Узбекистон республикаси миллий архив фонди ҳужжатларига илмий-маълумотнома аппаратини

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ўзбекистон республикаси миллий архив фонди ҳужжатларига илмий-маълумотнома аппаратини ташкил қилиш РЕЖА: 1. ЎзР МАФ ҳужжатлари илмий-маълумотнома аппарати тизими 2. Архив рўйхати. Рўйхатлар тузишни ташкил қилиш усули 3. Ҳужжатлар ҳақидаги ахборотларни туркумлаш. Каталоглар

www.arxiv.uz Архив ҳужжатларига илмий-маълумотнома аппарати (ИМА)ни тузиш иши давлат архивларининг илмий-ахборот фаолиятининг муҳим таркибий қисмидир. Ҳужжатларни давлат архивларидан тезда топиш учун улар ўрганилиб, таҳлил қилиниб, ҳужжатларнинг таркиби, мазмуни, манзили тўғрисидаги маълумотлар қисқа, умумлашган шаклга келтирилади. Ҳужжатлар тўғрисидаги бундай ахборотлар варақалар (карточка)га ёзилиб, маълумотномаларга киритилади. ЎзР МАФ таркибидаги ҳужжатларнинг ҳисобга олиш, қидириб топишни осонлаштириш, ундан унумли фойдаланишни ташкил этиш мақсадида юқорида айтилган йўл билан уларда ИМА тизими ташкил қилинади. ЎзР МАФ ИМА тизими ўзаро узвий боғланган ҳисоб ҳужжатлари, архив маълумотномалари, механизациялашган ва автоматлашган ахборот- қидирув тизимидан иборатдир. Булар бир хил усул ва қоидалар асосида тайерланиб. йиғмажилд, архив фонди, давлаг архиви, ЎзР МАФ доирасида ҳужжатларни эҳтиёт қилиб сақлаш ва самарали қидиришни таъминлаш учуи тузилади.ИМА барча даражадаги ҳужжатлар мажмуаларига қараб тузилади. Бу маълумотномалар қуйидагилардан иборат: 1) республика фондлар каталоги - ЎзР МАФга тегишли маълумотнома; 2) архивларда: кўрсаткич (путеводитель)лар, архив фондлари ҳақида маълумотнома, кирим дафтари, фондлар рўйхати, фондлар варақалари, тизимли каталоглар, предметли, исмли каталоглари; 3) фондга тегишли маълумотномалар, ҳисоб ҳужжатлари, фонднинг шарҳи, тизимли каталоглар, мавзулар бўйича каталоглар, исмлар каталоглари, фонд варақаси, рўйхат; 4) айрим йиғмажилдга тегишли маълумотномалар - ҳамма турдаги каталоглар, йиғмажилднинг ички ҳужжатлари рўйхати ва бошқалар. Барча ҳисоб ҳужжатлари маълумотномалар каби фондлар доирасидаги ҳужжатлар ҳақида зарур ахборот беради. Масалан, фонд варақаси, фонд тартиб рақами, номи, йиғмажилдлар сони, йиллари, фонд таркиби тўғрисида қисқача ахборот беради.

www.arxiv.uz Ҳужжатларни ҳисоб қилувчи асосий маълумотнома - бу опись йиғма- жилдлар рўйхатидир. Бошқа архив маълумотларидан фарқли ўлароқ, рўйхат фонд ичида йиғмажилдларни ҳисоблаш, ҳар бир йиғмажилднинг варақлар сонини белгилаш билан бирга у бир вақтда йиғмажилднинг таркиби ва мазмуни тўғрисидаги ахборот-маълумотнома ҳамдир. ЎзР МАФ ҳужжатларига тузилган ИМА тизими ўзаро боғлиқлиги, бирлиги билан ажралиб туради. Республиканинг барча архив ҳужжатлари тўғрисидаги энг умумий маълумотнома республика фондлари каталоги-дир. Вилоят миқёсидаги архив ҳужжатлари тўғрисидаги умумий маълумотнома ҳудудий архив иши бошқармасининг фондлар каталогидир. Бу маълумотномалар ёрдамида тарихчи, тадқиқотчи қайси архивда у ёки бу мавзуга оид қандай ҳужжатлар борлигини аниқлаб олади. Шундан кейин керакли давлат архивларига бориб, ўша архивнинг кўрсаткичи ёки архив фондларининг қисқача маълумотномаси, фондлар рўйхати ва варақаси ўрганилади; бу маълумотномалардан тадқиқотчи учун керакли ҳужжатлар архивнииг қайси фондларида эканлиги аниқланади. Архив фондларининг йиғмажилдлари рўйхатлари билан танишиб чиқиш керакли ҳужжатлар қайси йиғмажилдларда эканлигини амиқлаш имконини беради. Керакли йиғмажилдлар архивдан олиниб, улардан тадқиқотчига зарур ҳужжатлар топилади ва кўчириб олинади. Бир мавзута оид барча фондлардаги ҳужжатларни давлат архивининг тизимли, мавзулар бўйича тузилган каталоглари ёрдаммда аниқлаб, керакли ҳужжатларни танлаш ва уларни архивдан олиб ўрганиш, тадқик қилиш имкони туғилади. Шундай қилиб ИМА тизими таркибига кирувчи маълумотномалар ҳар бири ўзига хосдир. Шунинг билан бирга улар ўзаро боғлиқ ва бир-бирларини тўлдириб ЎзР МАФ ҳужжатлари тўғрисида зарур ахборот беради. Архив рўйхати. Архив рўйхати (опись) - бу ҳисоб ҳужжати ва айни вақтда ҳужжатларнинг мазмуни бўйича маълумотномадир. Бунда архив фонди йиғмажилдлари сарлавҳаси, санаси, варақларининг сони, рўйхати, уларнинг таркиби ва мазмуни тўғрисида маълумотлар берилади.

www.arxiv.uz Рўйхатлар ташкилотлар бўлимларида ва архивида тузилади. Давлат архивларида рўйхатлар такомиллаштирилади. Рўйхатлар тузишни ташкил қилиш усули. Рўйхат икки қисмдан - йиғмажилдлар рўйхатидан ва рўйхатга тузилган ёрдамчи маълумотлардан иборатдир. Рўйхатнинг асосий қисми йиғмажилдлар рўйхати қуйидаги ахборот элементларини ўз ичига олади: тартиб рақами, идора бўлимидаги йиғмажилднинг рақами, йиғмажилднинг сарлавҳаси, йиғмажилднинг бошланган ва тугатилган санаси, варақлар сони ва изоҳ. Рўйхатнинг тузилиши (структураси) фондни ташкил қилган идоранинг тузилиши билан бир хил бўлади. Рўйхатда йиғмажилдлар йиллар бўйича, йил ичида идора тузилиши бўлимлар бўйича жойлаштирилади ва ёзилади. Доимий сақланадиган йиғмажилдларга алоҳида рўйхат тузилади. Мабодо йиғмажилдлар кўп бўлса, рўйхатлар йиғма рақамлари тўрт хонали сонга етгандан кейин янги рўйхат тузилади. Ҳар бир рўйхат бир рақамидан бошланади. Қуйидаги ҳужжатларга алоҳида рўйхат тузилади; 1. Идоранинг шахсий таркибига, ходимларига оид материаллар. 2. Вақтинча сақланадиган ҳужжатлар. 3. Фонд материалларига тузилган варақалар каби маълумотномалар. Идораларда доимий сақланадиган ҳужжатларга рўйхатлар икки хил тузилиши мумкин: 1. Идоранинг ҳар бир бўлими бир йилга оид ҳужжатларга алоҳида рўйхат тузади. Ҳамма бўлимлардан олинган бундай рўйхатлар девонхонада жамланади ва бир йилга оид хужжатлари бўлган ҳамма бўлимларнинг умумий рўйхати тузилади. Шу тартибда умумий рўйхатга материаллар йилма-йил қилиб, умумий рўйхат тузилади. 2. Идоранинг бўлими барча йилларга оид ҳужжатларга алоҳида рўйхат тузади. Кейин юқоридаги тартибда йилма-йил қилиб умумий рўйхат тузилади.

www.arxiv.uz Идораларда йиғмажилдлар рўйхати 4 нусхада тайёрланади. Бу рўйхат давлат архивининг ЭТКсида тасдиқлангандан кейин ташкилотнинг архив фонди давлат архивига қабул қилинади ва унга қўшиб 3 нусха рўйхат ҳам топширилади, бири ҳисоб хужжати сифатида эҳтиёт қилиб ҳисоб бўлимида сақланади, бошқа нусхаларидан давлат архивининг ўқув хонасида фойдаланилади. Рўйхат тузиш усули. Йиғмажшдни баён қилиш. Рўйхатнинг асосий қисми, юқорида кўрсатилганидек, йиғмажилднинг сарлавҳасидир. Рўйхат тузишдан олдин ҳар бир йиғмажилд баён қилинади. Шу жараёнда сарлавҳа тузишга алоҳида эътибор берилади. Йиғмажилдни баён қилиш идорада иш юритиш жараёнида амалга оширилади. Йиғмажилдни баён қилишда муқовага қуйидаги маълумотлар ёзилади: 1. Идоранинг номи 2. Идора бўлимининг номи 3. Ииғмажилднинг номенклатура бўйича индекси 4. Сарлавҳа 5. Сана (йиғмажилднинг бошланган, тугаган саналари). 6. Варақлар сони 7. Сақлаш муддати 8. Архив шифри Йиғмажилд муқовасига идоранинг номини ёзиш билан йиғмажилд қайси фондга тегишли эканлиги белгиланади. Йиғмажилднинг идорадаги номенклатура бўйича индексининг рўйхатда кўрсатилиши йиғмажилдларни тартибга солишни осонлаштиради ва идоравий архивнинг қай даражада сақланганлигини кўрсатади. Йиғмажилдни баён этишнинг асосий қисми сарлавҳадир. Сарлавҳада йиғмажилддаги ҳужжатларнинг мазмуни қисқача очиб берилади. Сарлавҳа қуйидаги қисмлардан иборат; 1) ҳужжатнинг тури ёки хили; 2) муаллифи;

www.arxiv.uz 3) корреспондент (хат ёзилган идора); 4) мавзу; 5) манзил; 6) йиллар ва бошқа маълумотлар. Сарлавҳа ичида энг муҳими мавзу - ҳужжатларда ёритилган масаласидир. Шунинг учун ҳам бу қисм аниқ ва тушунарли қилиб ёзилиши керак. Кўп ҳужжатлардан ташкил топган йиғмажилдни баён этишда сарлавҳада йиғмажилд мазмуни ва ундаги ҳужжатларнинг таркиби умумлаштирилган ҳолда ифодаланади. Бундай ҳолларда «Материаллар», «Иш», «Ёзишма» каби турдош номлар қўлланилади. «Материаллар» сўзи йиғмажилд хилма-хил ҳужжатлар турларидан ва бир ёки бир неча масалага оид бўлса ва улар ўртасида ўзаро боғлиқлик бўлмаса ишлатилади. «Иш» сўзи эса тўпланган хужжатлар хилма-хил бўлгани ҳолда улар бир масалага тегишли бўлганда қўлланилади. Масалан, «ТДПУда шанбалик ўтказиш тўғрисидаги иш», Одатда «иш» суд органлари фондларида кўп бўлади. «Ёзишма» тушунчаси йиғмажилд хужжатлари сўроқ ва жавоблардан иборат бўлганда ишлатилади. Масалан, «ТДПУнинг ЎзР Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги билан талабаларнинг ишлаб чиқариш амалиёти тўғрисида ёзишмаси». Кўп ҳолларда йиғмажилдлар ҳужжатларнинг бир туридан иборат бўлади. Масалан, буйруқлар, қарорлар, режалар, ҳисоботлар, йўриқномалар ва ҳоказо. Йиғмажилд буйруқлар, мажлислар баёнларидан иборат бўлса, уларнинг тартиб рақамлари, санаси, асл нусха ёки кўчирма эканлиги кўрсатилади. Масалан «ТДПУ илмий кенгашининг йиғилишлари баёнлари. 1-6-сон, 1956 йил январ-июн. Асл нусха»; буйруқ, қарор ва баённомаларда кўп масалалар ёритилиши сабабли сарлавҳада мавзу кўрсатилмайди.

www.arxiv.uz Йиғмажилднинг ҳужжатлари орасида машҳур шахсларга тегишли ёки муҳим тарихий воқеага оид хужжатлар, фотосуратлар, харита, рисола, варақа ва бошка шунга ўхшашлар учраши мумкин. Бу ҳужжатларга мухтасар баён (аннотация) тузилади. Мухтасар баёнда ҳужжатнинг қисқача мазмуни ёзилади. У йиғмажилднинг муқовасига сарлавҳадан кейин ёзилади. Шундан кейин муқовага йиғмажилд санаси, варақлар сони, сақлаш муддати (доимий ёки 5 йил, 10 йил ва ҳоказо) ва архив шифри (яъни архив номи, фонд рақами, рўйхат рақами, йиғмажилд рақами) ёзилади. Йиғмажилдлар рўйхатини тузиш. Йиғмажилдлар баён қилинганидан ва муқовасига ёзилгандан кейин уларнинг рўйхати тузилади. Рўйхат тузилаётганда унинг учун керак бўлган барча маълумотлар йиғмажилд муқовасидан олинади. Баён қилинган йиғмажилдлар йиллар бўйича ва йил ичида идора тузилиши бўлинмалари бўйича гуруҳлаштирилади ва шу тартибда рўйхатга ёзилади. Рўйхатнинг охирида якунловчи ёзув бўлади. Бунда рўйхатга нечта йиғмажилд киритилганлиги кўрсатилади. Шунингдек литер (ҳарф) билан ёзилган жилдлар (2а,5в,5а,5б ва ҳоказо) ва тушириб қолдирилган рақамлар қайд қилинади. Рўйхатга одатда ёрдамчи маълумотнома аппарати тузилади. Бу рўйхатнинг бош саҳифаси, кириш, кўрсатгичлар, қисқартирилган сўзлар рўйхати ва бошқалардан иборат. Бош саҳифада давлат архивининг номи, фонд номи, фонд рақами, рўйхат рақами, рўйхат номи, рўйхатга киритилган материалларнинг санаси, рўйхат варақлари сони ёзилади. Бош саҳифа рўйхатга киритилган ҳужжатлар мажмуи тўғрисида умумлашган ахборот беради. Шундай қилиб архив рўйхати фонд йиғмажилдлари, ҳужжатлари тўғрисида муҳим маълумотлар берадиган ҳисоб ҳужжати ва архив маълумотномасидир. Ҳужжатлар ҳақидаги ахборотларни туркумлаш. Каталоглар. Ҳужжатлар ҳақидаги ахборотларни туркумлаш (классификациялаш) бу ҳужжатлар мазмуни, объектлари, предметлари орасидаги мантиқий

www.arxiv.uz боғлиқликни аниқлаш, ҳужжатлардаги ахборотларни тартибга солиш ва тезда топиш усулидир. Ҳужжатлар ҳақидаги ахборотларни туркумлаш каталоглар тузишга, маълумотнинг механизациялашган ва автоматлашган қидирув усулини ташкил қилишга қаратилган. Каталог - бу архив маълумотномаларининг бир тури. Унда ҳужжатлар ҳақидаги (варақаларга ёзилган) ахборотлар, мавзулар тармоқлар бўйича гуруҳлаштирилган бўлади. Каталоглар бир фондга, архивнинг барча фондларига, бир неча архивларга, ҳатто республика архив фондига тузилган бўлиши ҳам мумкин. Каталог фондлараро, архивлараро маълумотнома ҳисобланади. У архив маълумотномалари орасида муҳим ўрин тутади. Каталоглар бир архивнинг бир неча фондлари, шунингдек бир неча архивларда сақланаётган ҳужжатлар таркиби ва мазмуни ҳақида тўла маълумотлар олиш имконини беради. Архивларда каталоглар архив ИМАнинг таркибий қисми ҳисобланади. Архив ҳужжатларини каталоглаштириш. Ҳар бир давлат архивида ҳужжатларни каталоглаштириш ишлари амалга оширилади. Архив ҳужжатларини каталоглаштириш дейилганда, каталоглар тузиш жараёнида бажариладиган барча ишлар, яъни каталогларни тузиш тарх (схема) ларини ишлаб чиқиш, ҳужжатларни топиш, танлаб олиш, баён қилиш, шунингдек каталоглар турларини, уларни тузиш усулларини аниқлаш ишлари назарда тутилади. Каталоглар ўзига хос тузилишга эга. Тармоқ, муаммо, мавзу, масала, фамилиялар, саналар бўйича бирлаштирилган ҳужжатлар ҳақидаги маълумотлар каталогдаги бўлимлар, бўлинмалар, мавзулар ва бошқа бўлакларни ташкил қилади. Каталоглар тузилишини ҳужжатлар ҳақидаги ахборотлар туркуми тархлари белгилайди. Ҳужжатлар ҳақидаги ахборотларни туркумлаш тархи ёзма ёки чизмали ҳужжатдир. Бу тарх маълум мантиқ билан жойлаштирилган ва ҳужжатлардан олинган ахборотларни шу бўлаклари бўйича

www.arxiv.uz жойлаштиришга мўлжалланган каталогнинг туркум бўлаклари рўйхатидир. Мана шу тарх орқали ҳужжатларни ўрганиш, варақа (карточка)ларга баён қилиш ва уларни каталогда гуруҳлаш, жойлаштириш амалга оширилади. Каталогнинг туркум тархи ҳужжатларни топиш, баён қилиш ишларидан олдин тузилади. Тарх бўлаклари маълумотнома тузувчилар, мутахассислар иштирокида аниқланади ва белгиланади. Туркум тархи қанча тўла, мукаммал, чуқур ишланган бўлса, ҳужжатлар мазмунини шунча аниқ очиб бериш имкони туғилади. Ҳужжатлар ҳақидаги ахборотлар каталогда варақаларга ёзилиб, жойлаштирилади. Варақаларда баён қилинган ахборотлар айрим ҳужжат, битта йиғмажилд ёки бир-бирига ўхшаш бир гуруҳ йиғмажилдларга тегишли маълумотларни ўз ичига олади. Шу билан каталог варақаларидаги маълумотлар йиғмажилдлар рўйхатидаги маълумотлардан фарқ қилади. Маълумки рўйхатда битта йиғмажилдга тегишли маълумот берилади. Каталогнипг рўйхатдан устун томони ҳам шундадир. Каталогнинг асосий бўлаги – рубрика - сарлавҳа қисмидир. Бу қисмда аниқ масаланинг номи, шахснинг фамилияси, сана тўғрисида ҳужжатдаги маълумотлар бўлади. Каталог варақасида шу ҳужжатнинг манзили ҳам ёзилган бўлади. Тадқиқотчини шу масала ёки фамилия қизиқтирса, ҳужжат шартли белгиси (шифри)- манзилини ёзиб олиб, архивдан тезда топиб фойдаланиши ва тадқиқ қилиши мумкин бўлади. Каталогларнинг турлари. Архив каталоглари тузилиш қоидаларига кўра иккига бўлинади: мантиқий ва алфавит каталоглари. Биринчи тур каталогларда архив ҳужжатлари ҳақидаги маълумотлар мантиқий, ўзаро боғлиқ ҳолда бўлади. Иккинчи турида эса, ҳужжатлар ҳақидаги маълумотлар ўзаро боғланмаган ҳолда, яъни алифбо бўйича жойлашган бўлади. Мантиқий тузилишдаги каталоглар таркибига тизимли, даврий ва мавзу асосларида тузилган каталоглар киради. Алифбо тузилишли каталоглар таркибига исмлар, географик номлар ва бошқа каталоглар киради.

www.arxiv.uz Мантиқий тузилишдаги каталоглар. Тизимли (систематик) каталог. Бунда ҳужжатлар ҳақидаги маълумотлар билим соҳалари ёки жамият амалий фаолияти соҳалари бўйича гуруҳлаштирилади. Кейин мантиқий боғланган ҳолда кетма-кет жойлаштирилади. Тизимли каталог умумий ва айрим тугунчаларнинг ўзаро боғлиқлиги ва муносабати асосида тузилади. Масалан, «Дин» умумий тушунчасига қуйидаги айрим тушунчалар киради: «Ислом», «Христианлик», «Индуизм», «Иуадизм» (яҳудийлик), «Будда». Ўз навбатида «Ислом» ҳам умумий тушунча бўлиб, айрим тушунчаларга бўлинади. Бундай бўлиниш «олийдан оддийга», «умумийдан айримга» тамойили бўйича давом этади. Барча туркум тархлари ичида тизимли каталоглар тархлари энг мураккабидир. Ҳозир бутун дунё кутубхона ва архивларида, шунингдек Ўзбекистон Республикасида «Универсал ўнлик туркуми (классификацияси)» тизимли каталоглар учун кенг фойдаланилади. Бу туркум асосида давлат архивлари тизимли каталоглар учун туркум тархи ишлаб чиқилган. "'Универсал ўнлик туркуми"нинг моҳияти шундаки, битта умумий тушунчага бўйсунган, боғланган бир гуруҳ предметлар бир деб қабул қилинган. Умумий тушунчалар айрим тушунчаларга бўлинган. Бу тизимга биноан архивдаги барча маълумотлар 10 синфга (1дан 9 гача, 0-умумий) бўлинган. Улар ўз навбатида юздан, мингдан бир қисм ва бошқа майда бўлакларга бўлинади. “Универсал ўнлик туркуми”нинг асосий бўлимлари қуйидагилардан иборат: 0. Умумий бўлим 1. Фалсафа 2. Дин 3. Ижтимоий фанлар 4. Филология. Тилшунослик 5. Математика. Табиий фанлар 6. Амалий билимлар. Тиббиёт. Техника

www.arxiv.uz 7. Санъат. Фотография. Томошалар 8. Адабиёт. Адабиётшунослик 9. Ўлкашунослик. География. Биографиялар. Тарих. "Универсал ўнлик туркуми" кутубхона китоблари учун ишланган бўлсада, ундан иш юритиш ва архив материалларини туркумлаш учун ҳам фойдаланса бўлади. Мавзу бўйича каталоглар. Давлат архивларида тизимли каталоглар 60-йиллардан кенг тарқала бошлаган. Унга қадар архивларда асосан мавзу бўйича каталоглар тузилган. Ҳозир ҳам маҳаллий давлат архивлари - шаҳар, туман, вилоят архивларида, уларнинг филиалларида тизимли каталоглар тузиш имкони бўлмаганлиги сабабли, мавзу бўйича каталоглар асосий маълумотномалардан бири ҳисобланади. Бундай каталогларда мавзу яна кичик мавзучаларга бўлинади. Улар ўз навбатида яна майда бўлакларга бўлинади. Масалан, Туркистон генерал-губернаторлигида миллий озодлик ҳаракати мавзуси бўйича каталогда қуйидаги мавзу бор: 1876 йилдаги Пўлатхон қўзғолони, 1898 йилги Андижон қўзғолони, 1916 йилдаги халқ қўзғолони ва ҳоказо. Буларнинг ҳар бири яна майда бўлакларга бўлинади. Даврий каталог. Бундай каталог туркуми тархи даврлар, асрлар, йиллар каби бўлакларга бўлинади. Масалан, МДАда сақланаётган вақфномалар учун даврий каталог тузилса, у асрлар бўйича бўлиши мумкин: XIII аср, XIV аср, XV аср, XVI аср, XVII аср, XVIII аср, XIX аср. Ҳар бир аср каталогнинг бўлими ҳисобланади. Бўлимлар бўлинмаларга - эллик, қирқ, ўттиз, йигирма, ўн йилликларга бўлинади. Масалан, XVIII аср: 1701-1710, 1711-1720. 1721-1730, 1731-1740 ва ҳоказо. Алифбо бўйича тузиладиган каталоглар. Исмлар каталоги. Исмлар каталогида бўлимлар фамилиялардан иборатдир. Бўлимлар ичида бўлинмалар у ёки бу шахс фаолиятининг у ёки бу қирраларини ёритади. Масалан, Файзулла Хўжаев: давлат фаолияти; партиявий фаолияти; илмий

www.arxiv.uz фаолияти: китоблар; брошюралар; мақолалар; маърузалар; хатлар; у ҳақидаги мақолалар. Бўлимларда фамилиялар алифбо бўйича жойлаштирилади. Бўлинмалар ва бўлинманинг бўлакчалари алифбо бўйича эмас, тизимли, мантиқий равишда бирин-кетин жойлаштирилади. Географик каталог. Бу - каталогнинг туркум тархи алифбо тартибида жойлашган географик ва топографик номлардан: вилоятлар, шаҳарлар, туманлар, қишлоқлар, дарёлар, кўллар, сув омборлари ва бошқалардан иборат. Вилоятлар, шаҳарлар, туманлар номлари бўлимлар ҳисобланади ва алифбо бўйича жойлаштирилади. Масалан, Тошкент шаҳри қуйидаги бўлимларга бўлинади: тарихи, аҳолисининг сони ва таркиби, олий ўқув юртлари, коллежлар, мактаблар, саноат корхоналари ва ҳоказо. Ҳозир барча йирик давлат архивларда тизимли, исмлар, географик каталоглар мавжуд. Бу маълумотномалар тадқиқотчига у ишлаётган мавзу бўйича керакли архив ҳужжатларини тезда топиш ва фойдаланиш имконини беради. Каталоглаштириш учун ҳужжатларни танлаб олиш ва ахборотни баён қилиш усули. Архивлардаги каталоглар тизимида уларнинг фондларидаги барча маълумотлар ўз аксини топиши керак. Фондларни каталоглаштиришда биринчи навбатда муҳим ва кўп фойдаланиладиган фондлар танлаб олинади. Масалан, давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари (ЎзССР ХКС, Олий Совет Президиуми ва бошқалар) фондлари, иқтисодиёт, маданият соҳасидаги идора ва ташкилотлар ҳужжатлари муҳим фондлар қаторига киради. Давлат архивларида каталоглаштириладиган фондлар рўйхати тузилади ва режалаштирилади. Каталоглаштириш учун танлаб олинган фонд материаллари ўрганилиб, керакли йиғмажилдлар танлаб олинади. Дастлаб рўйхатлардан идоранинг, ташкилотнинг асосий фаолиятини ёритувчи бўлимлари танлаб олинади. Ташкилотнинг ёрдамчи, хўжалик соҳалари бўлимлари бўйича йиғмажилдлар олинмайди.

www.arxiv.uz Фонд йиғмажилдлари танлаб олингандан кейин, улар синчиклаб ўқиб, ўрганиб чиқилади. Ҳужжатлардан энг муҳим ахборотлар, фактлар, воқеалар, ҳодисалар умумлаштирилиб, варақада баён қилинади. Бунда ҳужжатлардаги маълумотларнинг аҳамиятига қараб ҳар хил усуллар қўлланилади. Варақада бир хужжат, бир йиғмажилд ёки гурух, йиғмажилдлар баён қилиниши мумкин. Масалан, Туркистон АССР ХКС қарорларининг ҳар бири алоҳида баён қилинади. Муҳим архив фондлари ҳужжатларининг кўп қисми қимматли, аҳамиятли ҳужжатлар ҳисобланади. Бундай ҳужжатларнинг ҳар бири алоҳида баён қилинади. Майда идоралар фондларининг каталоглаштириш ҳужжатлар бўйича эмас, балки йиғмажилдлар, гуруҳлаштирилган йиғмажилдлар бўйича баён қилинади. Шундай қилиб, каталоглар архивнинг ИМА таркибига кирувчи муҳим маълумотномадир. Улар тарихчи, тадқиқотчилар ишлаётган мавзу бўйича архивдан керакли ҳужжатларни қисқа фурсатда топишга ёрдамлашади. Архив ҳужжатларининг шарҳлари. Архив шарҳлари бу айрим ҳужжатлар мажмуаси таркиби ва мазмуни тўғрисидаги тартибли ахборотларни ўз ичига олган маълумотномалардир. Шарҳлар архив ҳужжатларидан фойдаланишни кенгайтириш мақсадида бу ҳужжатлар ҳақида манфаатдор ташкилотларни, илмий жамоатчиликни хабардор қилиш мақсадида тузилади. Шарҳлар одатда икки хил бўлади: архив фондлари ва мавзулар бўйича шарҳлар. Фондлар шарҳлари - бу шарҳ битта фонднинг ҳужжатлари таркиби ва мазмуни, улардаги муҳим мавзу, масалалар тўғрисида кетма-кет ва атрофлича ахборот берган архив маълумотномасидир. Мавзу бўйича шарҳлар - битта мавзуга оид бир неча фондларда сақланаётган ҳужжатлар таркиби ва мазмуни тўғрисида ахборот берувчи архив маълумотномаларидандир. Шарҳлар муҳим илмий, амалий аҳамиятга эга бўлган, долзарблиги билан бошқалардан ажралиб турадиган архив ҳужжатларига тузилади. У ёки бу

www.arxiv.uz архив фондига шарҳ тузишда фондни ташкил қилган идоранинг, ташкилотнинг аҳамияти, давлат идоралари тизимида тутган мавқеи, унинг ҳужжатларини долзарблиги ҳисобга олинади. Шарҳларни йирик ва ҳужжатлари кам ўрганилган фондлар бўйича тузиш мақсадга мувофиқдир. Битта мавзуга оид битта архивда сақланаётган бир неча фондларгагина эмас, республиканинг барча давлат архивларида сақланаётган ҳужжатларга шарҳ тузилса, айни муддао бўлади. Шарҳларни тузиш ҳам ҳар хил бўлади. Шарҳлар фондни ташкил қилган ташкилот тузилиши, бўлимлар, тармоқлар, мавзу бўйича ва бошқа туркум тархлар бўйича бўлиши мумкин. Масалан, тармоқлар бўйича гуруҳлаш тархи шарҳ учун танланган бўлса, у қуйидагича бўлади: 1) саноат; 2) қишлоқ хўжалиги; 3) маданият; 4) санъат; 5) соғлиқни сақлаш; 6) савдо; 7) шаҳар ёки туман хўжалиги ва ҳоказо. Ҳар бир бўлим ичида шарҳ материаллари масалалар бўйича жойлаштирилади. Шарҳларда ҳужжатларни баён қилиш усули каталог, рўйхат ва бошқа маълумотномаларникига ўхшаш бўлади. Ҳужжатларнинг баёни дастлаб варақаларга ёзилиб, фонд ёки бир неча фондлар ўрганилиб бўлингандан кейин варақалар шарҳ тархи бўйича гуруҳлаштирилади, таҳрир қилиниб шарҳ матни ёзилади. Ҳужжатлар ҳақидаги маълумотлар ёзилаётганда қуйидаги қоидаларга риоя қилиш зарур: ҳужжатларнинг турлари кўрсатилиши, уларнинг мазмуни очиб берилиши, йиллари, асл нусха ёки кўчирма эканлиги кўрсатилиши керак. Муҳим масалалар, воқеалар, ҳодисалар баён қилинган шу далилларга доир ҳужжатлар йиғмажилдлар сони кўрсатиб ўтилса ўринли бўлади. Шунингдек, у ёки бу масала бўйича ҳужжатлар тўла ёки кам сақланганлигини ҳам айтиб ўтиш мумкин. Шарҳ тузишдаги яна бир муҳим қоида шуки, баён этилаётган ҳужжатларнинг манзили, архив шифри кўрсатиб борилади. Фонд шарҳи бўлса, шарҳ матнида рўйхат ва йиғмажилд тартиб рақами қавс ичида ёзиб қўйилади. Мавзу бўйича шарҳда бир нечта фондлардаги ҳужжатлар баён

www.arxiv.uz этилаётган бўлса, фонд, рўйхат, йиғмажилд, тартиб рақамлари кўрсатилади. Ҳужжатлар шифрлари аниқ, хатосиз бўлиши керак. Бу маълумотлар бўлмаса, шарҳ қадрсизланади, тадқиқотчи шарҳда баён этилган ҳужжатларни топа олмайди. Ҳужжатлар шифрлари аниқ, хатосиз бўлиши керак. Давлат архивлари бўйича кўрсатгичлар. Давлат архивларининг илмий-ахборот фаолиятида кўрсатгич (путеводитель) лар муҳим аҳамият касб этади. Кўрсатгичлар - архив фондлари тўғрисида мунтазам тартибда ахборот берувчи архив маълумотномасидир. Тадқиқотчилар кўрсатгичга архивда у ёки бу фонднинг бор-йўқлигини аниқлаш учун мурожаат қилишади. Кўрсатгичлар асосан иккн хил бўлади. Биринчисида архивдаги муҳим фоидларнинг барчаси маълум тартибда жойлаштирилиб, ҳар бирига таъриф берилади. Иккинчиси, давлат архиви фондлари бўйича қисқа маълумотнома деб аталади ва бунда ҳам фондлар маълум тартибда жойлаштирилиб, муҳим фондларга қисқа маълумот ёзилади. Бошқа фондларга қисқа маълумот ҳам ёзилмай, уларнинг фақат рўйхати берилади. Биринчи тур кўрсатгичлар республикамиз марказий давлат архивларида, иккинчи тури - вилоят архивларида тузилади. Кўрсатгичлар одатда ишлаб чиқариш тармоқ тархи бўйича тузилади. Бу фондлар таърифлари давлат фаолияти, халқ хўжалиги, фан, маданият тармоқлари бўйича гуруҳлаштирилади. Масалан, ЎзССР МДАнинг совет даври бўлими фондлари бўйича кўрсатгич тархи қуйидаги бўлимлардан иборат: 1. Туркистон ўлкасида Муваққат ҳукумат ташкилотлари фондлари; 2. Олий давлат ҳокимияти ва давлат бошқарув идоралари фондлари; 3. Адлия ва суд идоралари фондлари; 4. Халқ хўжалиги ташкилотлари, корхоналар фондлари; 5. Маданият ва турмуш соҳасидаги ташкилотлар фондлари ва

www.arxiv.uz хоказо. Шунингдек, ЎзССР Марказий давлат тарих архиви кўрсатгичи ва вилоят давлат архивлари бўйича қисқача маълумотномалар ҳам тармоқлар тархи асосида тузилган. Фондларга таъриф бериш, ҳужжатларни баён қилиш усули фондлар материаллари таркиби ва мазмунига, уларнинг аҳамиятига боғлиқдир. Муҳим фондларнинг ҳар бирига алоҳида таъриф берилади. Турдош фондларнинг ҳар бир гуруҳига битта таъриф ёзилади. Архив фондининг таърифи қуйидаги қисмлардан иборат: 1) архив фондининг номи; 2) фонд ҳақида маълумотлар; 3) фонд ва фондни ташкил қилган идора тўғрисида қисқача тарихий маълумот; 4) архив фонди ҳужжатларининг аннотацияси; 5) библиографик маълумот. Кўрсатгичда фонднинг тўла ва қисқа номи берилади. Масалан, ЎзССР Халқ Комиссарлари Совети (ЎзССР ХКС). Фонд ҳақида маълумотлар қисмида фонд тартиб рақами, унинг ҳажми, ҳужжатларнинг бошланган ва тугаган санаси, фондга оид маълумотномалар ҳақида ахборот, рўйхатлар (опись, шарҳ, каталоглар ва бошқалар) кўрсатилади. Фондни ташкил қилган ташкилот ва фонд, фонд ҳақида қисқа тарихий маълумотда ўша ташкилот тарихи, асосий фаолияти ва фонднинг тарихи баён этилади. Фонд тарихининг муҳим қисми фонд ҳужжатларининг мухтасар баёнидир. Бунда фонд ҳужжатлари жуда қисқа шаклда, шу билан бирга фонд мазмунининг етарли даражада тўла акс этирилиши талаб қилинади. Фонд таърифининг сўнгти элементи библиографик маълумот ҳисобланади. Бунда фонд ва фондни ташкил қилган ташкилот тўғрисидаги адабиётлар, фонд ҳужжатлари эълон қилинган тўпламлар кўрсатилади.

www.arxiv.uz Кўрсатгичда архивда сақланаётган барча фондлар ҳақида маълумот берилиши керак. Лекин ҳамма фондларга таъриф ёзилиши шарт эмас. Кўрсатгич охирида таърифи тузилмаган фондлар рўйхати берилади. Бу рўйхатда фонднинг номи билан бирга тартиб рақами, йиғмажилдлар сони, фонд ҳужжатлари бошланган ва тугаган йиллар кўрсатилади. Архив фондлари бўйича қисқача маълумотнома ҳам кўрсатгич тузиш қоидалари асосида тайёрланади. Фақат бу маълумотномада фондлар ҳақидаги маълумотлар тўла бўлмайди. Масалан, фонд ҳужжатларининг мазмуни очиб берилмайди. Айрим муҳим фондларгагина тўла таъриф берилади. Қисқа маълумотноманинг мақсади асосан архив фондлари таркибини кўрсатишдир. Кўрсатгич ва шарҳларда ҳам бошқа маълумотномалардагидек ИМА бўлади. Улар асосан кириш, қисқартирилган сўзлар рўйхати, исмлар, географик, предмет ва бошқа кўрсатгичлар, изоҳлар, атамалар луғати, библиографик маълумотдан иборатдир. Архив маълумотномаларини нашрга тайёрлаш. Архив маълумотномаларини эълон (нашр) қилишдан асосий мақсад ЎзР МАФ ҳужжатлари тўғрисида кенг илмий ахборотни ташкил қилишдир. Бу вазифани амалга ошириш учун архивлар кўрсатгичлар, рўйхатлар, шарҳлар, каталоглар, ва бошқа маълумотномаларни нашр этади. Маълумотномаларни эълон қилиш ташкилотлар, илмий жамоатчилик диққатини ЎзР МАФ ҳужжатларига жалб қилади ва улардан фойдаланишнинг кенгайишига ёрдамлашади. Юқорида кўрсатиб ўтганимиздек, архивда маълумотномалар кўп ва хилма хилдир. Уларнинг ҳаммасини нашр қилиш имкони йўқ. Шунинг учун уларнинг энг муҳимлари чоп этилади. Биринчи навбатда архив ҳужжатлари ҳақида умумий маълумотномалар, кўрсатгич ва архив фондлари бўйича қисқача маълумотномалар эълон қилинади. Кейин имконият бўлса, муҳим ва кенг фойдаланиладиган фондлар рўйхатлари нашр қилиниши, шарҳлар, каталоглар чиқарилиши мақсадга мувофиқ бўлади.

www.arxiv.uz Эълон қилинадиган архив маълумотномасининг тузилиши, тархи илмий асосланган, баён қилиш усулларининг бир хил бўлиши талаб этилади. Нашр этилаётган маълумотларга қўшимча талаблар қўйилади. Улар суратлар билан безатилган, иловалар билан таъминланган ва таҳрир қилинган бўлиши керак. Таянч тушунчалар: 1. Фондлар шарҳлари - бу шарҳ битта фонднинг ҳужжатлари таркиби ва мазмуни, улардаги муҳим мавзу, масалалар тўғрисида кетма-кет ва атрофлича ахборот берган архив маълумотномасидир. 2. Мавзу бўйича шарҳлар - битта мавзуга оид бир неча фондларда сақланаётган ҳужжатлар таркиби ва мазмуни тўғрисида ахборот берувчи архив маълумотномаларидандир. 3. Кўрсатгичлар - архив фондлари тўғрисида мунтазам тартибда ахборот берувчи архив маълумотномасидир. 4. Архив шарҳлари - бу айрим ҳужжатлар мажмуаси таркиби ва мазмуни тўғрисидаги тартибли ахборотларни ўз ичига олган маълумотномалардир. 5. Архив рўйхати (опись) - бу ҳисоб ҳужжати ва айни вақтда ҳужжатларнинг мазмуни бўйича маълумотномадир.

$www.arxiv.uz АДАБИЁТЛАР 1. Азаров А.И., Брежестовская Н.В. Государственнье архивы и архивное дело в союзн ы х республиках.-М.: 1971. 2. Алимов И.А., Эргашев Ф., Бўтаев А. Архившунослик.-Т.: 1997. 3. Алимов И.А. О видах и формах публикации исторических источников в архивных учреждениях Узбекской ССР \\Вид ы и формы публикации исторических источников.-М.: 1960. 4. Алимов И.А. Использование документальн ы х материалов госархивов Узбекской ССР \\Архивы Украин ы -Киев.: 1966, №2. с.39-42. З.Алимов И.А. Архив \\Ўзбек совет энциклопедияси.-Т.: 1971. жилд 1. Б.485- 486. 6. Алимов И.А. Создание и усовершенствование научно-справочного аппарата в ЦГА УзССР \\Советские архив ы - 1972, №4. с.99-100.$

O'xshashlar

Узбекистон республикаси миллий архив фонди хужжатларидан фойдаланишни ташкил этиш. Архив хужжатларини саклаш

Музейнинг илмий маълумотнома аппарати

Узбекистон Республикаси мда, Узбекистон Республикаси ксох мда хужжатларидан фойдаланиш

Республикада архив ишининг такомиллаштирилиши

Узбекистон республикаси архивларини бутлаш