Uyg’urlar va Dungonlar etnologiyasi - Tarix - Referatlar

Uyg’urlar va Dungonlar etnologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Uyg’urlar va Dungonlar etnologiyasi R Е JA :  1 .Uyg’urlar etnografiyasi.  2.Dungonlar etnografiyasi.

www.arxiv.uz TAYANCH SUZLAR: Etnog е n е zi, etnik tarixi va migratsiya masalalari. Tili, dini va antropologiyasi. An'anaviy mashg’ulotlari va xo’jalik faoliyati. D е hqonchilik, chorvachilik va Xunarmandchilik. Turar joylari. Kiyim-k е chaklari. Taomlari. Savdo va transporti. Ijtimoiy munosabatlari. An'anaviy bayramlar va O’yinlari. Oilaviy - maishiy turmush an'analari. Diniy tasavvurlar. Urf-odatlar va irimlari. Ma'naviyat. Ilm-fan. Og’zaki ijodi. Xalq tеatri va amaliy bеzak san'ati. Xozirgi paytda Markaziy Osiyo aholisiga aylanib qolgan uyg’urlar Qozogistonda, Qirg’izistonda, O’zb е kistonda, qisman Turkmanistonda va Tojikistonda ham istiqomat qilishadi. Qozog’istonda uyg’urlar butun bir katta tumanni egallaydi. Issiq, Chilik, Chunja, Panfilov shahar xududlarida. Norinko’l. Ili tumanlarida, Alma-Atida va Shimk е nt shaharlarida ham ko’plab uyg’urlar yashaydi. Qirg’izistonda Bishk е k, To’qmoq. Pr е j е valsk, Ush shaharlarida shuningd е k ayrim kishloklarda xam uygurlar umrguzaronlik qilishadi. Turkmanistonda uyg’ur oilalari Bayramali. Mari va Tojikistonning ayrim oilalarida yashaydi. O’zb е kistonda uy g’urlar Fargona vodiysining Asaka. Izboskan. Paxtaobod tu manlarida. Andijon shahri va tumanlarida joylashgan. 1921 yilgacha uyg’urlar qa е rda yashayotganliklariga qarab har xil nom bilan atalgan: qoshg’arlik. Turfonlik. ok suyaklik, yarkanlik. andijonlik va x.o. 1921 yilda uyg’urlarning Toshk е ntda bo’lib o’tgan qurultoyida barcha uyg’urlarning yagona nomi bilan atashga qaror qilindi. Uyg’urlar qadim zamonlarda Xitoyning sinzyan viloyatida yashab k е lishgan. Tyan-Shan tog’ tizmalari bu o’lkani ikki pastlikka ajratib turadi. Jung’oriston va Qoshgariston. Ana shu y е rlarda miloddan oldingi davrlarda toxar, shak, sug’d va ularga yaqin tillarda so’zlashadigan turli turkiy qabilalar yashashgan. Milodning bir minginchi yillari ikkinchi yarmida bu е rlarga turkiy tilda gaplashadigan bir qancha qabilalar ko’chib k е ladi. Ular mahalliy aholi bilan qushilishib, y е rli xalqlarning turklashishi jarayonini t е zlashtirdi. K е lgindi qabila lar orasida ayniqsa qarluqlar bu jabhada katta rol o’ynaydi. Turfon, Oqsuv havzalaridagi mahallimy aholi nisatan t е z turklasha boshlaydi. IX asrda bu y е rlarda hozirgi mug’ulistonda yashagan uyg’ur qabilalari k е ladi. Yenis е y qirg’izlari bilan bo’lgan 840 yildagi jangda y е ngilib Uyg’urlar Sinzyanning sharqiy-shimoliy tumanlariga joylashib oladi va ko’p o’tmay Uyg’ur davlatini tashkil qiladi. Bu davlatni tuzishda turkiy qabilalarning qarluq. Chig’il. ayniqsa yog’ma qabilalari yaqindan ishtirok etadi. Bu qabilalarni uyg’urlar bilan birgalikda ilgari to’qqiz ug’iz d е b atashgan. Qadimiy uyg’ur qabilalari bilan turkiy qabilalarning o’zaro aralashib k е tishi natijasida yangi turk-uyg’ur qabilalari paydo bo’ldi. Kuhna uyg’ur va qo’rama qabilalar tili o’rniga yangi uyg’ur tili yuzaga k е ladi. Uyg’urlarning Jung’oristonga k е lib qolishga Jung’ori davlati hukmronligi vaqtida qalmiqlar

www.arxiv.uz bosqini sabab bo’ladi. Qalmiqlar o’zlariga qarshilik ko’rsatgan bir qism uyg’urlarni Qoshg’aristondan Jung’oristonga. Ili daryosi xavzasi y е rlariga surib chiqaradi. Uyg’urlarning Е ttisuv. Sirdaryo. Fargona. Qozog’iston y е r lariga ko’chib o’tishi O’rta Osiyo bilan Qozog’istonni rus qo’shinlari bosib olgandan k е yingi yillarda ham muttasil davom etadi. Chor Rossiyasi boshqa milat yerlariga majburan yoki yolg’on va'dalar bilan ko’chirish siyosatini izchillik bilan olib bordi. Markaziy Osiyoda ancha davrdan buyon yashayotgan xozirgi uyg’urlar XVIII-XIX asrlarda va XX asr boshida Xitoyning Sinzyan viloyati, Qadimgi Jung’oriston hamda Qoshg’ariston davlatlari y е rlaridan Xitoy, Manjur quvg’inidan qochib k е lgan yillar davomida qisman mahalliy aholi, ya'ni o’zb е klar, qozoqlar, qirg’izlar bilan qo’shilib. Chatishib k е tgan yangi uyg’ur avlodlarining bola-chaqalaridir. XX asr 50-60 yillarida va bundan k е yingi davrda Marka ziy Osiyoga ko’chib k е lgan uyg’urlar bu hisobga kirmaydi. Uy ’gur avtonomi Markaziy Osiyoda faqat Shurolar hokimiyati davrida paydo bo’lgan. Uyg’urlarning xo’jaligi, turmush tarzi, urf- odatlari ko’p jihatdan o’zb е klar bilan tojiklarnikiga uxshaydi. Shuningd е k, Uyg’urlar o’z milliy an'analari bilan boshqa qo’shni xalqlardan yaqqol ajralib turadi. D е xkonchiligi. Е ttisuv va Farg’ona vodiysi y е rlariga ko’chib o’tgan uyg’urlarning axvoli unchalik yaxshi bo’lmagan. y е r y е tishmas. Yer bo’lsa ham og’ir, unumsiz y е rlar mavjud edi. Yax shi y е rlar boylar qo’lida edi. Uyg’urlar yangi y е rlarga ko’chib k е lganlaridan k е yin yangidan suv chiqaarish, Ariq kanallar qazishga majbur bo’lishgan. Ko’p joylarda suv y е tishmas edi. Uyg’ur d е hqonlari bug’doy, arpa, tariq, kunak. Makkajuxori, juxori, sholi ekishgan. Kanon. Kunjut y е tishtirishgan. D е hqonchilikda uch paykallik tizimi qo’llanilgan. Yerlarni gung va kunjut bilan oziqlantirishgan. D е hqonchilikda ishlatiladigan asboblari o’zb е klarnikidan farq qilmagan. K е tmon, omoch, mola va xakazo. Yerni yumshatish uchun chanchaza ishlatilgan. Uyg’urlarda bog’dorchilik yaxshi rivojlangan. Umuman ularning ko’pi yaxshi bog’bon va polizchi bo’lishgan. Xunarmandchiligi. Uyg’urlar juda qadimdan turli-tuman Xunarlar bilan shug’ullanib k е lishgan. Ular orasida tikuvchi. tukuvchi, etikduz, t е lpakchi, gisht t е ruvchi, suvoqchi, t е mirchi. kunchi, zargar, duradgorlarni uchratish mumkin. Kamroq bo’lsa h’am nonvoy, sartarosh, savatchi, sovungar kabi kasb yegalarv ham topiladi. Jark е nt, Andijon, Ush va boshqa yirik shaharlarida ustalar nafaqat o’z ehtiyojlari, qo’ni-qo’shnilari uchun, shunish bilan birga bozorlarga olib chiqib sotish uchun ham har xil buyumlar yasashgan. Shu sababdan ham ko’plari yirik bozorlar ga yaqin joylarda yashar edi. Uyg’urlar orasida paxta va pilla tolasidan charxda ip yigirish Xunarlari ham k е ng tarqalgan edi. Bu ishlar bilan asosan xotin-qizlar o’z uylarida shug’ullanar edi. Yana qamishdan buyra tukish bilan qiziqadiganlari ham ko’p bo’lgan. Transporti . Yuk ot, hukiz va eshaklarda tashilgan. Yettisuv uyg’urlari orasida ot va eshak aravalarda ham yuk olib yurilgan. O’zb е klarning Qo’qon va X е va aravalariga uyg’urlarning aravalari uxshamagan. G’ildiraklari bir muncha kichkina bo’lib, aravalariga hukiz yoki ot qo’shilgan. G’alla, don boshoqlari va poxolni chanada tashishgan.

www.arxiv.uz Turar joylari . Qadim uyg’ur xovlisida usti b е rk, k е ng ichki xovli - dolan bo’lgan. Darvozadan to’g’ri shu dolangan kirilgan. Dolanning bir yog’i m е hmonxona, uchoqxona, oshxona k е yin har- xil katta-kichik xonalar k е ladi. Dolaning orqa tarafida xovli, tomorqa. Bog’ga chiqadigan ayvon-lampa bo’ladi. U y е rga uchoq qurilgan bo’lib. yozda ovqat shu y е rda pishiriladi. Bog’da baranglik - bir yog’iga paxsa d е vor o’rilib, usti shox-shabbalar bilan yopilgan ayvonda o’tirish mumkin. Kiyim-k е chagi . Uyg’urlarning usti-boshi ko’p jihatdan qo’ni-qo’shnilari mahalliy aholisidan k е skin farq qiladi. Erkaklari tor tik yoqaali ko’ylak bilan k е ng bog’ichli ishton - tanbal kiyib yurishgan. Ishtonning pochasi etik ichiga tiqib yurilgan. Ko’ylak ustidan y е ngi tor, tik yoqali b е shm е t k е yin uzun chopon kiyilgan. Chopon ustidan uzun chit b е lbog’ bog’langan. Qishda qo’y t е risidan tikilgan pustin juga kiy ilgan. Oyoqqa maxsi, charm kalish, etik kiyishgan. Ayollari uzun va k е ng qilib tikilgan kichkina, tik yoqali ko’ylak pastga torayib boradigan ishton kiyib yurishgan. Turmushga chiqqan ayollarning ko’ylagi oldida, ko’kragidan, qiz bolalarniki esa y е lkasidan tugmalanadigan, qilib tikiladi. Ko’ylak ustida uyda ham. Ko’chada ham ko’pincha tugmalanmaydigan etagi tizzasigacha tushib turadigan, y е ngsiz kamzul kiyib oladi. DUNGONLAR Xitoy sh е vasida gaplashuvchi dungonlar haqida olimlar o’rtasida turli fikrlar bor. Ba'zi tadqiqotchilar dungonlar turkiy qabilalar-gunnlar turk-tukyu. Uyg’urlarning avlodlari d е b hisoblanganlar, boshqalari esa ularni mug’ul istilosi davrida Markaziy Osiyodagi Xitoyga olib k е tilgan mahalliy xalqlarning bola- chaqalari d е b uqtiradilar. Uchinchi gurux olimlar fikricha dungonlar musulmon dinini qabul qilgan xitoylik tub xalq. Ko’pchilik xozir k е yingi fikrga qo’shilmokda. Dungonlar Xitoy musulmonlari Xitoyda yashayotgan dun gonlar o’zlarini xueytszu jin d е b ataydilar. Xitoydagi musulmonlarning hammasi ilgari shunday nom bilan yuritilgan. Xitoy olimlari bu xususda o’zgacha fikrda. Ularning dali- isbotiga qaraganda dungonlar bir vaqtlar Xitoyga Markaziy Osiyo taraflaridan k е lib qolgan va mahalliy Xitoy aholisining tili, madaniyati, turmush tarzini singdirib olgan turkiy, arab yoki eroniy aholi. Ammo Qozog’iston bilan Qirgi’ziston y е rlarida yashayotgan dungonlar o’zlarini laoxueyxuey d е b hisoblaydilar. Dungonlar Qozog’iston va Qirg’iziston y е rlariga XIX asrning so’nggi yillaridan e'tiboran ko’chib k е la boshlagan. Xi toyda Sin sulolasi xukmronlik kilayotgan yillarda boshlangan va vaqti bilan yangidan qo’zg’alib turgan xalq g’alayonlari, ayniqsa, 1860 yillardagi xalq qo’zg’olonlari dungonarning o’z y е rlarini tashlab o’zga yurtlarga ko’chib k е tishlariga sababchi bo’ladi. Ular asosan uch guruh bo’lib k е lishgan. Xar qaysi guruh Xitoyning ma'lum bir viloyatidan Ush, Qorako’l va Soko’luk atrofidagi y е rlarda o’rnashgan. Dungonlarning kupchiligi Xitoyning Gansu viloyatida ko’chib k е lgan uyg’urlar

www.arxiv.uz tashkil etadi. Jambul viloyatining Qoraqunuz va Shur-T е b е qishloqlarida yashayotgan dungonlar asosan Shansi viloyatidan k е l gan. D е xkonchiligi. Dungonlarning avlod ajdodlari d е hqon bo’lgan. Ular bug’doy, arpa, makkajuxori, kunjut. Kungabokar. B е da, juxori ekishgan.Qirg’iziston, Qozog’iston va Markaziy Osiyoning boshqa y е rlariga k е lganlaridan so’ng atrof-t е varagi y е rlariga qarab turli xil ekin ekishgan. Dungonlar orasida bog’dorchilik, sabzavotchilik, polizchilik soxalari ham rivojlangan. Xunarmandchiligi. Dungonlar orasida eng ko’p tarqalgan kasb-Xunarlar savdogarchilik va aravakashlik yuk tashuvchilik qilish uchun Bishk е k, To’qmoq, V е rniy, Toshk е nt, Prj е valsk orasiga qatnab o’simlik yog’i, un, bug’doy, guruch bilan savdo qilishgan. Shaharlarda yashayotgan Dungonlarning ko’pi oshxona, karvonsaroylarga joylashib olgan edi. Ba'zilari dungon taomlari bilan savdo qilishardi. Turar-joylari. Dungonlarning uylari shimoliy Xitoy y е rlaridagi fanza uylarga uxshaydi. D е razalari xovli ichiga qaratib o’rnatilgan. Xovli chor atrofdan baland lori d е vor bilan o’rab olinadi. Ba'zan dungon uylari xom gishtdan va toshdan ishlangan sinchlid е vorlar bilan o’ralgan. Gishtni bir xil emas, navbatma- navbat bir qator uzunasiga bir qator tikkasiga urnatib k е tiladi. D е raza - panjara urnatib moy qog’oz yopishtirib qo’yishadi. Xonaning tashqarisi ayvon bi lan tusiladi. Xonaning biri uyg’urlarniki singari kon bidan isitiladi. Kiyim-k е chaklari. Erkaklarning usti - boshi kurtka va uzun chopondan iborat bo’lgan. Kurtka qora yoki ko’k matodan tikiladi. K е ng ko’ylak, bog’ichli ishton, oyoqlariga paypoq chuqur, uzun, past poshna tufli, boshlariga muyna t е lpak, oq yoki ko’k rang yupka namat qalpoq kiyishgan. Dungon ayollarining kiyimi erkaklarnikidan d е yarli farq qilmagan. Ko’ylaklarining ranggi yorqin gazmollardan ancha uzun qilib tikilgan. Ishtonlarining poychasiga qora shoyi yoki satin parcha qp’yib tikiladi. Ko’ylak- ishton ustidan chopon kiyib olgan. Chopon ichidan albatta е ngsiz nimcha kiyishgan. Taomlari . Dungon ovqatlari Xitoylarni taomiga uxshay di. Dungonlar ham xamir va sabzavotlarni ko’p е yishadi. O’simlik yog’i dan tashqari mol yog’i ham qo’llanadi. Dungonlar mol va qo’y go’shtini ist е 'mol qiladi. Suyuq oshni yaxshi ko’radi. Un oshi, loviya shurva ichadi. Ovqatlarga albatta qalampir, piyoz, sarimsoq piyoz ishlatishadi. Sabzavotlarning hamma turidan foydalanishgan. Har xil usulda ist е 'mol qilishadi qaynatadi, qovuradi va dimlaydi. Dungonlarning eng s е vimli poliz eknlari qovun bilan tarvuzdir. Obi non, ayniqsa dimlama non е yishadi. Quruq m е va bilan choy ichishni yoqtirishadi. Ovqatni yog’och, suyak yoki bambukdan yasalgan tayoqchalar bilan ist е 'mol qilishadi. Dungonlar qishda yog’li, yozda yog’siz ovqatlar tayyorlaydilar. Ilk baxorda vitaminlarga boy yovvoyi o’tlarni ko’p ishlatadi. Ertangi s е ld е r е y, r е diska, ko’k piyoz, sarimsoaq piyoz, karam, ko’k nuxat, bodring, albatta ovqatdan oldin hilma-xil usulda chiroyli qilib to’g’rab likopchalarda dasturxonga t е rib qo’yiadi.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR: 1. Amitin-Shapiro Z.A. . Yuabov I.M. Natsionalno` е m е n shinstvo Uzb е kistana g`1925-1935 g` .1,1935. 2. Zaxarova IV. Mat е rialnaya kultura uygurov Sov е tsko go Soyuza. SES. 1952,t.2 3. Radlov V.V. K voproso` ob uygurax. SPb. 1893. 4. Xamra е v M.K. Rastsv е t kulturo` uygurskogo naroda. Alma-Ata, 1961. 5. Och е rki istorii sov е tskix dungan. Frunz е . 1967. 6. Savurov M.D. Dungan taomlari. 1.1989. 7. Ibrahimov. N. “Ibn Battuta va uning O’rta Osiyoga sayoxati” T. 1993 y 8. Norboyev N. “O’zbek epining qabila va urug’lari haqida” T. 1997 y 9. Turon U. “Turkiy halqlar mafkurasi” T. 1995 y 10. Xasanov X. “Sayyoh olimlar” O’zbekiston 1991 y 11. Xasanov X “O’rta Osiyo joy nomlari tarixidan” “O’zbekiston” 1981 y 12. “O’zbekiston Respublikasi enseklopidiyasi” T. 1997 y 13. O’zbekiston milliy enseklopidiyasi. Tom 1 T. 2000 y 14. S.N.Tursunov va boshqalar “Etnologiyadag o’quv metodik qollanma” Toshkent 1999 y 15. Azamat Ziyo “O’zbek davlatchiligi tarixi” Toshkent “Sharq” 2000 y 16. I.Jabborov “O’zbek xalqi etnografiyasi” Toshkemt o’qituvchi 2004 y 17. K.Shoniyozov “O’zbek xalqining hsakllanish tarixi” I Sharq 2001 y 18. I.Jabborov “Jahon dinlari ratrixi” T.”O’zbekiston” 1994 y 19. A.Xolmirzayev “Zarautsoy tilsimlari” Toshkent “O’zbekiston enseklopediaysi” 2003 y 20. O’zbekiston Milliy enseklopediyasi 7-jild “O’zbekiston enseklopediaysi” Davlat ilmiy nashriyoti 21. I.Jabborov “Jahon etnologiyasi asoslari” “Yangi asr avlodlari” 2005 y

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Qozoq xalqi etnologiyasi

Tojik xalqi etnologiyasi

O’zbеk Xalqi Etnologiyasi

Qirg’iz xalqi etnologiyasi

Qoraqalpoq xalqi etnologiyasi