Республикада архив ишининг такомиллаштирилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

108.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Республикада архив ишининг такомиллаштирилиши Режа: 1. Ўзбекистонда архив иши (1961-1980 йиллар) 2. Ўзбекистонда архив иши (1981-1990 йиллар) 3. Мустақил Ўзбекистонда архив иши.

www.arxiv.uz 1960 йиллар бошида архивлар тараққиётида янги давр бошланди. Архив ташкилотларини бевосита Ўзбекистон Министрлар Советига бўйсундирилиши республикада архив ишини ривожланишига ёрдам қилган муҳим омил бўлди. Министрлар Советининг 1961 йил 9 майдаги қарори билан Ўзбекистон Ички ишлар министрлигининг архив бошқармаси Ўзбекистон Министрлар Совети ҳузуридаги Архив бошқармаси қилиб қайта ташкил қилинди. Шу қарор асосида маҳаллий архив ташкилотлари Қорақалпоғистон АССР Министрлар Совети ва вилоятлар ижроия қўмиталари Архив бўлимлари қилиб қайта ташкил қилинди. Архив ташкилотларини Министрлар Совети ва вилоятлар ижроия қўмиталари ихтиёрига ўтказилиши уларни давлат аппарати тизимидаги ролини орттирди ва архив иши тараққиётида янги босқични бошлаб берди. Архив ташкилотлари республика давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари билан тенг ҳуқуқули бўлиб қолди ва улар архив иши ва иш юритишни ташкил қилиш фаолиятини назорат қилиш ҳуқуқига эга бўлди. Архив ташкилотларининг асосий вазифаси сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, илмий, амапий аҳамиятга эга бўлган ҳужжатлар сақланишини таъминлаш ҳисобланади. Улар тарихий ҳужжатларни давлат сақловига танлаб олиш, сақланишини таъминлашда муҳим аҳамият касб этади, Шунинг учун архив ташкилотлари ҳужжатлар қимматдорлигини экспертиза қилишга ва улар билан давлат архивларини бутлашга катта эътибор беради. 1960-1961 йилларда иттифоқ Бош архив бошқармаси кўрсатмасига биноан республикада архивларни бутлаш тамойили тубдан қайта кўриб чиқилди. Ўз фаолияти натижасида илмий аҳамиятга эга ҳужжатлар вужудга келмайдиган майда, ёрдамчи ва коммунал маиший ташкилотлар (сартарошхона, ателье, ошхона, аптека, дўконлар, ҳаммомлар, таъмирлаш устахоналари, автобазалар, меҳмонхоналар ва бошқалар)дан давлат сақловига ҳужжатлар қабул қилиш тўхтатилди. Бунинг натижасида архив ташкилотлари ўз фаолиятида асосий эътиборини ҳужжатлар сақланишини назорат қилишга ва давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, муҳим саноат,

www.arxiv.uz қурилиш ва шунга ўхшаш корхоналар ҳужжатларининг қабул қилиш имкониятига эга бўлдилар. Республика давлат архивлари ҳужжатлари қабул қилинадиган ва қабул қилинмайдиган ташкилотлар, муассасалар, корхоналар рўйхатларини туздилар ва давлат архивлари ҳужжатларни қабул қилишда мана шу рўйхатга амал қиладиган бўлдилар. Архивларни бутлаш, экспертиза қилиш, идоравий архивларни назорат этиш соҳаларидаги қайта қуриш ишларига оид республика Министрлар Совети хузуридаги Архив бошқармаси қатор методик қўлланмалар тайёрлади. Архивларни бутлаш масаласи Архив бошқармасининг илмий кенгашида муҳокама қилинди ва унинг қарори давлат архивларига ижро этиш учун юборилди. 1961 йилдан бошлаб давлат архивларининг эксперт текширув комиссия (ЭТК) лари вазифалари тубдан ўзгарди. ЭТКнинг экспертиза масаласида асосий вазифаси давлат архивларини назорат қиладиган ташкилотлар топширган доимий сақланадиган ҳужжатларнинг рўйхати (описи)ни кўриб чиқиш ва тасдиқлаш бўлиб қолди. Шунингдек ЭТК 5 йилдан ортиқ сақланадиган материаллар далолатномасини ва ҳужжатларни сақлаш муддати кўрсатилган рўйхат (перечень) да ЭТК белгиси бор материаллар рўйхатини муҳокама қилиб, тасдиқлайдиган бўлди. Сақлаш муддати 5 йилгача бўлган материаллар далолатномасини назорат қилинадиган идоранинг раҳбари ЭТКда рўйхат тасдиқлангандан кейин тасдиқлаши лозим эди. Давлат архивлари томонидан назорат қилинмайдиган идоралар архив ҳужжатлари рўйхати ва далолатномасини тасдиқлаш уларнинг юқори идоралари ихтиёрига берилди. Архивларни бутлаш ишини қайта кўриб чиқилиши туфайли идоравий архивларни назорат қилишда ҳам муҳим ўзгаришлар содир бўлди. Янги шароитда давлат архивлари идоравий архив иши ва идораларнинг иш юритишини назорат қиладиган бўлди. Қайта қуришгача эса, архив ташкилотларининг асосий вақти хаддан ташқари кўп, майда, кам аҳамиятли

www.arxiv.uz ташкилотларни назорат қилишга кетар эди ва муҳим идоралар архивлари эътибордан четда қолар эди. Бунинг натижасида қиймати кам илмий, тарихий, амалий аҳамияти йўқ архив фондлари тартибга солинар эди ва давлат архивларига қабул қилинар эди. Асосий фондлар эса, одатда тартибга солинмасдан давлат архивига қабул қилинмасдан қолар эди. 1966 йил 1 январига республика бўйича давлат архивлари назорат қиладиган, келажакда хужжатлари давлат архивларига қабул қилинадиган ташкилотлар 6489 та бўлган. 1965 йилда 4930 та ташкилот ўз архивларини тартибга келтиришган эди. Тартибга солинган йиғмажилдлар сони тартибга солиниши керак бўлган йиғмажилдларнинг 70% ни ташкил қилар эди. 1966- 1980 йилларда давлат архивларига ташкилот ва корхоналардан 580 минг бошқариш ҳужжатлари йиғмажилдлари, 5939 та илмий-техник ҳужжатлар йиғмажилдлари, 5048 та киноҳужжатлар сақлов бирлиги, 53987 фотоҳужжатлар сақлов бирлиги ва 5345 та фоноҳужжатлар сақлов бирлиги қабул қилинган. 1986-1990 йилларда давлат архивларини бутлаш соҳасида анча иш амалга оширилди. Давлат архивларини бутлаш манбаи ҳисобланган ташкилотлар рўйхатларига аниқлик киритилди ва тўлдирилди. 1990 йилда архивларни бутлаш манбалари сони республика бўйича 9576 та етди. 1986- 1990 йилларда республика давлат архивлари сақловига 635 минг доимий сақланадиган йиғмажилдлар қабул қилинди. 70-йилларда давлат архивлари назорат қилаётган ташкилотларнинг идоравий архивлари ва иш юритиш хизмати бирмунча яхшиланди. 1972-1980 йилларда бевосита архив ташкилотларининг иштирокида республикада 49 та шахсий таркиб бўйича хўжалик ҳисобидаги архивлар ташкил қилинди ва уларга 850 мингга яқин йиғмажилдлар қабул қилинди. Республикада биринчи бундай архив Андижон вилоятида ташкил этилган. 1972 йил 13 июнда Андижон вилояти ижроия қўмитаси «Вилоят давлат архивининг Қўрғонтепа филиали қошида шахсий таркиб бўйича ҳужжатларнинг районлараро бирлашган архивини ташкил қилиш тўғрисида» қарор қабул қилди. Унга

www.arxiv.uz асосан корхоналар, ташкилотлар, муассасалар, колхозлар, совхозларнинг шахсий таркиб бўйича ҳужжатлари сақланишини таъминлаш, ҳисобга олиш, уларни жамлаш ва фуқароларга биографик маълумотномалар бериш мақсадида шахсий таркиб бўйича хўжалик ҳисобидаги Қўрғонтепа туманлараро архиви ташкил қилинган. Бу архив Қўрғонтепа, Хўжаобод туманлари ва Советобод шаҳри ташкилотлари, колхоз ва совхозлари маблағи ҳисобидан шахсий таркиб ҳужжатларини марказлаштириб сақлаш ва фойдаланиш учун тузилган. Ҳар бир ташкилот ва хўжалик шахсий таркиб бўйича ҳужжатларни марказлаштириб сақлаган хўжалик ҳисобидаги архивга маблағ ўтказиб турар, ана шу маблағ ҳисобидан архив ишчи ва хизматчиларига иш ҳақи берар эди. Ижрокўм қарори билан ҳар бир йиғмажилд учун бир йилга 65 тийин миқдорда ҳақ тўлаш белгиланган эди. Қўрғонтепа архивининг тажрибаси шахсий таркиб ҳужжатларининг сақлаш ва фойдаланишни самарали ва фойдали шакли туман, шаҳар идоралараро архивларда бундай ҳужжатларни марказлаштириб сақлаш эканлигини исботлади, Ўзбекистон Республикаси Министрлар Советининг 1973 йил 16 февралдаги «Республикада архив ишини аҳволи ва янада яхшилаш тадбирлари тўғрисида»ги қарори асосида ижрокомлар қошида шахсий таркиб ҳужжатларининг идоралараро ҳўжалик ҳисобидаги архивларни ташкил қилиш кенг авж олди. Бу архивлар вазифаси уларга ташкилотлар шартнома асосида топширган шахсий таркиб ҳужжатларини марказлаштириб сақлаш ва фуқароларга улар асосида маълумотномалар бериш эди. Бундай архивлар республиканинг кўпчилик вилоятларида ташкил қилинди. Бу архивлар шахсий таркиб ҳужжатларини сақлашни таъминлашда ва туман, шаҳарларда архив ишини умумий аҳволини яхшилашда, фуқароларга архив маълумотномалари беришда муҳим аҳамиятга эга бўлди. Давлат архивлари ташкилотларда иш юритишни такомиллаштиришга қаратилган амалий натижа берадиган тадбирлар ўтказди. Ташкилотда иш юритишни ташкил қилинганлиги даражаси тўғрисида фикр юргизишга асос

www.arxiv.uz бўладиган асосий кўрсаткичлар булар иш юритиш бўйича йўриқномани, йиғмажилдлар номенклатурасини борлиги ҳисобланади. 1980 йилда республикада давлат архивлари назоратидаги 8733 та ташкилотдан 3472 (40%)тасида иш юритиш бўйича йўриқнома, 85%да йиғмажилдлар номенклатураси мавжуд эди. 1986 йилдан бошлаб республика давлат архивлари ташкилотларда идоравий архив ва иш юритишни ташкил қилинишини, текширишни одатда идоравий тизимлар бўйича комплекс тарзда амалга оширдилар. 1986 йилда Ўзбекистон қишлоқ хўжалик машинасозлик вазирлиги ва Ўзбекистон кинематография давлат қўмитаси тизимлари, 1987 йилда Ўзбекистон Маориф вазирлиги тизими, 1988 йилда Ўзбекистон телекўрсатувлар, радиоэшитиришлар давлат қўмитаси тизими комплекс текширилган. Ўзбекистон архив ташкилотлари томонидан 1987 йил январ-майда Маориф вазирлиги тизими ташкилотлари, муассасаларида идоравий архивлар ва иш юритишда ҳужжатларни ташкил қилиниши аҳволи текширилди. Ушбу вазирлик тизимида 435 муассасадан 221 тасида йиғмажилдлар номенклатураси ишлаб чиқилган эди. Вазирлик муассасаларида сақланаётган 80687 та доимий муддатда сақланадиган йиғмажилдлардан 40447 та йиғмажилд архив рўйхати (опись)га киритилиб, давлат архиви ЭТКси томонидан тасдиқланган. Маъориф вазирлиги тизимини марказда ва вилоятларда текшириш натижаси бўйича архив ташкилотлари йирик ташкилотларда архив мудири лавозимини жорий қилишни, идоравий архивларни махсус жиҳозланган хоналар билан таъминлашни, эксперт комиссияси ишини ва архив ҳужжатларини тартибга солишни фаоллаштиришни, иш юритиш йўриқномасини ва йиғмажилдлар номенклатурасини жорий қилишни таклиф қилдилар. 70-80 йилларда архив ҳужжатлари рўйхатларини такомиллаштириш ва каталоглаштириш республика давлат архивларининг муҳим вазифаларидан бири бўлган. Рўйхатларни маълумот бериш даражасини кўтариш мақсадида давлат архивлари 1975 йилдан бошлаб рўйхатларни

www.arxiv.uz такомиллаштириш ва қайта ишлашни фаол олиб бордилар. 1976-1990 йилларда 1,7 миллион йиғмажилддан иборат I ва II категорияли фондлар рўйхатлари республика давлат архивлари томонидан такомиллаштирилди ва қайта ишланди. Рўйхатларни тузатиш, яхшилаш, йиғмажилд сарлавҳаларини қайта тузиш, хатоларини тузатиш, бошқа фондларга тегишли ҳужжатларни ажратиш, ҳужжатлар қимматдорлигини экспертиза қилиб, қиймати йўқ ҳужжатларни макулатурага ажратиш, йиғмажилдларни тартибга солиш, йиғмажилдлар шифрини қайта тузиш ва зарур илмий- маълумот аппарати (сўзбоши, мундарижа, йиғмажилдларнинг янги архив шифри жадвали, кўрсатгичлар)ни тузиш йўли билан амалга оширилган. Ҳужжат даражасида ахборот олиш мақсадида республика марказий ва маҳаллий архивларида тизимли, мавзули, исм каталоглари яратилган. 1991 йил 1 январга қадар 761 фонддан 489,5 минг йиғмажилд ўрганилиб, маълумотлар каталогларга киритилган. Каталогларга олинган ҳужжатлар асосан I ва II категорияли фондлар, ҳокимият ва давлат бошқарув органлари эди. Натижада бошқарма ҳужжатларига ва шахсий таркибга оид ҳужжатларга 970 минг мавзулар бўйича карточка ва 49 мингдан ортиқ исм карточкалари тузилган. Бу карточкалар тизимли, мавзули ва исм каталогларига киритилган. Кино-фото-фоноҳужжатларини ҳам каталоглаштириш фаол олиб борилди. 1976-1980 йилларда киноҳужжатларга 9 мингдан ортиқ, фотоҳужжатларга 61 мингдан ортиқ ва фоноҳужжатларига 8 минг дан кўп карточкалар тузилиб, каталогларга қўшилган. Кўриб чиқилаётган даврда Ўзбекистон архив ташкилотларида ҳужжатларни эълон (нашр) қилиш ишлари анча авж олган эди. Ҳужжатлар тўпламларининг илмий салоҳиятларини кўтаришда архив ташкилотларининг илмий-тадқиқот институтлари билан ҳамкорлиги муҳим аҳамият касб этди. 1961-1965 йилларда республика архив ташкилотлари Ўзбекистон Фанлар академиясининг Тарих институти, Партия тарихи институти ва Марказий Осиё республикларининг шунга ўхшаш илмий ташкилотлари билан

www.arxiv.uz биргаликда қуйидаги ҳужжатлар тўпламлари чоп этилган. "Подготовка условий сплошной коллективизации сельского хозяйства в Узбекистане (1927-1929-гг.)». Сборник документов.- Т., 1961, "'Социалистическое переустройство сельского хозяйства в Узбекистане (1917-1926 гг.)». Сборник документов. -Т., 1962, «Иностранная военная интервенция и гражданская война в Средней Азии и Казахстане». Сборник документов - том 1. Т., 1963., том 2. Алмаата, 1964. «Ўрта Осиёни тадқиқ қилган рус олимлари»- сериясидан қуйидаги тўплам эълон қилинган: Г.Д. Романовский. Сборник документов. - Т., 1961. Шунингдек, 2 та илмий оммабоп тўпламлар: «Письма с фронта» (Т., 1965) ва "Фронтдан хатлар" - (Т., 1965) чоп этилган. Архивчиларнинг матбуотда, радио ва телевидениеларда чиқишлари анча кенгайди. 1961-1965 йилларда Ўзбекистон архивчилари газета ва журналларда 301 та, 1966-1967 йилларда 208 та мақола эълон қилдилар. 1963-1967 йилларда 240 радио эшиттириш ва 32 телекўрсатув ташкил этдилар. 1986-1990 йилларда архив ишларини ташкил қилишда муҳим ўзгаришлар содир бўлди. Бу ўзгаришлар архив ишини янада ривожлантириш бўйича мақсадли комплекс дастурларни амалга оширишга қаратилган эди. Республиканинг архив ҳужжатларини эълон қилувчилари давлат архив фонди ҳужжатларидан фойдаланиш ва эълон қилишни жадаллаштириш дастурини бажариш соҳасида фаол меҳнат қилдилар. Архив ҳужжатларидан фойдаланиш йилдан-йилга ортиб борди. 1986-1990 йилларда 1981-1985 йилларга нисбатан фуқароларнинг 12 мингдан ортиқ ижтимоий ҳуқуқий тоифадаги фуқаролар сўрови ижро этилди. Республика ва маҳаллий давлат архивлари ҳар йили 20 мингдан ортиқ фуқаролар сўровини бажардилар. Фақат биргина 1986 йилда 59 кўргазма, 112 радиоэшиттириш ва 6 гелекўрсатув ташкил қилинди ва 185 мақола эълон қилинди. 1986-1990 йилларда 7 ҳужжатлар тўплами чоп этилди. 1989 йилда «Ахборотнома» бюллетенининг нашр қилиниши қайта тикланди. Демократия ва ошкоралик шароитида махфий ҳужжатларни очиқ ҳужжатлар қаторига ўтказиш

www.arxiv.uz кенгайди. 1987-1990 йилларда республика давлат архивларида 99,9 минг йиғмажилдларнинг махфийлик белгиси олиб ташланди ва очиқ ҳужжатлар қаторига қўшилди. Бу тадбир архив ҳужжатларидан фойдаланишни кенгайтирди. 1986-1990 йилларда давлат архивларининг ўқув хоналарида 3 мингга яқин тадқиқотчига хизмат кўрсатилди ва уларга 50 мингдан ортиқ йиғмажилдлар фойдаланиш учун берилди. 1961-1962 йилларда шаҳар, туманларда архив ишларини тубдан яхшилашга қаратилган қатор тадбирлар амалга оширилди. 1961 йилда республиканинг туман ва шаҳар давлат архивлари ҳужжатларни вақтинча сақлайдиган архивлардан доимий сақлайдиган архивларга айлантирилди. Туман давлат архивларини мустаҳкамлашга қаратилган бошқа бир тадбир уларни туманлараро давлат архивларига бирлаштирилиши бўлди. 1962 йилда 18 майда туман архивлари асосида ҳар бирида 3-5 нафар хизматчилар ишлайдиган 28 та туманлараро давлат архивлари ташкил қилинди. 13 туманда туман давлат архивлари қолдирилган эди. Ўша йили туманлараро давлат архивлари вилоят давлат архивлари филиали қилиб қайта қурилди. Кейинги йилларда қатор филиаллар ташкил қилинди ва уларнинг сони 1990 йилда 40 тага етди. 1962 йилда Тошкентда Ўзбекистон медицина ҳужжатлари марказий давлат архиви ташкил қилинди, 1965 йилда бу архив таркибида илмий- техника ҳужжатлари бўлими ташкил қилинди ва у Ўзбекистон медицина ва илмий техника ҳужжатлари марказий давлат архиви қилиб қайта қурилди. 1990 йилда республика архив ташкилотлари шаҳобчалари Ўзбекистон Республикаси Министрлар Совети ҳузуридаги Бош архив бошқармаси, Қорақалпоғистон Республикаси Министрлар Совети ҳузуридаги Архив бошқармаси, 11 вилоятлар ижроия қўмиталари архив бўлимлари, 3 та марказий давлат архивлари, Қорақалпоғистон Республикаси Марказий давлат архиви, 11 зилоятлар давлат архивлари, 40 дан ортиқ вилоятлар давлат архивлари филиалларидан иборат эди. Шундай қилиб, республикада 70 га яқин архив муассасалари мавжуд эди. Уларни самарали фаолияти илмий ва

www.arxiv.uz тарихий аҳамиятга эга бўлган ҳужжатларнинг жамлашга, сақланишини таъминлашга ва улардан фойдаланишни ташкил қилишга қаратилган эди. Мустақил Ўзбекистонда архив иши. Ўзбек халқининг мустақилликка эришиши, бозор муносабатларига ўтиши жамиятимизнинг барча соҳаларида, жумладан маданий меросни тиклаш, тарих, архившунослик фанларини ривожлантириш соҳаларида ҳам туб ўзгаришлар содир бўлишига олиб келди. Бозор муносабатларига ўтиш, мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш туфайли қатор давлат саноат корхоналари, транспорт ва қурилиш, маиший хизмат ва савдо корхоналари хусусийлаштирилди, мулкдорлар синфи шакллантирила бошланди. Нодавлат саноат, қурилиш корхоналари, фермер хўжаликлари, касаба уюшмалари, хайрия ва бошқа жамғармалари, сиёсий партиялар ва ҳаракатлар, диний ташкилотлар архив фондлари ва архив ҳужжатлари нодавлат архив фондини ташкил қилди. Давлат ва нодавлат архив фондлари Ўзбекистон Республикаси Миллий архив фонди (ЎзР МАФ)га айлантирилди. ЎзР Миллий архив фонди ҳужжатларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳужжатлар эгасига, ташкилотга махсус гувоҳнома бериш жорий этилди. Давлат архивларининг пулли хизмат кўрсатиши кенгайди. Бозор иқтисодиёти шароитида ташкилотларнинг шахсий таркиб бўйича ҳужжатлари сақланишини таъминлаш мақсадида республика шаҳарлари ва туманлари ҳокимликлари томонидан шахсий таркиб буйича идоралараро архивлар сони кенгайтирилди. Бу архивлар махсус (бюджетдан ташқари) маблағлар ҳисобига ташкил қилинади. Улар фуқароларни ижтимоий - ҳуқуқий сўровларини бажаришда, шаҳар ва туманларда архив ишининг умумий аҳволини яхшилашда муҳим рол ўйнай бошладилар. Мустақиллик шароитида «Ўзархив» агентлиги томонидан архив ишининг асосий йўналишларини такомиллаштириш ва ривожлантиришнинг комплекс дастурлари ишлаб чиқилди ва амалга оширилди. Бу дастурлар қуйидаги йўналишлар бўйича тузилган ва беш йилга мўлжалланган:

www.arxiv.uz ҳужжатларни идоравий сақловини таъминлаш, уларнинг давлат ҳисоби ва илмий-маълумот аппаратини такомиллаштириш, архив ҳужжатларидан фойдаланишни жадаллаштириш. 1996 йилда «Ўзархив» агентлиги Ўзбекистон Республикасида архив ишини 2000 йилгача ривожлантириш Концепциясини ишлаб чиқди. Бу концепция давлат архив хизмати фаолиятининг методологик ҳаракат дастури эди. У жамиятни ва давлатни ахборот билан таъминлашдаги имкониятларни кенгайтириш, жамиятнинг ҳужжатли ёдгорликларини сақлашдаги ролини орттиришга қаратилган эди. Ўзбекистон Республикаси ҳукумати архив иши бўйича қонун ва меъёрий ҳужжатлар ишлаб чиқди. 1999 йил 15 апрелда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси «Архивлар тўғрисида» қонун ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси 1999 йил 30 октябрда «Архив иши бўйича меъёрий ҳужжатларни тасдиқлаш тўғрисида» қарор қабул қилди. Вазирлар Маҳкамасининг қарори билан «Ўзбекистон Республикаси Миллий архив фонди тўғрисида Низом», «Ўзбекистон Республикаси Миллий архив фонди ҳужжатларининг давлат рўйхатидан ўтказиш Тартиби», «Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Бош архив бошқармаси («Ўзбошархив») тўғрисида Низом», «Ўзбекистон Республикаси Давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари, корхоналар, муассасалар ва ташкилотлардаги идоравий архив тўғрисида Намунавий низом» тасдиқланди. Бу ҳужжатлар республика архив идораларини мустақиллигини, эркинлигини қонуний йўл билан расмийлаштирди. Бу ҳужжатлар асосида архнв идоралари совет тузими давридагидек иттифоқ архив органлари аралашуви, раҳбарлиги билан эмас, энди мустақил Ўзбекистонда архив ишига эркин раҳнамолик қилмоқда. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 3 февралдаги «Ўзбекистон Республикаси архив ишини бошқаришни янада такомиллаштириш тўғрисида»ги қарорига кўра «Ўзбошархив» Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги «Ўзархив» агентлигига

www.arxiv.uz айлантирилди. Жойларда ҳокимликлар архив бўлимлари ўрнига Архив иши ҳудудий бошқармалари ташкил қилинди. Ҳудудий органларнинг бошлиқлари Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгашининг Раиси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари билан келишув бўйича «Ўзархив» агентлиги Бош директори томонидан лавозимга тайинланадиган ва лавозимдан озод этиладиган бўлди. Илгари архив бўлими мудирлари ҳокимлар томонидан тайинланарди ва озод қилинарди. Ўзбекистонда бозор муносабатларига ўтиш жараёнида кўплаб хусусий, нодавлат ташкилотлар, корхоналар ва уларнинг архив фондлари вужудга келди. Нодавлат ташкилотлар идоравий архиви уларнинг мулки ҳисобланади. Шунинг билан бирга 1999 йил 30 октябрда Вазирлар Маҳкамаси тасдиқлаган Ўзбекистон Республикаси Миллий архив фонди тўғрисидаги Низомда «Нодавлат юридик ва жисмоний шахслар нодавлат архив фонди ҳужжатларини сақлаш мақсадида ташкил этилган архивларда ёки корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва бирлашмаларнинг таркибий бўлинмаларида доимий сақлашни таъминлайдилар. Доимий муддатда сақланадиган ҳужжатлар ва шахсий таркиб бўйича ҳужжатлар (меҳнат стажи, иш ҳақи, ўқиш, мукофотлаш ва бошқалар тўғрисидаги ҳужжатлар) Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги "Ўзархив" агентлиги органлари ва муассасалари розилигини олмасдан нодавлат ва юридик ва жисмоний шахслар томонидан йўқ қилиниши мумкин эмас», деб уқтирилган. ЎзР МАФ тўғрисидаги Низомга биноан нодавлат юридик, жисмоний шахслар ўз ҳужжатларини давлат мулки қилиб давлат архивлари, музейлар ва кутубхоналарда сақлашга беришлари мумкин. Нодавлат ташкилотлар ёки шахсий архив эгаси вафот этганда, ворислар ва қонуний меросхўрлар бўлмаганда, уларнинг ҳужжатлари давлат мулкига ўтказилиб, доимий сақлаш учун давлат архивларига топширилади. Давлат архивлари ҳужжатларни бутлаш, сақлаш, фойдаланиш ишларига методик ёрдам беради ва ҳужжатларга илмий-техник ишлов бериш, иш юритиш бўйича меъёрий

www.arxiv.uz ҳужжатларни ишлаб чиқиш, йиғмажилдларни таъмирлаш ва муқовалаш юзасидан пуллик хизматлар кўрсатиши мумкин. Мустақиллик шароитида Ўзбекистонда бозор муносабатларига ўтиш жараёнида давлат ҳокимияти ва бошқарув органларини қайта қуришда янги ташкилотлар ва қўшма корхоналар ташкил бўлди. Бу жараёнлар давлат архивларини бутлаш манбалари - ташкилотлар рўйхатларини деярли хар йили қайта кўриб чиқишни, янги ташкилотлар билан тўлдиришни ва тугатилган идоралар архив ҳужжатларини давлат сақловига қабул қилишни талаб қилди. Мустақиллик йиллари давлат архив муассасалари идоравий архивлар ҳужжатлари сақловини таъминлаш, иш юритишни ташкил қилиш борасида самарали ишларни амалга оширди. Улар ўз фаолиятини 1990 йил 28 июнда «Ўзбошархив» қарори билан тасдиқланган «ДАФ ҳужжатлари идоравий сақловининг таъминлашни асосий йўналишлари (1990-1995 йиллар)нинг амалга оширишни ташкилий-методик тадбирлари режаси» асосида амалга оширдилар. Унда архив ташкилотлари республика вазирликлари ва идоралари билан биргаликда ДАФ ҳужжатлари идоравий сақловини такомиллаштириш, улар таркибини яхшилаш, моддий-техника базасини мустаҳкамлаш, уларни кадрлар билан таъминлаш, идоравий архивлар билан ишлаш бўйича меъёрий-методик қўлланмалар тайёрлаш ва бошқа тадбирларни амалга ошириш назарда тутилган эди. Бу тадбирларнинг бажарилиши муассаса, ташкилот ва корхоналар идоравий архив ҳужжатлари сақловини янада яхшиланишига имкон берди. Шаҳар ва туман ҳокимиятлари қошидаги шахсий таркиб бўйича идоралараро архивлар тармоғи бирмунча кенгайди. 1995 йилда 1990 йилга нисбатан бундай архивларнинг сони 13 тага кўпайди ва 1995 йилда уларнинг сони 91 тани ташкил қилди. Бу архивлар шахсий таркиб бўйича ҳужжатлар сақловини ва фуқароларга ижтимоий — ҳуқуқий маълумотнома беришни яхшилади.

www.arxiv.uz 1990-1995 йилларда давлат архивлари идоравий архивларда 115 та комплекс, 1378 та мавзу бўйича, 1705 та назорат қилиш мақсадида текшириш ўтказди. Шу билан бирга архив ташкилотлари республиканинг айрим идоралари тармоқларида комплекс текширувлар ўтказдилар. Масалан, 1991- 1995 йилларда қуйидаги идоралар тармоқлари комплекс текширилди: Ўзбекистон Республикаси Марказий статистик қўмитаси (1991 й), Маҳаллий саноат вазирлиги (1992й), "Ўзсаноатфуқароқурилиш" корпорацияси (1993 й.), Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги (1994 й.), Соғликни сақлаш вазирлиги (1995 й.) ва ҳоказолар. Ўзбекистон давлат саноат ва фуқаролар қурилиши корпорациясининг комплекс текширилиши натижасида 31та архив ташкилотлари назоратидаги муассасаларда 26 таси бинолар билан таъминланганлиги, улардан 20 таси стеллажлар билан жиҳозланганлиги аниқланди. 31 та ташкилотдан 17 тасининг иш юритиш бўйича йўриқномаси, 58% муассасасаларда йиғмажилдлар номенклатураси бўлган. Шунинг билан бирга, ушбу корпорация тизимидаги идоравий тларда хужжатлар сақловини таъминлаш ва иш юритишни ташкил қилишда айрим камчиликлар борлиги аниқланди. Иш юритиш бўйича йўриқномалар ва йиғмажилдлар номенклатураси барча муассаса ва курхоналарда бўлмаган ва жорий қилинмаган. Фақат 3 та муассаса штатида архив ходими бўлиб, 5та муассасада архивга масъул шахс буйруқ билан тайинланмаган эди. Ҳужжатларни тартибга солиш, уларни давлат сақловига тайёрлаш ва топшириш етарли даражада уюштирилган эмас. Корпорация тизими бўйича доимий сақланадиган 5,1 минг йиғмажилд, шахсий таркиб бўйича 9,3 минг йиғмажилд тартибга солинмаган ва 3,2 минг муддати ўтган йиғмажилдлар сақланмоқда эди. Кўпчилик муассасаларда доимий ишлайдиган эксперт комиссияси ташкил қилинмаган ва улар тўғрисида низомлар ишлаб чиқилмаган эди.

www.arxiv.uz Бошқа комплекс текширилган идоралар тизимида ҳам идоравий архивларда ҳужжатлар сақлови ва иш юритишни ташкил қилиниши юқорида баён этилган тизимдагига ўхшаган ҳолатлар учратилди. Архив ташкилотлари назоратидаги муассасаларга иш юритиш бўйича йўриқнома, йиғмажилдлар номенклатураси, экспертиза комиссияси ва идоравий архив тўғрисидаги низомлар ишлаб чиқишга методик ва амалий ёрдам кўрсатдилар. 1996 йилда Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги вазирлиги тизими муассасаларида архив ҳужжатларининг идоравий сақлови ва иш юритишни ташкил этилиши аҳволи ўрганилди. Иш юритишда асосий меъёрий ҳужжат ҳисобланган иш юритиш бўйича йўриқнома вазирлик тизимида мавжуд бўлган 1763 та ташкилотнинг 585 тасидагина (33 %) ишлаб чиқилган. Бунинг устига бир қатор идораларда иш юритиш бўйича тузилган йўриқномаларга қўшимча аниқлик киритилиши ва архив муассасалари билан келишишни талаб қиларди. Вазирлик тизими ташкилотларининг йиғмажилдлар номенклатураси билан таъминланиши 65% ни ташкил қилган. Холбуки, ҳужжатларни қидириш, индекслашни ўтказиш, йиғмажилдда ижро этилган ҳужжатларни тўплашда йиғмажилдлар номенклатураси одатдаги иш юритишда асосий ҳужжат ҳисобланади. Идоравий архивлар тўғрисидаги низомлар ушбу тизимнинг 558 та ташкилотларидаги мавжуд эди. Бу 31% ни ташкил қиларди. Текширилган даврда тизимнинг давлат архивлари назоратдаги 1763 та ташкилотидагина 750 нафар иш юритиш ходими ва 107 нафар архив ходими хизмат қилган. Вазирлик тизимидаги 1333 та (75%) муассаса ва ташкилотлар архив учун ажратилган хоналарга эга бўлган, қолган 25% идораларда эса архив ҳужжатлари дуч келган жойларда ётган.

www.arxiv.uz Тизим бўйича архив муассасалари назоратидаги 1763 та муассасанинг 838 тасида эксперт комиссияси тузилган, шулардан 554 таси ўзининг низомига эга бўлган. Тизим муассасаларида тегишли давлат архивларига топширилиши лозим бўлган 78-164 йиғмажилддан иборат ҳужжатлар белгиланган муддатдан ортиқ сақланаётган эди. Қишлоқ хўжалиги муассасаларининг идоравий архивларда доимий сақланишга молик 157610 йиғмажилд сақланаётган бўлиб, шулардан қарийб 38 мингтаси тартибга келтирилмаган. Архив ташкилотларининг ҳаракати туфайли 1995 йилда республика бўйича 61,5% идоравий архивлар ҳужжатлар сақлайдиган жойлар билан, 67,7% давлат архивлари назорат қиладиган муассасалар йиғмажилдлар номенклатураси билан таъминланганлиги маълум бўлди. Давлат архивларида сақланиши лозим бўлган ҳужжатлар сақловини таъминлашнинг ишончли гарови - бу идоравий архивларда сақланаётган ҳужжатли материалларни тартибга солиш ва уларни давлат архивларига қабул қилиш ҳисобланади. Лекин 1996 йил 1 январда идоравий архивларда 1 миллиондан ортиқ доимий муддатда сақланадиган ва 0,5 миллионга яқин идоравий архивда сақлаш муддати тугаган, яъни давлат архивига қабул қилинадиган ҳужжатлар сақланарди. Давлат архивларида бўш жой бўлмаганлиги учун идоравий архивлардаги ҳужжатларни қабул қилиш имконияти бўлмаган. Давлат архив фонди ҳужжатлари сақловини таъминлашнинг жиддий муаммоси давлат ва идоравий архивларда ҳужжатлар сақлайдиган жойларнинг етишмаслиги эди. 1996 йил 1 январда республикада фақат 9 та давлат архивлари учун қурилган бино мавжуд бўлган. 68 та давлат архивларининг бинолари ҳужжатлар сақлаш учун мослаштирилган бинолар бўлиб, уларни кўпчилиги ҳужжатлар билан тўлган ва идоравий архивлардан давлат сақлови учун ҳужжатлар қабул қила олмас эди. Архивларнинг режали бутлашни таъминлаш учун республика бўйича 1,5 миллиондан ортиқ

www.arxiv.uz йиғмажилдлар сақланадиган жойлар қуриб фойдаланишга топшириш лозим эди. Республика давлат архивларида ҳужжатли ахборотлар билан таъминлаш учун ЎзР Миллий архив фонди (МАФ) таркиби ва мазмуни тўғрисида илмий маълумот аппарати (ИМА) барпо қилинди. Давлат архивларининг ИМА таркибига қуйидаги маълумотномалар киради: 1) архив рўйхати (описи); 2) архив бўйича кўрсатгич (путеводитель); 3) вилоят архиви бўйича қисқача маълумотнома: 4) фондлар каталоги; 5) тизимли, исмли, мавзули каталоглар; 6) фондлар ва мавзулар бўйича шарҳлар. Вилоят давлат архивлари филиалларида фондлар каталоги ва рўйхатлар, вилоят давлат архивларида булардан ташқари архив фондлари бўйича кисқача маълумотнома ва тизимли каталог. Марказий давлат архивларида ИМАнинг барча турлари албатта бўлиши керак. Айрим архивлар доирасидаги ИМАдан ташқари республика ва вилоят доирасида ҳам ИМА бўлади. «Ўзархив» агентлигида республика фондлар каталоги, Архив иши ҳудудий бошқармаларида фондлар каталоги бор. Бу барча маълумотномалар тарихчилар, тадқиқотчилар учун очиқдир. Улар тадқиқотчиларга ЎзР МАФ таркиби ва мазмуни ҳақида зарур бўлган маълумотлар беради. Мустақил Ўзбекистон шароитида архив ташкилотлари ИМАни такомиллаштириш бўйича комплекс дастурни амалга оширдилар. «1989-1995 йилларда ДАФ ҳужжатларининг давлат ҳисоби ва ИМАни ривожлантириш ва такомиллаштириш бўйича Ўзбекистон Республикаси архив муассасаларининг ташкилий-методик режаси»ни бажара бориб, архив ташкилотлари архив ҳужжатлари ИМАни такомиллаштиришда маълум даражада ютуқларга эришди. 1989-1995 йилларда 404368 йиғмажилдлардан иборат архив рўйхатлари такомиллаштирилди ва қайта ишланди. Уларни такомиллаштириш жараёнида йиғмажилдлар сарлавҳалари таҳрир қилинди, рўйхатларга мундарижа, кириш сўзи ва кўрсатгичлар тузилди. 152 минг бошқарув ҳужжатлари йиғмажилдлари, 6 минг илмий-техник ҳужжатлар

www.arxiv.uz йиғмажилдлари, 227 киноҳужжатлар сақлов бирлиги, 49 минг фотоҳужжатлар ва 4,1 минг фоноҳужжатлар сақлов бирлиги каталоглаштирилди. Мавзулар бўйича каталоглар учун 375 минг карточка тузилди ва каталогларга қўшилди. Давлат архивлари фондлар таркиби ва мазмуни хақида 5 та маълумотнома чоп этдилар, жумладан Ўзбекистон Республикаси кино-фото-фоноҳужжатлар марказий давлат архивининг кўрсатгичи, Ўзбекистон Республикаси илмий-техникавий ва тиббиёт ҳужжатлари марказий давлат архиви кўрсатгичи. Мустақиллик туфайли республикамиз, халқимиз тарихига қизиқиш кескин ортди. Шу муносабат билан давлат архивларининг халқнинг архив ҳужжатларига бўлган талабини қондиришга қаратилган ахборот фаолиятн аҳамияти ўсмоқда. Мустақиллик шароитида ЎзР МАФ ҳужжатларидан ғоявий, ижтимоий- маданий, ўқув-педагогик, тарбиявий мақсадларда, шунингдек фуқароларнинг ижтимоий-ҳуқуқий талабларини қондириш учун фойдаланиш анча фаоллашди. Республика, вилоятлар, шаҳарлар, туманлар тарихига оид, айрим тарихий шахслар ҳаёти ва фаолияти, жамият ҳаётида архивларнинг аҳамияти тўғрисида фотоҳужжатлар билан безатилган ва мазмунли мақолалар, ҳужжатлар тўпламлари эълон қилинди. 1941-1945 йилларда фашизм устидан қозонилган ғалабанинг 50 йиллигини тайёрлаш ва ўтказиш муносабати билан уруш йилларида вилоят давлат архивлари меҳнаткашларнинг фашизм устидан қозонилган ғалабага қўшган ҳиссаси тўғрисида рисолалар чоп этдилар. Масалан, «Самарқанд - фронтга», «Қашқадарё - фронтга» ва бошқалар нашр этилди. Ҳар йили газета ва журналларда юзлаб мақолалар эълон қилинди, ўнлаб кўргазмалар ташкил қилинди, телекўрсатувлар, радиоэшиттиришлар берилди. 1999 йилда республика архив ташкилотлари даврий матбуотда 205 та мақола эълон қилдилар, 83 та архив ҳужжатлари кўргазмаси, 35 та телекўрсатув ва радиоэшиттириш ташкил қилдилар.

www.arxiv.uz Жуда кўп ижтимоий-ҳуқуқий ва мавзу бўйича сўровлар бажарилди. Республика архив ташкилотлари 1991-1993 йиллар мобайнида фуқаролар- нинг ижтимоий-ҳуқуқий хусусдаги 46 минг сўровини бажарди. Давлат архивларига келган фуқаролар сўровлари йилдан-йилга ортиб борди. Масалан, 1991 йилда 15 мингга яқин сўровлар бажарилган бўлса, 1992 йилда 18 мингдаи ортиқ ва 1993 йилнинг биринчи ярмида 12,5 минг сўров бажарилди. 1994-1995 йилларда республика архив ташкилотлари 50 мингдан ортиқ фуқаролар сўровлари бажарилган бўлса, улардан 32 мингдан кўпига ижобий жавоблар берилган. Россия ва Ўзбекистон ҳукуматлари нафақахўрларга имтиёзлар бергани муносабати билан уруш йилларидаги иш стажини ва медал билан мукофотланганлиги, поляк, яхудий, кореец ва бошқаларнинг эвакуацияси тўғрисидаги сўровлар кўпайди. Республиканинг бозор муносабатларига ўтиш шароитида кўпчилик давлат архивлари фуқаролар сўровини шошилинч (муддатидан олдин) бажарганлиги учун пуллик хизмат кўрсатган. «Ўзархив» агентлиги давлат архивлари томонидан бепул бажариладиган сўровлар рўйхатини тасдиқлади. Бу рўйхатга иш стажи, урушда иштироки, уруш йиллари медал билан тақдирланганлиги, қатағон қилинганлиги тўғрисидаги сўровлар киритилган эди. Сўровларнинг бошқа турлари пуллик бажарилган. Ўзбекистон архив ташкилотлари фаолиятининг асосий йўналишларидан яна бири тарихий ҳужжатларни эълон қилиш ҳисобланади. Лекин бозор муносабатлари шароитида архив ташкилотлари нашриёт базаси, қоғоз ва маблағ йўқлиги туфайли ҳужжатлар тўпламлари чоп этиш имкониятлари бўлмади. Тарих ихтисослигидаги манфаатдор ташкилотларни, шунингдек спонсорларни қидириш борасидаги уринишлар муваффақият билан тугалланмади. Архив ташкилотларининг илмий-тадқиқот ишлари ҳам шу аҳволда қолди. Бозор муносабатларига ўтиш шароитида иқтисодий ислоҳотлар жараёнида архив ташкилотларида хўжалик юритишнинг иқтисодий

www.arxiv.uz усулларини жорий қилиш ва ривожлантириш юз бермокда. Республика архив ишини ривожлантириш фондининг асосий қисмини бундан кейин ҳам давлат бюджети маблағлари ташкил этади. Шунинг билан бирга, янгича хўжалик юритиш усулига ўтиш архивларга ташкилот ва корхоналар, жамият ва кооператив, ижодий муассасалар ҳамда аҳолига шартнома асосида пулли хизмат кўрсатишни кенгайтириш ҳисобига бюджетдан ташқари молиялаштириш манбаларининг топиш имкониятини берди. Давлат архивларини шартнома асосида бажарадиган пуллик хизмат ишлари турлари қуйидагилардан иборат: 1. Вазирлик, идора ва бошқаларга йиғмажилдлар номенклатурасини ишлаб чиқишда, иш юритишни ташкил қилишда методик ва амалий ёрдам кўрсатиш. 2. Ҳужжатларни танлаб олиш ва тартибга солиш, жумладан шахсий архивларда ҳам шундай ишлар амалга оширилиши мумкин. 3. Мавзули сўровларни, шунингдек мулкдорлик ҳуқуқи тўғрисида, сулолавий хусусдаги сўровларни бажариш. 4. Ташкилотларни ахборот билан таъминлаш. 5. Ўқув юртлари, ижодий муассасалар ва бошқа ташкилотлар буюртмаси билан ҳужжатлар тўпламлари, ҳужжатлар кўргазмалари, экскурсиялар тайёрлаш. Давлат архивлари раҳбарлари иш ҳақи жамғармасидан иқтисод қилинган, пуллик хизмат ва шартнома асосида топилган қўшимча даромадлар асосида хизматчиларини иқтисодий рағбатлантириш (ойликка қўшимча ҳақ қўшиб бериш, мукофотлаш) ҳуқуқига эга бўлдилар. 1999 йилда республика архив ташкилотлари пуллик хизмат ҳисобига 47,5 миллион сўм даромад қилдилар. Архив ташкилотлари пулли хизматдан олинган даромаддан хизматчиларни мукофотлаш, уларга қимматли совғалар тақдим этиш ва соғломлаштириш тадбирларини амалга оширдилар.

www.arxiv.uz Мустақиллик шароитида архив ишини бошқарув давлат органи Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги "Ўзархив" агентлиги ҳисобланади. Унинг тизимига Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳри ҳудудий бошқармалари, уларнинг қарамоғидаги давлат архивлари (уларнинг филиаллари) ҳамда марказий давлат архивлари киради. Юқорида қайд этилган архив ташкилотларига архивларни бутлаш, Ўзбекистон Республикаси Миллий архив фонди ҳисобланган республика халқларининг ўтмиш тарихи тўғрисидаги ҳужжатли ёдгорликларни жамият ва фуқаролар манфаати учун сақлаш ва фойдаланиш каби давлат мажбуриятлари юкланган. Ҳозирги кунда Ўзбекистон Республикасида 80 дан ортиқ давлат архивлари бўлиб, уларда 6 млн. йиғмажилдлардан зиёд ҳужжатлар асраб- авайлаб сақланмоқда. Бу ҳужжатлардан тарихчилар, тадқиқотчилар, талабалар ва бошқа мутахассислар илмий, маданий-маърифий ишларда кенг фойдаланмоқда.

$www.arxiv.uz АДАБИЁТЛАР 1. Азаров А.И., Брежестовская Н.В. Государственнье архивы и архивное дело в союзн ы х республиках.-М.: 1971. 2. Алимов И.А., Эргашев Ф., Бўтаев А. Архившунослик.-Т.: 1997. 3. Алимов И.А. О видах и формах публикации исторических источников в архивных учреждениях Узбекской ССР \\Вид ы и формы публикации исторических источников.-М.: 1960. 4. Алимов И.А. Использование документальн ы х материалов госархивов Узбекской ССР \\Архивы Украин ы -Киев.: 1966, №2. с.39-42. З.Алимов И.А. Архив \\Ўзбек совет энциклопедияси.-Т.: 1971. жилд 1. Б.485- 486. 6. Алимов И.А. Создание и усовершенствование научно-справочного аппарата в ЦГА УзССР \\Советские архив ы - 1972, №4. с.99-100.$

O'xshashlar

Узбекистонда архив ишининг ташкил килиниши (1925-1940 йиллар)

Узбекистон республикаси миллий архив фонди хужжатларидан фойдаланишни ташкил этиш. Архив хужжатларини саклаш

Туркистонда архив иши (1917-1924 йиллар)

1940-1960 йилларда Узбекистонда архив иши

Узбекистон республикаси миллий архив фонди ҳужжатларига илмий-маълумотнома аппаратини