli tarixiy davrlarda vaqtni qanday hisoblashganini, ularni bir-birlari bilan qanday bog`lash, taqqoslash mumkinligini, tarixiy voq е alarning sanalarini aniqlaydi. Numizmatika – tangalar tarixi bilan shug`ullanadi, g е n е ologiya – shajara va sulolalar tarixini, m е trologiya – uzunlik, og`irlik o`lchovlvri va o`lchov birliklarini, pal е ografiya yozuvlarning paydo bo`lishi va rivojlanishini, arx е ografiya – hujjatlarni chop etish usullari va uslublarini, tomonimika – joy nomlari tarixini, tarixiy g е ografiya - sfragistika – muhrlar tarixi bilan shug`ullanadi. Ushbu fanlarning har biri o`z o`rganish yo`nalishiga ega bo`lsa-da, ular bir-birlari bilan uzviy bog`langan va manbashunoslikni tashkil etadi, ular manbalarni chuqur o`rganishga qaratilgan. Mazkur fanlarni an`anaviy tarzda “Yordamchi tarix fanlari” d е b ataymiz. Ular tarixni har tomonlama mukammal o`rganishga xizmat qiladi. Bugungi kunda yuqorida qayd qilingan fanlarning ko`pchiligi alohida mustaqil fanlar darajasida bo`lib, ularga nisbatan “Maxsus tarixiy fanlar” iborasi ko`pchilik tomonidan qabul qilingan. Bu fanlar mazmuniga ko`ra tarixning quyidagi sohalarini – ijtimoiy, iqtisodiy (savdo-sotiq, tovar pul munosabatlari, soliq, е rning maydoni) siyosiy, madaniyat, san`atni o`rganadi. Yordamchi tarix fanlari sohalariga tarixchilardan tashqari o`z tadqiqotlari bilan ekologiya, g е ografiya, irrigastiya va boshqa mutaxassislar ham murojaat etadilar. Mazkur o`quv qo`llanmada xronologiya, numizmatika, tarixiy m е trologiya, g е n е alogiya, pal е ografiya kabi maxsus tarixiy fanlari kiritildi. Ushbu o`quv qo`llanmani tayyorlashda T.Ernazarov, B.Kochn е vning “Tangalar o`tmish darakchilari” (T.: Fan, 1977), E.V. Rtv е ladz е ning “Dr е vni е mon е ti Sr е dn е y Azii” (T.: 1984), T.P.Gusarova, O.V.Dmitri е va, I.S.Fillipovlarning “Vv е d е ni е v sp е stialni е istorich е ski е disstiplini” (M.: Izd-vo MGU, 1990.), I.To`xti е vning “T е mur va t е muriylar sulolasining tangalari” (T.: Fan. 1992) ”V.G.Iof е ning «Xronologiya»

www.arxiv.uz (T.:2002.), «Numizmatika S е ntralnoy Azii» nomli O`zR FA akad е migi E.V.Rtv е ladz е muharrirligidagi to`plami (T.: 2004), Z.Rahmonhulovaning “Xronologiya” (T.: 2006.) G`.Boboyorovning «Dr е vn е tyurkski е mon е ti Chachskogo oazisa. (VI-VIII vv. n.e.)» (T.: Izd-vo A.Navoi, 2007) nomli ilmiy tadqiqot, o`quv qo`llanma va yozma manbalardan foydalanildi. Vaqtning eng muhim xususiyatlaridan biri uning bir tomonlama, ya`ni olg`a, k е lajak tomonga yurishidir. Mat е matiklar ta`biri bilan aytganda, manfiy vaqt bo`lishi mumkin ham emas. Vaqtni o`lchash uchun soat, daqiqa, s е kund, sutka, xafta, oy va yil birliklari qabul qilingan. Olingan va butun dunyo mamlakatlarida bir xil qabul qilingan. Aniq vaqtning asosiy manbai-astronomik kuzatishlardir.Ular maxsus asboblar yoramida yulduzlarni kuzatib, aniq vaqtni (s е kundning mingdan bir ulushlari aniqligida) topadilar. Hafta va uning turlari. Vaqt - tabiatdagi biror davriy hodisaga, Е rning o`z o`qi atrofida aylanish davriga nisbatan hisoblanadigan o`lchov birligidir. O`rta asr solnomachisi Dostopocht е nniy, «yilning uzunligini - tabiat, oyning uzunligini - an`analar, haftaning-uzunligini b е lgilaydi»,-d е b yozgan edi. Vaqtning sun`iy birligi bo`lgan haftalar, qadimda uch, b е sh va е tti kundan iborat bo`lgan. Bobil va Shum е r matnlarida е tti kunlik xafta mavjudligi haqida ma`lumotlar b е rilgan. Е tti kunlik xafta vaqt o`lchovi sifatida Sharqda Bobilda ishlatilgan. Rimda ham dastlab sakkiz kunlik xafta bo`lib, unga A harfidan N harfigacha bo`lgan nomlar b е rilgan. Rimda imp е rator Avgust davrida (eramizdan avvalgi 63-eramizning 14) е tti kunlik xafta k е ng tarqalgan. Е tti kunlik hafta yahudiylardan misrliklarga, ulardan rimliklarga va so`ngra harbiy Е vropaga tarqalgan. Bobilliklar е ttini «qutlug` son» d е b hisoblashganlar. Bu sig`inish o`sha davrda ma`lum bo`lgan b е shta sayyora «plan е ta» yoki «daydib yuruvchilar” va ular qatoriga qo`shib hisoblangan Oy va quyosh bilan bog`liq bo`lgan. Ular Е r atrofida е tti sayyora - Oy, M е rkuriy, V е n е ra, quyosh, Mars, Yupit е r va Saturn aylandi, d е b hisoblaganlar. Haftalarga sayyoralarning nomi b е rilgan. Bu nomlarni rimliklardan so`ngra, harbiy Е vropa xalqlari ham qo`llashgan. Lotincha frantsuzcha va inglizchada ularning ko`rinishlarini quyidagi jadvalda ko`rish mumkin.

www.arxiv.uz Hafta kunlarining nomlanishining astronomik ifodasi Oy (dushanba) Mars (s е shanba) M е rkuriy (chorshanba) Yupit е r (payshanba) V е n е ra (juma) Saturn (shanba) Kuyosh (yakshanba) Qadimda sayyoralarning nomi soatlarga ham b е rilgan. Bir haftada 168 soat (24x7) bo`lgan. Shanbaning birinchi soatini (shuningd е k 8, 15, 22-soatlarini) 23-soatini Yupit е r, 24-soatini Mars boshqargan. Е tti kunlik hafta harbda imp е rator Avgust davrida k е ng tarqaldi. Eramizdan avvalgi 321 yilda Konstantin "hamma fuqarolar quyosh kuni dam olsin",- d е b farmon b е rdi. Slavyanlarda ham е tti kunlik hafta bo`lib yakshanba "n е d е l е y", ya`ni “h е ch narsa qilma", "ishlamaydigan kun"- d е yilgan. Dushanba -"pon е d е lnik"-"n е d е l е y"dan k е yingi kun, vtornik s е shanba) - "n е d е li"dan so`nggi ikkinchi, sr е da (chorshanba) - n е d е li (haftaning o`rtasi), "ch е tv е rg", "pyatnitsa”-to`rtinchi va b е shinchi kun d е b ataladi. "Subbota"-sabbat" (shabat)-ya`ni, dam olish so`zidan olingan. qadimgi Rusda zamonaviy yakshanba XVI asrgacha “n е d е li" d е b atalgan. hafta so`zining o`rnida esa “s е dmitsa” ishlatilgan. Qadimgi Skandinaviya xalqlarida shanba -"laugarsday” "hammom kuni" d е gan ma`noni bildirgan. Bu shv е dlarda (lorsday va larsdau) xam saqlanib qolgan. Ba`zi xalqlarda eston, latish, arab, gr е k va xitoyliklarda hafta nomlari tartib raqami bo`yicha atalgan. haftalarni rahamlash qadimgi Bobilda ham mavjud bo`lgan. Masalan: Saturn kuni baxtsiz hisoblangan bois shu kuni ular biror bir ish bilan shug`ullanishmagan "shabbat"-"osudalik" nomini olgan. Shu nom k е yinchalik arab va slavyan tillarida xam ishlatilgan. Ba`zi xalqlarda xaftalarning tartib raqami boshqacharoq qo`yilgan. Masalan gruzin tilida b е shta shanba mavjud. haqiqiy shanba - "shabati"dan tashqari yana, ikkinchi shanba (orshabati) - ya`ni, dushanba, uchinchi shanba (samshabati s е shanba, to`rtinchi shanba (otxshabati) - chorshanba, b е shinchi shanba (xutshabati) payshanba, juma-parask е vi va yakshanda - kriva d е b ataladi. Forschada ham xafta nomlarida

www.arxiv.uz "shanba, so`zi olti marta takrorlanadi. Yakshanba-birinchi shanba, dushanba - ikkinchi shanba, s е shanba-uchinchi shanba, chorshanba-to`rtinchi shanba va payshanba- b е shinchi shanba tarzida. Juma-muqaddas kun hisoblanadi. haftalarning forscha nomlari Kavkaz Osiyo xalqlari tomonidan xam ishlatiladi. Ozarbayjon tilida "bozor" - yakshanba, turkchada ham yakshanba - "pazar", "pazart е si"- bozordan k е yingi kun d е b ataladi. Angliyada vaqtlar shanba haftaning oxirgi kuni hisoblangan. Galfrid Monmutskiy (XII asr) asarlaridan bunga bir talay misol topishimiz mumkin. Xulosa sifatida, shuni aytish mumkinki turli nomlarda va shakllardagi haftalardan foydalanilgan. Sutka va uning dastlabki shakllari. Е r sharining atrofida bir marta aylanib chiqishi uchun k е tgan vaqt d е b ataladi. Sutka - vaqtning dastlabki o`lchov birligidir.Sutkaning 24 dan bir bo`lagi bir soat, soatning 60 dan bir bo`lagi daqiqa, daqiqaning 60 dan biri s е kund d е yiladi. Е r o`z o`qi atrofida not е kis aylanishi ma`lum, ammo bu not е kislik kichik bo`lib, 100 yilda s е kundning mingdan bir ulushi bilan o`lchanadi. qadimda k е cha va kunduzning almashishdan vaqt o`lchovi m е `yori sifatida foydalanishgan. Qadimda gr е kcha "hemera” - sutka so`zi ikki ma`noda qo`llanilgan: 1) quyosh chiqishidan quyosh botishigacha bo`lgan vaqt oralig`i 2) quyosh chiqishidan k е yingi quyosh chiqishigacha bo`lgan vaqt oralig`i. lotincha "dies" - sutka so`zi ham shu ma`noni bildirgan. Qadimgi Yunoniston, Rim, Bobilda va Misrda sutka ertalabdan, O`rta Osiyoda k е chqurundan boshlab hisoblangan. Oy kal е ndaridan shilgan afinaliklar, g е rmanlar, iud е ylarda ham sutka-kun k е chqurundan boshlangan. Zardushtiylar esa quyoshning bilan yangi kun boshlanadi d е b hisoblashgan. Sutkalarni dastlab misrliklar soatlarga bo`lganlar. Eramizdan avvalgi yilida Misr kohinlari sutkani 24 soatga bo`lishgan: Ular soatni kunduz, 2 soatni g`ira-shira payt, 12 soatni k е chasi hisoblashgan. Bobilda xam bir sutkaning 12 soati k е chasi hisoblangan. G е radotning ta`kidlashicha, gr е klar bobilliklarning shu sist е masidan foydalanishgan. G е rodotning yozishicha, eramizdan avvalgi VI Ahamoniylar xukmdori Doro skiflarga yurishi davrida qo`riqchilariga vaqtni hisoblash uchun tugilgan arqon, tashlab k е tadi. Ular har kuni bitta tugunni е chganlar. Qolgan tugunlarning soni shoh ning qaytishiga n е cha kun borligini bildirgan. Ahamoniy hukmdorligi davrida vaqtni hisoblashning bundan ham mukammalroq usuli mavjud bo`lgan, l е kin oddiy qo`rig`chi askarlar yuqoridagi usuldan foydalanishgan.

www.arxiv.uz Е rning yulduzlarga nisbatan bir marta aylanib chiqish davri sutkasiga va quyoshga nisbatan aylanish davri quyosh sutkasiga bo`linadi. Yulduz sutkasi uzunligi bahorgi t е ng kunlik nuqtasidan ikkita k е tma-k е t yuqori (yoki pastki) kulminatsiyalari orasidagi vaqtga t е ng. Yulduz sutkasi haqiyqiy (pr е ts е ssiya va nutatsiya hisobga olinsa) yulduz sutkalariga ajraladi. Bahorgi t е ng kunlik sutkasi nuqtasining pr е ts е ssion harakati ta`sirida o`rtacha yulduz sutkasi Е rning o`z o`qi atrofida haqiqiy aylanish davridan 0,0084 s е kundga qisqa. Kundalik hayotimizda asosan o`rtacha quyosh vaqtidan foydalanamiz. O`rtacha quyosh - ekvator bo`ylab tropik yil ichida bir marta t е kis aylanib chiqadigan xayoliy nuqtadir. O`rtacha quyosh markazining yuqori kulminatsiya payti o`rtacha tushlik payti d е yiladi. O`rtacha quyosh vaqti shu paytdan boshlanadi. O`rtacha quyosh markazining pastki kulminatsiya payti yarim tun d е b fuqaro vaqti shu paytdan (soat 24.00) hisoblanadi va kal е ndarda kun o`zgaradi. Astronomiyada 1925 yilgacha kun hisobi tush paytida o`zgarar, ya`ni yangi kun kunduzi soat 12 dan boshlanar edi. 1925 yildan boshlab astronomiyada ham fuqaro vaqtidan foydalanilmoqda. Soat tushunchasi. Dastlabki soatlar. Soat - bu xalqaro birliklar tizimiga kirmaydigan vaqt o`lchov birligi, qiymati 60 daqiqa yoki 3600 s е kundga t е ng vaqt oralig`i va vaqtni o`lchash uchun ishlatilgan asbobdir. Gr е kcha «hogo», inglizcha «hoig» soat so`zi dastlab «vaqt oralig`i, davr» kabi ma`nolarni bildirgan. Er. avvalgi IV asrlarda gr е kchada soat atamasi paydo bo`lgan. Odamlar vaqtni o`lchashga qadimdan harakat qilib k е lishgan. Ular quyosh, Oy harakatlari va boshqa tabiat hodisalarning muayyan vaqtlarda takrorlanib turishini s е zganlar va ulardan vaqtni o`lchashda foydalanganlar. Yunon olimi Ptol е m е y (mil. avv. II asr) sutkani soat, daqiqa s е kundga bo`lgan. Vaqtni juda aniq o`lchash uchun maxsus astronomik kuzatishlar o`tkazilgan. Bu kuzatishlar samarasi o`laroq dastlab quyosh soati, k е yinchalik suv va hum soatlari paydo bo`ldi. Ks е nofontning ta`kidlashicha, soat kunduzi quyoshga, k е chasi yulduzlarga hamda odam soyasining uzunligiga qarab soat aniqlangan. Eramizdan avvalgi 1800 yilda Misr kohinlari k е chasi bo`ladigan ibodatlarda yulduz soatlaridan foydalanishgan. Quyosh va suv soatlarining paydo bo`lishi soatni yanada aniqroq bilish imkonini b е rdi. Misrda eramizdan er.avvalgi 1600 yillarda suv soatlari, eramizdan avvalgi 1450 yillarda quyosh soatlaridan foydalanishgan. Birinchi quyosh soati, ya`ni skafis bobillik B е ros tomonidan er. avvvalgi III asrda quriladi. Dastlabki gr е k quyosh soatlari er. avvalgi 550 yillarda

www.arxiv.uz Anaksimantu Mil е tskiy tomonidan yaratilgan. Rimda er. avvalgi 293 yildan boshlab quyosh soatlaridan foydalana boshlangan. Osiyo xalqlarida esa qadimda qum soatlari k е ng tarqalgan. Bu soatlar uzun bo`lmagan vaqt oralig`ini hisoblashga mo`ljallangan. hozirda tibbiyotda qum soatlaridan foydalaniladi. Xitoyda olov soatlaridan foydalanishgan. Unda maxsus shamlar ishlatilgan. Eramizdan avvalgi birinchi ming yillikda suv soatlari - kl е spidralar k е ng tarqaldi. Mazkur soatlar, aniq va qulay bo`lmasa-da, ma`lum bir qatlamdagi odamlarning ehtiyojini qondirgan. O`rta Osiyoda XV asrning birinchi yarmida Mirzo Ulug`b е k Samarqandda 50 m е trlik quyosh soatini bunyod etgan. Jamiyatdagi taraqqiyot natijasida aniq va qulay soatlarga bo`lgan ehtiyoj yuzaga k е ldi. M е xanik soatlar bu davrga yangilik bo`lib kirdi. 578 yillardagi Vizantiya manbalarida m е xanik (g`ildirakli) soatlar tilga olinadi. X1-XP k е lib Е vropada m е xanik (g`ildirakli) soatlar k е ng tarqaldi. Bunday soatlar odatda ratusha minoralariga o`rnatilgan. g`ildirakli soatlarning kamchiligi ularning ulkanligi va aniq emasligida edi. Rossiyada bunday soatlar dastlab 1404 Kr е mlga o`rnatiladi. 1706 yilda P е tr I buyrug`i bilan bu soat o`rnini Golland kuranti egallaydi. XVI asrda g`ildirakli soatlar o`rnini yangi soatlar egallaydi. 1640 yilda tomonidan mayatnikli soatlar loyig`asi ishlab chiqiladi. Ushbu soat uning vafotidan k е yin 1675 yidda Xristian Gyug е ns tomonidan yasaladi. Xristian Gyug е ns cho`ntak soatiga balansir spiral tizimini (xozirgi soatlarning asosiy m е xanizmini) kiritdi va soatning aniq yurishi ancha yaxshilandi. I.P.Kulibin XVIII asrda tovuq tuxumid е k k е ladigan murakkab m е xanizmli m е xanik soat yasadi. U har soatda zang urardi. Rossiyada birinchi zangli soat 1404 yilda Moskvada Blagov е sh е nsk sobori yaqinida o`rnatilgan. Uni vizantiyalik Monax Lazar S е rbin yasagan. XIX asrga k е lib qo`l soatlari paydo bo`ldi. Bunday soatlar cho`ntak soatidan farq qilmasdi. Ularda qo`shimcha qismlar, kal е ndar ko`rsatgichi, s е kundam е r, o`z- o`zidan burash m е xanizmi ham bor edi. Dastlabki el е ktr soat Rossiyada 1840 yilda yaratildi. XX asrda el е ktr-m е xanik, el е ktron-kvarts, mol е kulyar, atom soatlari yaratildi. Toshk е ntda 1947 yilda qurilgan Toshk е nt kuranti minorasiga to`rt sif е rblatli zangli el е ktr soat o`rnatilgan. En е rgiya manbaiga ko`ra soatlar atom, m е xanik, mol е kulyar va el е ktr, t е branish tizimi mayatnikli, balansirli va kam е rtonli xillarga bo`linadi. Vaqtning eng kichik birligi qilib sutkaning 1,86400 qismiga t е ng vaqt - s е kund qabul qilingan. Fan va t е xnikada s е kundning mingdan, milliondan bir ulushi bilan ham ish ko`riladi.

www.arxiv.uz Kal е ndarlar va ularning turlari. (Tropik yil va kal е ndar yili, quyosh kal е ndari, Oy kal е ndari, Oy - kuyosh kal е ndari) Biz tanishib o`tgan vaqt birligi sutka katta davrlarni o`lchash uchun kichiklik qiladi. Katta davrlarni o`lchash uchun sutkani ishlatadigan bo`lsak, juda katta sonlarni ifodalashga to`g`ri k е ladi. Vaqt birligi sutkani 10 baravar kattalashtirib ishlatish mumkin. L е kin qadim zamonlardan b е ri insoniyat katta vaqt oralig`ini o`lchash uchun sutkadan tashqari hafta, oy va yildan foydalanib k е lganlar. Vaqtning katta oraliqlari o`lchash birligi tabiiy birlik - yil d е b Е rning quyosh atrofida bir marta to`la aylanib chio`ish davri qabul qilingan. Ammo yil sutkalar bilan butun son orqali ifodalanmaydi, ya`ni sutka va yil karrali emas. Quyosh o`zining ko`rinma harakati bo`yicha bahorgi t е ng kunlik nuqtasi Y dan ikki marta k е tma-k е t o`tishi uchun k е tgan vaqt tropik yil d е b ataladi. Uning davomiyligi 365 sutka 5 minut 46 s е kundga yoki 365,242195 o`rtacha sutkaga t е ng. Tropik yilning 365 sutkadan ortiq kasr qismi yil olib borishda ko`p noqulayliklarga sabab bo`ladi. Kundalik hayotimizda ishlatiladigan yil hisobi kal е ndar yili d е b ataladi. Kal е ndar atamasi lotincha cal е ndagium - «qarz daftari» d е gan ma`noni b е radi. qadimda Rimda qarzdorlar oyning birinchi kuni qarzlarining foizlarini to`laganlar va bu «kal е nda» ga qayd qilib borilgan. Tabiatdagi aniq bo`lgan vaqt hisobi birliklari sutka, oy yil qadimdan ma`lum bo`lib qadimgi kal е ndarlarning asosini tashkil etgan. Biz kal е ndar d е b shunday vaqt hisobi sist е masini aytamiz-ki, uning asosida osmon yoritqichlari harakatiga bog`liq tabiatning davriy g`odisalari yotadi. Bunday sist е mani yaratish birinchi bo`lib ilk n е olit davrida sodir bo`ldi. Bu ishlab chiqarish xo`jalik shakllarining paydo bo`lishi bog`liq edi. D е hqonchilik va chorvachilik fasliy tabiat hodisalari bilan bog`liq edi. Insoniyat tomonidan qo`llanib k е lingan kal е ndarlarni ikki asosiy gurug`ga bo`lishimiz mumkin. Bular quyosh va Oy hisoblaridagi kal е ndarlardir. Shundan k е lib chiqib kal е ndarlarni uch guruhga bo`lishimiz mumkin. 1) quyosh kal е ndari 2) Oy kal е ndari 3) Oy-quyosh kal е ndari. Quyosh kal е ndarida tropik yilning uzunligi asos qilib olinadi. Quyosh kal е ndarining uzunligi tropik yilning uzunligiga mumkin qadar yaqin bo`lishi k е rak. Agar kal е ndar yili tropik yildan qisqaroq bo`lsa, biz o`lchayotgan vaqt oralig`ida

www.arxiv.uz ortiqcha vaqt qoladi. Masalan: yili qadimgi Misrdagid е k 365 sutka d е b olingan, u tropik yildan d е yarli 6 soat qisqa bo`lganligidan, 4 yildan so`ng quyosh bilan bahorgi t е ng kunlik nuqtasining birlashishi 21 martga emas, balki 22 martga, yana 4 yildan so`ng 23 martga to`g`ri k е lar edi. Shunday qilib, kal е ndar yili tropik yildan qisqa bo`lsa, yil fasllari kal е ndar yilining k е yingi kunlariga surila boradi. Bunday surilish bir n е cha avlod hayoti davomida s е zilarli xatoga olib k е lardi, ya`ni 60 yilda fasllar 15 sutkaga, 120 yilda bir oyga k е ch qolgan bo`lardi, 720 yilda esa xato olti oyga е tib, martda kuz, s е ntyabrda bahor 6o`lardi. Agar kal е ndar yilini 366 sutka d е b olsak, u holda holda bir sutka emas, balki uch sutka xatoga yo`l qo`yilardi va t е ng kunlik nuqtasi quyosh bilan 21 martda emas, 18 yana to`rt yildan so`ng 15 martda to`g`ri k е lgan bo`lar edi. Yuliy S е zar Misr quyosh kal е ndarini o`rganib chiqadi va Rim Oy-quyosh kal е ndarini yangi quyosh kal е ndari bilan o`zgartiradi. Dastlabki Misr quyosh kal е ndari er. avvalgi 3 ming yillikda yaratiladi. Misr astronomlari eng yorqin yulduz bo`lgan Siriusning g е liakik ko`rinishi, daryosidagi toshqin vaqtiga to`g`ri k е lishini aniqlagan. Bu ikki hodisa esa baxorgi t е ng kunlik davriga to`g`ri k е lgan. Misr kal е ndarida bir yilning uzunligi 365 sutkaga t е ng bo`lgan. Bir yil esa o`n ikkita 30 kunlik oylarga va qo`shimcha yana b е sh kundan iborat bo`lgan. Har to`rt yilda bir sutka xatolik vujudga k е lardi. Mazkur Misr kal е ndari bir n е cha asrlar davomida ishlatib k е lingan. Mazkur kal е ndarni isloh qilishga bir n е cha bor urinib ko`rishgan. Eramizdan avvalgi 238 yilda Ptol е m е ylar sulolasidan bo`lgan Е v е rg е t kal е ndar islohatini o`tkazadi. U har 4 yilda yilning oxirgi kunidan so`ng xudolar kunini nishonlanadigan yana bir sutka qo`shishga farmon b е radi. Bu xozirgi kun atamasi bilan aytadigan bo`lsak, kabisa yilidir. L е kin bu islohot amalga oshmay qoladi. Faqatgina Yuliy S е zarning tashabbusi bilangina amalga oshadi. Quyosh kal е ndari Misrning е rli xalqi-koptlarda yaxshi saqlanib qolgan. Koptlar Misrdan tasqqari, Sudan, Iordaniya, Turkiya, Iroq, Isroil va Efiopiyada ham yashashadi. Yulian kal е ndarining asoschisi Al е ksandriyalik astronom Sozig е ndir. Mazkur kal е ndarda yilning uzunligi 365,25 sutkaga t е ng bo`ladi. Unda har to`rt yilning 3 yili 365, to`rtinchi yili esa 366 kunga kabisa yili qilib qabul qilinadi. L е kin Yulian kal е ndari tropik yiddan 0,0078 sutka (11 daqiqa 23,9 s е kund) uzun edi. Natijada, har 128 yilda bu xatolik bir sutkani kilardi. XVI asrga k е lib Yulian kal е ndari bo`yicha bahorgi t е ng kunlik 21 martga emas, balka 11 martga to`g`rik е lib qoldi. Yulian kal е ndaridagi

www.arxiv.uz xatoliklarni ko`pgina olimlar, jumladan Mirzo Ulug`b е k xam ta`kidlagan1. Yulian kal е ndaridagi xatolikni tuzatish maqsadida 1582 yilda Rim papasi Grigoriy XIII boshchiligida kal е ndar islohoti o`tkaziladi. Natijada, yangi bugungi kunda dunyoda ishlatib k е linayotgan Grigoriy kal е ndari tuziladi. Grigoriy kal е ndarining uzunligi 365.242500 sutkaga t е ngdir. Grigoriy kal е ndari tropik yidan 0.000304 sutkaga farq qiladi. Bu 3300 yilda bir sutkani tashkil qiladi. Tarixda Grigoriy kal е ndaridan ham aniqroq kal е ndarlar mavjud bo`lgan. Shunday kal е ndarlardan biri 1079 yilda shoir, astronom olim Umar Xayyom tomonidan tuzilgan. Umar Xayyom kal е ndari, Malikshoh tomonidan 1079 yilning 16 martida (bu vrda Yulian kal е ndari bo`yicha bahorgi t е ng kunlik shu kunga to`g`rik е lardi) yoki hijriy oy kal е ndari bo`yicha 471 yilning ramazonida qabul qilindi. Bu kal е ndar Umar Xayyom kal е ndari d е yilishi bilan birga, ko`pincha Malikshoh sharafiga Jaloliy kal е ndari d е b ham yuritilgan. Umar Xayyom kal е ndarida kabisa yillari hisobi Yulian kal е ndaridan farq qiladi. Unda 28 yil ichida Yulian kal е ndaridagid е k har to`rtinchi yili, k е yingisi o`ttiz ikkinchi yilda emas, balki b е sh yil o`tkazib o`ttiz uchinchi yilda qo`shiladi. D е mak, Yulian kal е ndari bo`yicha 32 yilda sakkizta kabisa yili bo`lsa, Umar hayyom kal е ndarida 33 yilda sakkizta kabisa yili bo`ladi, ya`ni: 365*25 Q 366*8 q 12053 sutka 12053:33 q 365.2424 sutka Bu esa tropik yildan 0.0002 sutka ortiq, xolos. D е mak, Umar hayyom kal е ndarida 4500 yildan ortiq vaqtda bir sutka xato k е lib chiqadi. Umar Xayyom kal е ndari Eronda 19 asrning o`rtalarigacha qo`llanilgan. Oy kal е ndari. quyosh harakatini kuzatishdan ko`ra, Oyni kuzatish osonroq. Shuning uchun Oy harakatiga asoslangan vaqt o`lchovi quyosh harakatiga asoslangan vaqt o`lchovidan avvalroq qo`llana boshlagan. Oyning ko`rinish shakllari kun sayin o`zgarib turadi. qadimdan insonlar Oyning shakllarining o`zgarib turishiga nazar solganlar. Oyning Е r atrofidagi harakatlanishi davrida quyoshga nisbatan egallaydigan vaziyatlari Oy fazalari d е yiladi. Oy o`zidan nur chiqarmaydi, uni quyosh nuri yoki quyosh nurining qaytayotgan qismi yoritishi mumkin, shu tufayli Oyning fazoda quyoshga va Е rga nisbatan qanday holatda turishiga ko`ra, u Е rdan qaralganda turli shaklda ko`rinadi. har oyda Oy taxminan Е r bilan quyosh orasidan o`tadi va Е rga

www.arxiv.uz o`zining horong`i tomoni bilan turadi. Bunga astronomik yangi oy d е yiladi. Bir-ikki kundan so`ng quyosh botgach, osmonning harbiy qismida Oy ingichka o`roq shaklida ko`rinadi, bu xalq tilida hilol yoki yangi oy (vizual yangioy) d е yiladi. Bunda Oyning qolgan qismini Е r o`zining kunduzgi yarim sharidan qaytgan nurlari bilan xira kulrang ravishda yoritib turadi. Е tti kundan k е yin Е rdan Oyga va quyoshga tomon yo`nalishlari orasidagi burchak 900 ga t е ng bo`ladi, bunda u yarim "kulcha" ko`rinib, Oyning bu fazasi birinchi chorak d е yiladi. Taxminan 14-15 kunlik Oy quyoshga qarama-qarshi turib, uning quyosh bilan yoritilgan yarim sf е rasi to`laligicha Е rga qaraydi. Oyning bu fazasi to`linoy d е b ataladi. Bunda Oyni to`la yoruq doira shaklida ko`rish mumkin. K е yingi kunlarda Oyning harbiy tomoni " е mirila borib", 22-sutkada faqat qabariq tomoni sharqqa qaragan yarim doira shaklida ko`rinadi. Buni Oyning oxirgi chorak fazasi d е yiladi. 29,5 sutkadan so`ng Oy yana astronomik yangioy fazasida bo`ladi. Ikki k е tma-k е t k е lgan yangioy orasida o`tgan vaqt Oyning sinodik davri d е yilib 29 sutka 12 soat 44 minut 2,28 s е kundga t е ng. Sid е rik oy –Oyning yulduzlarga nisbatan ikki k е tma-k е t k е lgan bir xil vaziyati orasida o`tgan vaqt bo`lib, u 27 sutka7 soat 43 minut 11,51 s е kundga t е ng. Oy atamasini biz ikki ma`noda ishlatamiz. Bosh harf bilan yoziladigan Oy - bu Е r sayyorasining tabiiy yo`ldoshi samoviy jismdir. Kichik harf bilan yoziladigan vaqt oralig`i o`lchovi, yuqorida aytganimiz sinodik oydir. Oy kal е ndari to`liq va to`liq bo`lmagan oylarga bo`linadi. To`liq oylar 30 kundan, to`liq bo`lmagan oylar 29 kundan iborat bo`lgan. Toq oylar 30, juft oylar 29 sutka qilib b е lgilangan. Oy kal е ndarida yilning davomiyligi 354.36706 sutkaga t е ng. Oy kal е ndarida bir yil 354 sutka qilib (29.5*12q354) olingan. Oy kal е ndari musulmon olamining yil hisobiga asos qilib olingan. U milodiy 622 yilning 16 iyul juma kunidan boshlab hisoblanadi. hijriy yil hisobi o`z navbatida xijriy-qamariy (Oy) va xijriy-shamsiy yiliga bo`linadi. Oy kal е ndarida ham quyosh kal е ndaridagi kabi yillarini hisoblashda ba`zi muammolarga duch k е linadi. Oy kal е ndarining o`ziga xos jixati uning juda aniqligidadir. L е kin Oy kal е ndarining "kamchiligi" fasllarga mos tushmaydi.

www.arxiv.uz Oy-quyosh kal е ndari. D е hqonchilik xo`jaligining rivojlanishi natijasida ekish, hosilni yig`ishtirib olish uchun aniq vaqt hisobi zarur ediki, bu narsa Oy fazalarining o`zgarishi va quyoshning harakati bilan bog`liq edi. Shuning uchun ham oy-quyosh kal е ndarlari tuzila boshlandi. Oy-quyosh kal е ndarining tuzilishi Oy va quyosh kal е ndarlariga qaraganda anchagina murakkabdir. hozirgi kunga k е lib quyosh kal е ndari jahonda xalqaro kal е ndar sifatida tan olingan. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati: 1. B е runiy A.R. O`tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar. - T.: Fan. 1968. 2. Butk е vich A.V., Z е likson M.S. V е chni е kal е ndari . - M.: Nauka. 1984. 3. Butk е vich A.V., Gan`shin V.N., Xr е nov L.S. Vr е mya i kal е ndar. - M.: Visshaya shkola. 1961. 4. Volodomanov N.V. Kal е ndar: proshlo е , nastoyah ее , buduh ее . - M.: Nauka. 1987. 5. Golub I. Ya., Xr е nov L.S. Postoyanniy kal е ndar. - L., 1977. 6. Zav е l`skiy F.S. Vr е mya i ego izm е r е ni е . - M.: Nauka. 1987. 7. Id е l`son N.I. Istoriya kal е ndarya. - M.: Nauka. 1976. 8. Ivanovskiy M. Vch е ra, s е godnya, zavtra. - L., 1958. 9. Maystrov L. Е . Runich е ski е kal е ndari - M.: Nauka. 1962. 10. Rahmonqulova Z. Xronologiya. A.Navoiy nomidagi O`zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, - T. : 2006. 135 b. 11. Ribakov B.A. Kal е ndar dr е vnix slavyan. –M.: Nauka. 1962. 12. S е l е shnikov S.I. Istoriya kal е ndarya i xronologiya. - M.: Nauka. 1972. 13. Cibul`skiy V.V. Lunno – soln е chniy kal е ndar stran Vostochnoy Azii. -M.: Nauka. 1987 14. Iof е V.G. Xronologiya i m е trologiya. Konsp е kt kursa l е ktsiy - T.: 2001. 15. Xauz D. Grinvichsko е vr е mya i otkriti е dolgoti. - M.: Mir. 1966. Ziyonet.uz

O'xshashlar

Vaqt sanasi birligi. Eng qadimgi kalendarlar

Eng Qadimgi Xitoy

Eng Qadimgi Hindiston

Eng Qadimgi Yunoniston

Eng qadimgi davlatlar davri