Vaqt sanasi birligi. Eng qadimgi kalendarlar - Tarix - Referatlar

Vaqt sanasi birligi. Eng qadimgi kalendarlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55.5 KB

Ko'chirib olish

Vaqt sanasi birligi. Eng qadimgi kalendarlar Reja : 1. Vaqt tushunchasi. Hafta, sutka, soat tushunchalari. Dastlabki soatlar. 2. Kalendarlar haqida tushuncha. 3. Kalendarlar va ularning turlari (Quyosh, Oy, oy-kuyosh kalendarlari).

Vaqt tushunchasi. Vaqtning eng muhim xususiyatlaridan biri, uning bir tomonlama, ya`ni olg`a, kelajak tomonga yurishidir. Matematiklar ta`biri bilan aytganda, manfiy vaqt bo`lishi mumkin ham emas. Vaktni o`lchash uchun soniya, daqiqa, soat, sutka, hafta, oy va yil birliklari kabul qilingan. Olingan va butun dunyo mamlakatlarida bir xil qabul qilingan. Aniq vaqtning asosiy manbai astronomik kuzatishlardir. Maxsus asboblar yordamida yulduzlarni kuzatib, aniq vaqtni (soniyaning mingdan bir ulushlari aniqligida) topiladi. Hafta va uning turlari. Vaqt - tabiatdagi davriy hodisaga, Yerning o`z o`qi atrofida aylanish davriga nisbatan hisoblanadigan o`lchov birligidir. O`rta asr solnomachisi Dostopochtenniy, «yilning uzunligini - tabiat, oyning uzunligini - an`analar, haftaning uzunligini belgilaydi», - deb yozgan edi. Vaqtning sun`iy birligi bo`lgan haftalar, qadimda uch, besh va yetti kundan iborat bo`lgan. Bobil va Shumer matnlarida yetti kunlik hafta mavjudligi haqida ma`lumotlar berilgan. Yetti kushshk hafta vaqt o`lchovi sifatida Sharkda Bobilda ishlatilgan. Rimda ham dastlab sakkiz kunlik hafta bo`lib, unga A harfidan N harfigacha bo`lgan nomlar berilgan. Rimda imperator Avgust davrida (miloddan avvalgi 63-milodning 14) yetga kunlik hafta keng tarqalgan. Yetti kunlik hafta yaxudiylardan misrliklarga, ulardan rimliklarga va so`ngra G`arbiy Yovropaga tarqalgan. Bobilliklar yettini «qutlug` soyu> deb hisoblaganlar. Bu sig`inish o`sha davrda ma`lum bo`lgan beshta «sayyora» - «planeta» yoki «daydib yuruvchilar» va ular katoriga qo`shib hisoblangan Oy va Quyosh bilan bog`liq bo`lgan. O`lar Yer atrofida yetti sayyora - Oy, Merkuriy, Venera, Quyosh, Mars, Yupiter va Saturn aylanadi, deb hisoblaganlar. Haftalarga sayyoralarning nomi berilgan. Bu nomlarni rimliklardan so`ngra, G`arbiy Yevropa xalqlari ham ko`llashgan. Lotincha, fransuzcha va inglizchada ularning ko`rinish- larini kuyidagi jadvalda ko`rish mumkin. HAFTA KUNLARINING NOMLANISHINING ASTRONOMIK IFODASI Oy (dushanba) Venera (juma) Mars (seshanba) Saturn (shanba) Merkuriy (chorshanba) Quyosh (yakshanba)

Yupiter (payshanba) Qadimda sayyoralarning nomi soatlarga ham berilgan. Bir haftada 168 soat (24x7) bo`lgan. Shanbaning birinchi soatini (shuningdek, 8, 15, 22 soatlarini) 23 soatini Yupiter, 24 soatini Mars boshqargan. Yetti kunlik hafta G`arbda imperator Avgust davrida keng tarkaldi. Miloddan avvalgi 321 yilda Konstantin «Hamma fuqarolar Quyosh kuni dam olsin»,- deb farmon berdi. Slavyanlarda ham yetti kunlik hafta bo`lib yakshanba «nedeley», ya`ni «hech narsa qilma», «ishlamaydigan kun» - deyilgan. Dushanba - «ponedelnik» -«nedeley»dan keyingi kun, vtornik seshanba) - «nedeli»dan so`nggi ikkinchi, sreda (chorshanba) - nedeli (haftaning o`rtasi), «chetverg», «pyatnitsa»-to`rtinchi va beshinchi kun deb ataladi. «Subbota»- sabbat (shabat)-ya`ni dam olish so`zidan olingan. Qadimgi Rusda zamonaviy yakshanba XVI asrgacha «nedeli» deb atalgan. Hafta so`zining o`rnida esa «sedmitsa» ishlatilgan. Qadimgi Skandinaviya xalklarida shanba - «kidagzyau» «hammom kuni» degan ma`noni bildirgan. Bu shvedlarda (lorsdau va lagsdau) ham sakdanib qolgan. Ba`zi xalqlarda eston, latish, arab, yunon va xitoyliklarda hafta nomlari tartib raqami bo`yicha atalgan. Haftalarni raqamlash Qadimgi Bobilda ham mavjud bo`lgan. Masalan: Saturn kuni baxtsiz hisoblangan bois, shu kuni ular biror bir ish bilan shug`ullanishmagan «shabbat» - «osudalik» nomini olgan. Shu nom keyinchalik arab va slavyan tillarida ham ishlatilgan. Ba`zi xalqlarda haftalarning tartib raqami boshqacharoq qo`yilgan. Masalan, gruzin tilida beshta shanba mavjud. Haqiqiy shanba - «shabati»dan tashqari yana, ikkinchi shanba (orshabati) - ya`ni dushanba, uchinchi shanba (samshabati seshanba, to`rtinchi shanba (otxshabati) - chorshanba,beshinchi shanba (xutshabati) payshanba, juma - paraskevi va yakshanba - kriva deb ataladi. Forschada ham hafta nomlarida "shanba, so`zi olti marta takrorlanadi. Yakshanba - birinchi shanba, dushanba - ikkinchi shanba, seshanba-uchinchi shanba, chorshanba - to`rtinchi shanba va payshanba-beshinchi shanba tarzida. Juma - muqadsas kun hisoblanadi. Haftalarning forscha nomlari Kavkaz Osiyo xalqlari tomonidan ham ishlatiladi. Ozarbayjon tilida

«bozor» - yakshanba, turkchada xam yakshanba - «pazar», «pazartesi» - bozordan keyin-gi kun deb ataladi. Angliyada vaqtlar shanba haftaning oxirgi kuni hisoblangan. Galfrid Monmutskiy1 (XP asr) asarlaridan bunga bir talay misol topishimiz mumkin. Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, turli nomlarda va shakllardagi haftalardan foydalanilgan. Sutka va uning dastlabki shakllari. Yer sharining o`z o`ki atrofida bir marta aylanib chikishi uchun ketgan vakt sutka deb ataladi. Sutka – vaqtning dastlabki o`lchov birlitidir. Sutkaning 24 dan bir bo`lagi bir soat, soatning 60 dan bir bo`lagi daqiqa, daqiqaning 60 dan biri soniya deyiladi. Yer o`z o`qi atrofida notekis aylanishi ma`lum, ammo bu notekislik kichik bo`lib, 100 yilda soniyashgeg mingdan bir ulushi bilan o`lchanadi. Qadimda kecha va kunduzning almashishidan vaqt o`lchovi me`yori sifatida foydalanishgan. Qadimda yunoncha «Ьyetega» - sugka so`zi ikki ma`noda ko`llanilgan: 1)Quyosh chiqishidan Quyosh botishigacha bo`lgan vaqt oralig`i; 2)Quyosh chiqishidan keyingi Quyosh chiqishigacha bo`lgan vaqt oralig`i. Lotincha «dies» - sutka so`zi ham shu ma`noni bildirgan. Qadimgi Yunoniston, Rim, Bobilda va Misrda sutka ertalabdan, O`rta Osiyoda kechqurundan boshlab hisoblangan. Oy kalendaridan foydalangan afinaliklar, germanlar, iudeylarda ham sutka-kun kechqurundan boshlangan. Zardushtiylar esa Quyoshning chiqishi bilan yangi kun boshlanadi deb hisoblashgan. Sutkalarni dastlab misrliklar soatlarga bo`lganlar. Millodsan avvalgi yilida Misr koxinlari sutkani 24 soatga bo`lishgan: Ular soatni kunduz, 2 soatni g`ira-shira pay., 12 soatni kechasi hisoblashgan. Bobilda ham bir sutkaning 12 soati kechasi hisoblangan. Geradotning ta`kidlashicha, yunonlar bobilliklarning shu sistemasidan foydalanishgan. Gerodotning yozishicha, miloddan avvalgi VI ahamoniylar xukmdori Doro skiflarga yurishi davrida qo`riqchilariga vaktni hisoblash uchun tugilgan arqon, tashlab ketadi. Ular har kuni bitta tugunni yechganlar. Qolgan tugunlarning soni

shohning kaytishiga necha kun borligini bildirgan. Ahamoniylar hukmdorligi davrida vaktni hisoblashning bundan ham mukammalroq usuli mavjud bo`lgan, lekin oddiy ko`riqchi askarlar yuqoridagi usuldan foydalanishgan. Yerning yulduzlarga nisbatan bir marta aylanib chiqish davri sutkasiga va Quyoshga nisbatan aylanish davri Quyosh sutkasiga bo`linadi. Yulduz sutkasi uzunligi bahorgi teng kunlik nuktasidan ikkita ketma-ket yuqori (yoki pastki) kulminatsiyalari orasidagi vaqgga teng. Yulduz sutkasi haqikiy (pretsessiya va nutatsiya xisobga olinsa) yulduz sutkalariga ajraladi. Baxorgi teng kunlik sutkasi nuqgasining pretsession harakati ta`sirida o`rtacha yulduz sutkasi Yerning o`z o`qi atrofida haqikiy aylanish davridan 0,0084 soniyaga qisqa. Kundalik hayotimizda asosan o`rtacha kuyosh vaqtidan foydalanamiz. O`rtacha Quyosh - ekvator bo`ylab tropik yil ichida bir marta tekis aylanib chiqadigan hayoliy nuktadir. O`rtacha Quyosh markazining yuqori kulminatsiya payti o`rtacha tushlik payti deyiladi. O`rtacha Kuyosh vaqti shu paytdan boshlanadi. O`rtacha Quyosh markazining pastki kulminatsiya payti yarim tun deb fukaro vaqgi shu paytdan (soat 24.00) hisoblanadi va kalendarda kun o`zgaradi. Astronomiyada 1925 yilgacha kun hisobi tush paytida o`zgarar, ya`ni yangi kun kunduzi soat 12 dan boshlanar edi. 1925 yildan boshlab astronomiyada ham fuqaro vaktidan foydalanilmoqsa. Soat tushunchasi. Dastlabki soatlar. Soat - bu xalqaro birliklar tizimiga kirmaydigan vaqg o`lchov birligi, qiymati 60 dakiqa yoki 3600 soniyaga teng vakt oralig`i va vaqtni o`lchash uchun ishlatilgan asbobdir. Yunoncha «hogo», inglizcha «hoig» soat so`zi dastlab «vaqg oralig`i, davr» kabi ma`nolarni bildirgan. Miloddan avvalgi IV asrlarda yunonchada soat atamasi paydo bo`lgan. Odamlar vaktni o`lchashga kadimdan harakat qilib kelishgan. Ular Quyosh, Oy harakatlanishini va boshqa tabiat hodisalarning muayyan vaktlarda takrorlanib turishini sezganlar va ulardan vaktni o`lchashda foydalanganlar. Yunon olimi Ptolemey (mil. avv. P asr) sutkani soat, dakika soniyaga bo`lgan. Vaktni juda aniq o`lchash uchun maxsus astronomik kuzatishlar o`tkazilgan. Bu kuzatishlar samarasi o`larok dastlab quyosh soati, keyinchalik suv va kum soatlari paydo bo`ldi.

Ksenofontning ta`kidlashicha, soat kunduzi kuyoshga, kechasi yudduzlarga xamda odam soyasining uzunligiga qarab soat aniqlangan. Miloddan avvalgi 1800 yilda Misr koxinlari kechasi bo`ladigan ibodatlarda yulduz soatlaridan foydalanishgan. Kuyosh va suv soatlarining paydo bo`lishi soatni yanada anikroq bilish imkonini berdi. Misrda miloddan avvalgi 1600 yillarda suv soatlari, va 1450 yillarda Quyosh soatlaridan foydalanishgan. Birinchi Quyosh soati, ya`ni skafis bobillik Beros tomonidan miloddan avvvalgi SH asrda quriladi. Dastlabki yunon Quyosh soatlari milodsan av. 550 yillarda Anaksimantu Miletskiy tomonidan yaratilgan. Rimda miloddan avvalgi 293 yildan boshlab Kuyosh soatlaridan foydalana boshlangan. Osiyo xalklarida esa qadimda qum soatlari keng tarqalgan. Bu soatlar uzun bo`lmagan vaqt oralig`ini xisoblashga mo`ljallangan. Hozirda tibbiyotda qum soatlaridan foydalaniladi. Xitoyda olov soatlaridan foydalanishgan. Unda maxsus shamlar ishlatilgan. Miloddan avvalgi birinchi ming yillikda suv soatlari - klespidralar keng tarqaldi. Mazkur soatlar, aniq va qulay bo`lmasa-da, ma`lum bir qatlamdagi odamlarning ehtiyojini qondirgan. Urta Osiyoda XV asrning birinchi yarmida Mirzo Ulug`bek Samarqandda 50 metrlik Quyosh soatini bunyod etgan. Jamiyatdagi tarakqiyot natijasida aniq va qulay soatlarga bo`lgan ehtiyoj yuzaga keldi. Mexanik soatlar bu davrga yangilik bo`lib kirdi. 578 yillardagi Vizantiya manbalarida mexanik (g`ildirakli) soatlar tilga olinadi. X1-XP kelib, Yevropada mexanik (g`ildirakli) soatlar keng tarqaldi. Bunday soatlar, odatda, ratusha minoralariga o`rnatilgan. G`ildirakli soatlarning kamchiligi ularning ulkanligi va aniq emasligida edi. Rossiyada bunday soatlar dastlab 1404 Kremlga o`rnatiladi. 1706 yilda Pyotr I buyrug`i bilan bu soat o`rnini Golland kuranti egallaydi. XVI asrda g`ildirakli soatlar o`rnini yangi soatlar egallaydi. 1640 yilda Galiley tomonidan mayatnikli soatlar loyihasi ishlab chikiladi. Ushbu soat uning vafotidan keyin 1675 yidda Xristian Gyugens tomonidan yasaladi. Xristian Gyugens cho`ntak soatiga balansir spiral tizimini (hozirgi soatlarning asosiy mexanizmini) kiritdi va soatning aniq yurishi ancha yaxshilandi. I.P.Kulibin XVIII asrda tovuq tuxumidek keladigan murakkab mexanizmli mexanik soat yasadi. U xar soatda zang urardi. Rossiyada birinchi zangli soat 1404 yilda Moskvada Blagoveshensk sobori yaqinida o`rnatilgan.

Uni vizantiyalik Monax Lazar Serbin yasagan. XIX asrga kelib qo`l soatlari paydo bo`ldi. Bunday soatlar cho`ntak soatidan farq qilmasdi. Ularda qo`shimcha qismlar, kalendar ko`rsatgichi, soniyaamer, o`z-o`zidan burash mexanizmi ham bor edi. Dastlabki elektr soat Rossiyada 1840 yilda yaratildi. XX asrda elektr-mexanik, elektron-kvars, molekulyar, atom soatlari yaratildi. Toshkentda 1947 yidda qurilgan Toshkent kuranti minorasiga to`rt siferblatli zangli elektr soat o`rnatilgan. Energiya manbaiga ko`ra soatlar atom, mexanik, molekulyar va elektr, tebranish tizimi mayatnikli, balansirli va kamertonli xillarga bo`linadi. Kalendarlar va ularning turlari. (Tropik yil va kalendar yili, Quyosh kalendari, Oy kalendari, Oy - kuyosh kalendari) Biz tanishib o`tgan vakt birligi sutka katta davrlarni o`lchash uchun kichiklik qiladi- Katta davrlarni o`lchash uchun sutkani ishlatadigan bo`lsak, juda katta sonlarni ifodalashga to`g`ri keladi. Vaqt birligi sutkani 10 baravar kattalashtirib ishlatish mumkin. Lekin kadim zamonlardan beri insoniyat katta vakt oralig`ini o`lchash uchun sutkadan tashqari xafta, oy va yildan foydalanib kelganlar. Vaktning katga oraliklari o`lchash birligi tabiiy birlik - yil deb Yerning kuyosh atrofida bir marta to`la aylanib chiqish davri qabul qilingan. Ammo yil sutkalar bilan butun son orqali ifodalanmaydi, ya`ni sutka va yil karrali emas. Quyosh o`zining ko`rinma harakati bo`yicha bahorgi teng kunlik nuqtasi Y dan ikki marta ketma-ket o`tishi uchun ketgan vaqt tropik yil deb ataladi. Uning davomiyligi 365 sutka 5 minut 46 soniyaga yoki 365,242195 o`rtacha sutkaga teng. OSMON SFERASINING ASOSIY NUQTALARI VA CHIZIQLARI Tropik yilning 365 sutkadan ortiq kasr qismi yil olib borishda ko`p inqulnyliklarga sabab bo`ladi. Kundalik hayotimizda ishlatiladigan yil hisobi kalendar. yili deb ataladi. Kalendar atamasi lotincha sa1yepdarium — «qarz daftari» degan ma`noni anglatadi. Qadimda Rimda qarzdorlar oyning birinchi kuni qarzlarining foizlarini to`laganlar va bu «kalendar»ga qayd qilib borilgan. Tabiatdagi aniq bo`lgan vaqg hisobi birliklari sutka, oy yil qadimdan ma`lum bo`lib qadimgi kalendarlarning asosini tashkil etgan. Biz kalendar deb shunday vaqt hisobi sistemasini aytamiz-ki,

uning asosida osmon yoritqichlari harakatiga bog`liq tabiatning davriy hodisalari yotadi. Bunday sistemani yaratish birinchi bo`lib ilk neolit davrida sodir bo`ldi. Bu ishlab chiqarish xo`jalik shakllarining paydo bo`lishiga bog`liq edi. Dehqonchilik va chorvachilik fasliy tabiat hodisalari bilan bog`liq edi. Insoniyat tomonidan qo`llanib kelingan kalendarlarni ikki asosiy guruhga bo`lishimiz mumkin. Bular Quyosh va Oy hisoblaridagi kalendarlardir. Shundan kelib chiqib, kalendarlarni uch guruhga bo`lishimiz mumkin. Quyosh kalendari; Oy kalendari; Oy-quyosh kalendari. Quyosh kalendarida tropik yshshing uzunligi asos qilib olinadi. Quyosh kalendarining uzunligi tropik yilning uzunligiga mumkin qadar yaqin bo`lishi kerak. Agar kalendar yili tropik yildan qisqaroq bo`lsa, biz o`lchayotgan vaqg oralig`ida ortiqcha vaqg qoladi. Masalan: yili Qadimgi Misrdagidek 365 sutka deb olingan, u tropik yildan deyarli 6 soat qisqa bo`lganligidan, 4 yildan so`ng kuyosh bilan bahorgi teng kunlik nuqtasining birlashishi 21 martga emas, `balki 22 martga, yana 4 yildan so`ng 23 martga to`g`ri kelar edi. Shunday qilib, kalendar yili tropik yildan qisqa bo`lsa, yil fasllari kalendar yilining keyingi kunlariga surila boradi. Bunday .surilish bir necha avlod hayoti davomida sezilarli xatoga olib kelardi, ya`ni 60 yilda fasllar 15 sutkaga, 120 yilda bir oyga kech qolgan bo`lardi, 720 yilda esa hatto olti oyga yetib, martda kuz, sentabrda bahor bo`lardi. Agar kalendar yilini 366 sutka deb olsak, u holda bir sutka emas, bapki uch sutka xatoga yo`l qo`yilardi va teng kunlik nuqtasi Quyosh bilan 21 martda emas, 18 yana to`rt yildan so`ng 15 martda to`g`ri kelgan bo`lar edi. Yuliy Sezar Misr Quyosh kalendarini o`rganib chiqadi va Rim Oy-quyosh kalendarini yangi Quyosh kalendari bilan o`zgartiradi. Dastlabki Misr quyosh kalendari miloddan avvalgi 3 ming yillikda yaratiladi. Misr astronomlari eng yorqin yulduz bo`lgan Siriusning geliakik ko`rinishi, daryosidagi toshqin vaqtiga to`g`ri kelishini anikdagan. Bu ikki hodisa esa bahorgi teng kunlik davriga to`g`ri kelgan. Misr kalendarida bir yilning uzunligi 365 sutkaga teng bo`lgan. Bir yil esa o`n ikkita

30 kunlik oylarga va qo`shimcha yana besh kundan iborat bo`lgan. Har to`rt yilda bir sutka xatolik vujudga kelardi. Mazkur Misr kalendari bir necha asrlar davomida ishlatib kelingan. Mazkur kalendarni isloh qilishga bir necha bor urinib ko`rishgan. Miloddan avvalgi 238 yilda Ptolemeylar sulolasidan bo`lgan Yeverget kalendar islohatini o`tkazadi. U har 4 yilda yilning oxirgi kunidan so`ng xudolar kunini nishonlanadigan yana bir sutka qo`shishga farmon beradi. Bu hozirgi kun atamasi bilan aytadigan bo`lsak, kabisa yilidir. Lekin bu islohot amalga oshmay qoladi. Faqatgina Yuliy Sezarning tashabbusi bilangina amalga oshadi. Quyosh kalendari Misrning yerli xalqi-koptlarda yaxshi saqlanib qolgan. Koptlar Misrdan tashkari, Sudan, Iordaniya, Turkiya, Iroq, Isroil va Efiopiyada ham yashashadi. Yulian kalendarining asoschisi Aleksandriyalik astronom Sozigendir. Mazkur kalendarda yilning uzunligi 365,25 sutkaga teng bo`ladi. Unda har to`rt yilning 3 yili 365, to`rtinchi yili esa 366 kunga kabisa yili qilib qabul qilinadi. Lekin Yulian kalendari tropik yildan 0,0078 sutka (11 daqiqa 23,9 soniya) uzun edi. Natijada, har 128 yilda bu xatolik bir sutkani kilardi. XVI asrga kelib, Yulian kalendari bo`yicha bahorgi teng kunlik 21 martgaemas, balka 11 martga to`g`ri kelib qoldi. Yulian kalendaridagi xatoliklarni ko`pgina olimlar, jumladan, Mirzo Ulug`bek ham ta`kidlagan. Yulian kalendaridagi xatolikni tuzatish maqsadida 1582 yilda Rim papasi Grigoriy XSH boshchiligida kalendar islohoti o`tkaziladi. Natijada, yangi bugungi kunda dunyoda ishlatib kelinayotgan Grigoriy kalendari tuziladi. Grigoriy kalendarining uzunligi 365.242500 sutkaga tengdir. Grigoriy kalendari tropik yidan 0.000304 sutkaga farq qiladi. Bu 3300 yilda bir sutkani tashkil qiladi. Tarixda Grigoriy kalendaridan ham aniqroq kalendarlar mavjud bo`lgan. Shunday kalendarlardan biri 1079 yilda shoir, astronom olim Umar Hayyom tomonidan tuzilgan. Umar Hayyom kalendari, Eron shohi Malikshoh tomonidan 1079 yilning 16 martida (bu davrda Yulian kalendari bo`yicha bahorgi teng kunlik shu kunga to`g`ri kelardi) yoki hijriy oy kalendari bo`yicha 471 yilning ramazonida qabul qilindi. Bu kalendar Umar Hayyom kalendari deyilishi bilan birga, ko`pincha Malikshox sharafiga Jaloliy kalendari deb ham yuritilgan. Umar Hayyom kalendarida kabisa yillari hisobi Yulian kalendaridan farq

qiladi. Unda 28 yil ichida Yulian kalendaridagidek har to`rtinchi yili, keyingisi o`ttiz ikkinchi yilda emas, balki besh yil o`tkazib o`ttiz uchinchi yilda qo`shiladi. Demak, Yulian kalendari bo`yicha 32 yilda sakkizta kabisa yili bo`lsa, Umar Hayyom kalendarida 33 yilda sakkizta kabisa yili bo`ladi, ya`ni: 365*25 + 366*8 = 12053 sutka 12053:33 - 365.2424 sutka Bu esa tropik yildan 0.0002 sutka ortik, xolos. Demak, Umar Hayyom kalendarida 4500 yildan ortiq vaqtda bir sutka xato kelib chikadi. Umar Hayyom kalendari Eronda 19 asrning o`rtalarigacha qo`llanilgan. Oy kalendari. Quyosh harakatini kuzatishdan ko`ra, OYni kuzatish osonroq. Shuning uchun Oy harakatiga asoslangan vakt o`lchovi Quyosh harakatiga asoslangan vaqt o`lchovidan avvalroq ko`llana boshlagan. Oyning ko`rinish shakllari kun sayin o`zgarib turadi. Qadimdan insonlar Oyning shakllarining o`zgarib turishiga nazar solganlar. Oyning Yer atrofidagi harakatlanishi davrida Quyoshga nisbatan egallaydigan vaziyatlari Oy fazalari deyiladi. Oy o`zidan nur chiqarmaydi, uni Quyosh nuri yoki Quyosh nurining qaytayotgan qismi yoritishi mumkin, shu tufayli Oyning fazoda Quyoshga va Yerga nisbatan kanday holatda turishiga ko`ra, u Yerdan qaralganda turli shaklda ko`rinadi. Har oyda Oy taxminan Yer bilan Quyosh orasidan o`tadi va Yerga o`zining qorong`i tomoni bilan turadi. Bunga astronomik yangi oy deyiladi. Bir-ikki kundan so`ng Quyosh botgach, osmonning garbiy qismida Oy ingichka o`roq shaklida ko`rinadi, bu xalq tilida hilol yoki yangi oy (vizual yangi oy) deyiladi. Bunda Oyning qolgan qismini Yer o`zining kunduzgi yarim sharidan qaytgan nurlari bilan xira kulrang ravishda yoritib turadi. Yetti kundan keyin Yerdan Oyga va Quyoshga tomon yo`nalishlari orasidagi burchak 900 ga teng bo`ladi, bunda u yarim «kulcha» ko`rinib, Oyning bu fazasi birinchi chorak deyiladi. Taxminan 14- 15 kunlik Oy Quyoshga qarama-qarshi turib, uning quyosh bilan yoritilgan yarim sferasi to`laligicha Yerga qaraydi. Oyning bu fazasi to`linoy deb ataladi. Bunda Oyni to`la yorug` doira shaklida ko`rish mumkin. Keyingi kunlarda Oyning g`arbiy tomoni «yemirila borib», 22-sutkada faqat kabariq tomoni sharqqa qaragan yarim doira shaklida ko`rinadi. Buni OYning oxirgi chorak fazasi deyiladi.

29,5 sutkadan so`ng Oy yana astronomik yangioy fazasida bo`ladi. Ikki ketma- ket kelgan yangi oy orasida o`tgan vakt Oyning sinodik davri deyilib 29 sutka 12 soat 44 minut 2,28 soniyaga teng. Siderik oy -Oyning yulduzlarga nisbatan ikki ketma-ket kelgan bir xil vaziyati orasida o`tgan vakt bo`lib, u 27 sutka 7 soat 43 minut 11,51 soniyagateng. Oy atamasini biz ikki ma`noda ishlatamiz. Bosh harf bilan yoziladigan Oy -bu Yer sayyorasining tabiiy yo`ldoshi samoviy jismdir. Kichik harf bilan yoziladigan vakt oralig`i o`lchovi, yuqorida aytganimiz sinodik oydir. Oy kalendari .to`liq va to`lik bo`lmagan oylarga bo`linadi. To`lik oylar 30 kundan, to`liq bo`lmagan oylar 29 kundan iborat bo`lgan. Toq oylar 30, juft oylar 29 sutka qilib belgilangan. Oy kalendarida yilning davomiyligi 354.36706 sutkaga teng. Oy kalendarida bir yil 354 sutka kilib (29.5*12=354) olingan. Oy kalendari musulmon olamining yil hisobiga asos qilib olingan. U milodiy 622 yilning 16 iyul juma kunidan boshlab hisoblanadi. Hijriy yil hisobi o`z navbatida hijriy-qamariy (Oy) hijriy-shamsiy yiliga bo`linadi. Oy kalendarida ham Quyosh kalendaridagi kabi yillarini hisoblashda ba`zi muammolarga duch kelinadi. Oy kalendarining o`ziga xos jihati uning juda aniqligidadir. Lekin Oy kalendarining «kamchiligi» u fasllarga mos tushmaydi. Oy-quyosh kalendari. Dehqonchilik xo`jaligining rivojlanishi natijasida ekish, hosilni yig`ishtirib olish uchun anik vaqt hisobi zarur ediki, bu narsa Oy fazalarining o`zgarishi va Quyoshning harakati bilan bog`liq edi. Shuning uchun ham oy-quyosh kalendarlari tuzila boshlandi. Oy-quyosh kalendarining tuzilishi Oy va Quyosh kalendarlariga qaraganda anchagina murakkabdir. Hozirgi kunga kelib, Quyosh kalendari jahonda xalqaro kalendar sifatida tan olingan.

O'xshashlar

Vaqt sanasi birligi. Eng qadimgi kalеndarlar

Eng Qadimgi Xitoy

Eng Qadimgi Hindiston

Eng Qadimgi Yunoniston

Eng qadimgi davlatlar davri