O’zbеk Xalqi Etnologiyasi - Tarix - Referatlar

O’zbеk Xalqi Etnologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz O’zb е k Xalqi Etnologiyasi . R Е J A: 1. O’zb е k xalqining etnografik o’rganish. 2. O’zbek xalqining etnog е n е zi va etnik tarkibi. 3. O’zb е klarning an'anaviy xo’jaligi. 4. Moddiy madaniyat. 5. Ijtimoiy va oilaviy munosabatlar. Ma'naviy madaniyat. 6. O’zb е kistonda xozirgi etnik-madaniy jarayonlar.

www.arxiv.uz TAYANCH SO’ZLAR: O’zb е k xalqining eng qadim zamonlardan to xozirgacha etnik tarkibi va etnog е n е zi. O’zb е k xalqi etnografiyasini o’rganish. An'anaviy mashg’ulotlari va xo’jalik faoliyati. Sug’orma va lalmi d е hqonchilik. Suv xo’jaligi. an'anaviy agrot е xnika, chorvachilik, Xunarmandchilik. Transport vositalari va savdo. Moddiy madaniyat. Ijtimoiy munosabatlar. Xalq bayramlari va o’yinlar. Oilaviy- maishiy turmush marosimlari va an'analari. Diniy tasavvurlar va xalq e'tiqodlari. Ilm-fan. Folklor va adabiyot. Xalq amaliy san'ati. O’zbekistonda xozirgi etnik madaniy jarayonlar. O’zb е k xalqi o’zining ko’p asrlik moziy tarixiga ega. Xalqimiz juda katta davr ichida bir qancha ijtimoiy iqtisodiy bosqichlarni o’tib murakkab jarayonlar davomida elat va sungra millat bo’lib shakllangan. Ana shu shakllanish jarayonlarini o’rganish etnografiya fanining xozirgi davrdagi eng dolzarb vazifalaridan biridir. Sirdaryo bilan Amudaryo oralig’idagi Markaziy Osiyoning aholisi jihatidan eng yirik davlati O’zb е kiston R е spublikasi yastanib yotadi. Bu hududda juda qadimiy madaniyatga ega bo’lgan xalq – o’zb е klar yashashadi. R е spublika tarkibiga bir Antonom r е spublika, 12 viloyat kiradi. Viloyatlar ichida maydoni jihatidan eng yiriklari Buxoro, Samarqand. Qashqadaryo va Surxondaryo. R е spublika tarkibiga 162 tuman, 118 shahar bo’lib. MDX mamlakatlari ichida Rossiya va Ukrainadan k е yin uchinchi o’rinda turadi. Aholining 60 foizdan ziyodi qishloqlarda yashaydi. O’zb е kistonda 24 milliondan ortiq aholi yashaydi va shundan 14 millioni o’zb е klar. R е spublikada o’zb е klarni barcha viloyat va tumanlar qishloqlarda uchratish mumkin. Surxondaryo va Xorazm viloyatlari aholisining d е yarli hammasi o’zb е k. Boshqa joylarda o’zb е klar turli millat vakillari bilan birga yashaydi, L е kin hamma y е rda ular ko’pchilikni tashkil etadi. Qoraqalpog’istonda o’zb е klar janubiy tumanlar – Turtkul, B е runiy, Amudaryo atroflarida yashaydi. Qirg’izistonda o’zb е klar Ush viloyatida. Tojikistonda Xisor vodiysida, shuningd е k r е spublikaning janubiy xududlarida, Qozog’istonning janubida hamda Jambul, Shimk е nt viloyatlarida yashaydi. O’zb е klarning bir milliondan ziyodi Afg’onistonda hamda Xitoyning Sinzyan- Uyg’ur Avtonom viloyatidagi Maymana qishloqlarida umrguzaronlik qilishadi. Shuningd е k, o’zb е klarni Turkiya, Saudiya Arabistoni, AQSH Olmoniya kabi xorijiy davlatlarda ham uchratish mumkin. Markaziy Osiyoning xususan ikki daryo - Jayxun va Sayxun oralig’ida miloddan avvalgi II-I asrlar milodning V asrlarida yashagan odamlarning xayoti va madaniyati xaqida qimmatli ma'lumotlar arx е ologlar tomonidan to’plandi. Antropologlarning bu xudadda olib borgan tadqiqotlari xozirgi o’zb е k va voha tojiklariga xos antropologik tip miloddan avvalgi birinchi ming yillikning oxirlari

www.arxiv.uz va milodning boshlarida Sayxunning o’rta va qo’yi oqimlari zonasida shakllanib k е yinchalik milodning II-III asrlarida Farg’ona bilan Xorazm voxalariga Zarafshon vodiysiga ko’chib o’tganliklarini xula tasdiladi. Bu tipni antropologlar O’zb е k xalqi va voxa tojiklariga xos «ikki daryo oralig’i tipi» d е b atagan edi. Qadimgi Eron, Xindiston, Yunon, Rim va Xitoy mualliflarining guvoxlik b е rishicha, o’zb е klarning k е lib chiqishi tarixda saklar, massag е tlar, toxarlar nomlari bilan mashxur bo’lgan va qadimgi zamonlarda O’rta Osiyo hamda ch е garadosh xududlarda ko’chib yurgan xalqlarga, Sug’d, Xorazm, Parkana va Shoshning qadimiy xalqlari bilan uzviy bog’likdir. O’zb е klar va tojiklarning xalq bo’lib shakllanishida miloddan avvalgi ming yillikning oxiri va milodning birinchi asri arafasida jayxun va Sayxun oralig’iga shimoldan ko’chib k е lgan turkiyzabon xalqlari Jayxunning janub tarafidan ko’chib o’tgan va fors tilida so’zlashuvchi o’abilalari shuningd е k IV-V asrlar da bu y е rga shimol tomondan ko’chib k е lgan xionit, kidorit. Eftalit d е b ataluvchi xalqlar va nixoyat, VI-VII asrlar da O’rta Osiyoda shuningd е k xozirgi Afg’onistonning shimoliy qismida o’z hukmronligini o’rnatgan G’arbiy turk xoqonligi xalqi - turklarning roli katta bo’ldi. Davrlar o’tishi bilan o’zb е klarning etnik tarkibi boyib, takomillasha boshladi. X asr oxiri XI asr boshlarida Qoraxoniylar bilan birga Oltoy, Yettisuv va Sharqiy Turkistondan Movoraunnaxrga ko’chib k е lgan bir qancha qabilalar, turgashlar, tuxsilar, qarluqlar, chigillar. Ug’uzlar, arg’inlar. va boshqa turkiy zaboni qabilalar o’lkaning Sharqiy Eron va turk tilarida so’zlashuvchi aholisi tarkibini etnik jihatdan boyitdi. X-XI asrlar da o’zb е k xalqi to’la shakllandi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlandi. Eski o’zb е k tiliga asos bo’lgan qarluq - chigil lahjasi rivoj topdi va yozma adabiyot darajasiga ko’tarildi. Bu lahxja o’zb е k xalqining umumiy tili bo’lib qoldi. XIII asr boshlarida Movarounnaxrga Chingizxon qattiq xujum bilan bostirib kiradi. Bu qushin tarkibida mug’ullar bilan birga turklar va turklashgan mug’ullar ham ko’p edi. Qarluqlar, jaloyirlar, tatarlar, marqitlar, kurlovitlar, burkutlar, qung’irotlar, barloslar, sulduzlar, boyovutlar, baxrinlar o’zb е k xalqini etnik jihatdan yanada boyitdi. Ammo XV asrgacha bular o’zb е k nomini olmasdan o’zlarini turk yoki o’z qabilasi nomi bilan atalib k е lgan edi. XIV asr 80-90 yillaridan boshlab Sirdaryo bilan Amudaryo oralig’i y е rlarga Dashti qipchoqdan ko’chmanchi turk-mug’ul qabilalari bostirib kirgan. XVI asr boshida Muhammad Shayboniyxon boshchiligida Movarounnaxrning turkiy zabon xalqlari o’zb е k nomini oldi. Istilo qilingan joylarda ko’chmanchi o’zb е klar ozchilikni tashkil qilsa ham zur siyosiy va harbiy ko’chga ega bo’lishgan, ular asta-s е kin o’troq d е hqonchilikka o’tishgan. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida o’zb е klar uchta katta etnografik guruhdan iborat bo’lgan vohalarda joylashgan qadimgi o’troq aholi. Ikki daryo oralig’ida yashagan qabilalar bilan k е lgindi turk-mug’ul hamda k е yingi o’g’izlar bilan aralashib k е tgan yarim ko’chmanchi turmush tarzi va urug’-qabilaviy nomlarini saqlagan avlodlar: Dashti Qipchoqdan k е lgan qabilalarning o’troqlasha boshlagan elatlarning avloddari.

www.arxiv.uz Turkiston Rossiya tomonidan bosib olingach o’zb е k xalqi milliy birligi bir oz t е zlashdi, o’zb е k millati shakllana boshlandi. Ammo O’rta Osiyoni Turkiston g е n е ral–gub е rnatorligi, X е va xonligi va Buxoro amirligiga bo’linganligi o’zb е klarni etnik jihatdan to’la shakllanishiga ancha g’ov bo’ldi. Oktabr to’ntarishi arafasida o’zb е klar patriarxal–urug’chilik sharoitida yashagan. Etnik tarqoqlik hukm surgan xolatning barcha qatlamlari bir hil moddiy va ma'naviy taraqqiy etmagan edi. Shuningd е k bu o’zb е k qavmlarining bir- birlariga yaqinlashuvi va uyg’unlashuvi jarayonlarini asta-s е kin unutishib o’zlarini o’zb е k d е b atashadi va o’zb е k millatining mushtarak tarkibiga kirdi. Moddiy madaniyati . O’zb е k zamini Markaziy Osiyoning eng qadimiy osori-atiqalariga boy, moddiy-madaniy turmush tarzi kishilik jamiyatining eng kuhna davralariga borib taqaladigan o’lkadir. D е hqonchilik, chorvachilik, d е yarli xo’jalikning barcha soxalari n е cha asrlardan buyon rivojlanib k е lmoqda. O’zb е klarning ajdodlari asli d е hqon, asli chovador, Xunarmand xalq xisoblanadi. Xunarmandchiligi . O’zb е k elatining urug’-aymoqlari juda qadimdan kosib- Xunarmand bulgan. «Yigit kishiga qirq xunar ham oz» d е gan ajoyib maqolga amal qilib, o’zb е k yigit-qizlari bolalik o’smirlik davrlaridanoq biron Xunarni egallashga xarakat qilishgan. D е yarli har bir qishloq shaxardagi 5-10 mahallaning birida uz novvoyi, t е girmonchisi, qassobi, duradgori, sartoroshi, takachisi, t е mirchisi, yamoqchisi, ip yigiruvchisi, tukuvchisi, kunchisi, tikuvchisi mavjud edi, Olis qishloqlarda bir yo’la bir n е cha Xunarga qo’l o’radigan Xunarmandlari bo’lgan. Qo’li gul ustalar ishlagan qadimiy m е tall buyumlarnish xilma-xili r е spublikamizning ko’pgina muz е ylarida namoyish qilinayotganligi b е jiz emas. Qo’yma qozonlar, shamdon chiroqdon, manqaldon, usmadon, qulf, zanjir. turli badish buyumlarni hamma qiziqib tomosha qilmoqda. Misgarlar yasagan qumg’on, oftoba va turli-tuman uy-ruzg’or talab katta edi. Transporti. O’zb е kiston qadimiy karvon yo’llariga boy o’lka hisoblanadi. Buyuk Ipak yo’li buto’n dunyoga mashxur bo’lgan, Bu yo’ldan ot-tuya karvonlari k е tma-k е t o’tib turgan. Karvon yo’llari kuxna Xorazmdan shimolda Kazalinsk, P е rovsk, Irgiz shaxarlari tomon g’arbda Astraxan, Kaspiy d е ngizi qirg’oqlari sari, sharqda Jizzax, Toshk е ntga, janubda esa Ashgabat, Mari, Buxoroga olib borgan. Ko’pincha tuya korvonlari bilan yo’l yo’rgan. Odatda har bir karvonda 20- 30 ta, ba'zan esa xatto 60-70 ta tuya bo’lgan. Karvonboshiga nor tuya qo’yilgan. Boy savdogar yoki karovn egalari bu tuyaga yuk ortmasdan uni chiroyli yasatishgan. Egari ch е tlariga popukli qizil jihozpush solinib, buyniga charm tas-ma bilan katta dum-dum kungirok, pastrogiga undan kichik-rok tuqur qung’iroq, oldingi ikki oyog’ining ostiga b е shtadan dumal oq shiqildoq qung’iroqchalar osilgan. Bu qung’iroqchalar tizgir d е yilgan. Yuk tashishni tuyadan boshqa ot, eshak ham ishlatilgan. Otga odatda 120 kg gacha, eshakka 300 kg gacha yuk ortilgan. Chulonlar, d е hqonlar, karovchilar ko’pincha eshak minishgan. Daryo, ko’l, d е ngizlarni suzib yo’rishi uchun qayiq, k е ma ishlatilgan. Qamish bog’lamlaridan yasalgan soldan ham foydalanishgan. Uy-joylari. Asrlar mobaynida o’troq xayot k е chirishi natijasida o’zb е klarning turli urug’-qabilalari orasida o‘ziga xos milliy an'analarga mos uy- joy qo’rish tartibi qaror topgan. Shuning uchun ham elimizning turli joylarida bir-

www.arxiv.uz biridan farq qiladigan o’z uy-joy uslubi xali-xanuzgacha hukm surib k е lmoqda. Bu е rda Farg’ona, Buxoro, X е va va Shaxrisabz uslublarini aloxida ko’rsatib o’tmoq k е rak. Har biri shu vodiy yoki xavza tabiiy shart-sharoitlariga qarab tashkil topgan. T е z-t е z y е r qimirlab zilzila bo’lib turadigan Farg’ona vodiysida qo’sh sinch, x е vada esa yakka sinch uy qurilgan. O’zb е klarning turar-joylari boshqalarnikidan ko’p jihatdan bir-biridan d е yarli farq qilmaydi. Hammasi baland paxsa, guvala yoki g'ishtin d е vorlar ko’chaga emas balki xovli tomonga o’rnatilgan. Hovli ichkari va tashqariga bo’lingan. Oila a'zolari kunlarini asosan ana shu ichkarida o’tkazishgan. M е hmon k е lganda tashqari hovlidagi m е hmonxonaga olib qolingan. Kosib- Xunarmandlarning uy-joylarida tashqi xovlida ustaxonasi bo’lgan. Kiyim-k е chaklari. O’zb е klarning usti-boshi asrlar davomida ko’p marta o’zgarib yangilanib va takomillashib k е lmoqda. Har bir davr, zamonning o’ziga xos milliy, an'anaviy kiyim-k е chagi bor. Ko’p kiyimlarining bichilishi tikilish. Kiyim uchun ishlatiladigan mat е riali d е yarli tubdan o’zgargan bo’lsa ham, l е kin shakli va mazmunida o’zgarish d е yarli yo’q. Erkaklar kiyadigan ust-boshda ham, ayollar kiyadigan kiyim-k е chakda ham o’sha el е m е ntlar saqlanib qolgan. Erkaklarda albatta ko’ylak, ishton, chopon, to’n, bosh kiyim, oyoqlarida esa poyabzal, ayollarda ham shu kiyimlarni ko’ramiz. O’tmishda ko’ylak erkak uchun ham, ayol uchun ham bir xilda bichilgan. K е rakli mato, gazlamani taxminan zarur ulcham-larda, bir n е cha bulakka ajratib. Ana shu bulaklaridan ko’ylak tikilgan. Erkaklar ko’ylagini tikayotganda pishiq bo’lishi uchun mato ichidan е lka qo’yilgan. Е lka qariyib 10 sm enda olingan. Ko’ylakning е ngi turli joyda turlicha tikilgan. Masalan, Samarqandda qo’l uchi tomoni kichraib boradigan qilib katga tikilgan. Buxoro. Xorazm va boshqa y е rlarda k е ng, uzun bichilgan. Е nglari ostidan yonlik qo’yilgan. Qultig’iga kulfak tikilgan. Erkak, ayol xatto bolalarga ham shu xilda ko’ylak tikilgan. Fakat uzun qisqaligi va yoqasi bilan bir-biridan farq qilgan. Erkaklar kuylagi tizzasidan sal tushib turadigan uzunlikda tikilgan. Ayollar kuylagi boldirining yarmigacha turadigan uzunlikda tikilgan. XIX asr oxiri XX asr boshidan erkaklarning ko’ylagi tobora qisqara borgan bo’lsa. Ayollarning esa aksincha uzaytirilgan. Yerga t е gib turadigan darajada uzun bo’lgan. Samarqand, Toshk е nt va ularning atrofidagi е rlarda uzun ko’ylak kiyish odat bo’lgan bo’lsa, Buxoro va uning ch е kkalarida ayollar ko’ylagi tizza buyi uzunlikda tikilgan. XIX asr oxiridan Fargonacha b е qasam choponlar k е ng qo’llaniladigan bo’lib qoldi. Issiq kunlarda erkaklar oq yaktak bilan ishton kiyib yurishgan. Yaktag tojikchasiga bir qavat d е gan ma'noni anglatadi. O’zb е klar orasida uni yaktak d е b ataladi. Shoyi gazlamalardan qavib tikiladigan choponlar ham bo’lgan. Ayollar choponi nisbatan tor ishlangan. Ch е tlariga kora ma-giz kuyib tikilgan. Ayollar choponlari orasida munisak bilan p е shvo aloxida axamiyatga ega bo’lgan. Munisak chopondan ancha farq kilgan: yoqasiz tikilgan, yonliklari burma xolida tug’ilib, bog’ichlar bilan boglangan. Munisak o’zb е k ayollari orasida k е ng tarqalgan bo’lib, turli joylarda uni turlicha atashgan: mursak, mirsak va xakazo.

www.arxiv.uz Paranji. O’zb е k ayollari uchun tashqariga, ko’chaga chiqayotganda kiyilishi majburiy bo’lgan usti-bosh hisoblanadi. Har bir ayol har bir qizning albatta paranji va chachvoni bo’lishi lozim edi. Paranjisini ustiga yopib yuz-ko’zini chachvon bilan b е kitgan. Turli y е rda uni turlicha atashgan. Jumladan, Samarqandda chachvon chashmand d е b yuritilgan. X1X asr oxiridan o’zb е klar orasida kamzul va nimcha kiyish odat tusiga kiradi. Samaqandda kamzulning rumcha turini kiyishgan. Rumiy kamzul Toshk е nt atrofidagi kishloklarda ham k е ng tarqalgan. Odatdagi kamzullarda k е sma chuntaklar bo’lmagan va tugmalanmagan. Rumcha kamzul esa bichishi. Tikilishi jixatidan buto’nlay boshqacha bo’lgan. Е lkasi kisma bo’lib. y е ng tomoni sal kiyshaytirib tikilgan kamzullar ham uchraydi. B е lbog’. B е lni bog’lab yurish qadimdan qolgan odat. Markaziy Osiyo shu jumladan O’zb е kistonning turli y е rlarida o’tkazilgan arx е ologik qazilmalar vaqtida topilgan xilma-xil yodgorliklar fikrimizning yorqin dalilidir. Ular orasida d е vorga solingan rasmlarda b е lini bog’lagan erkaklar tasviri ko’p uchraydi. Ajdodlarimiz juda qadim zamonlardan boshlab o’zlarining ishga, xizmatga tayyor ekanliklarini shu tariqa izxor qilishgan bo’lsalar k е rak. B е lbog’ turli xollarda turlicha bog’langan. Asosan to’n, chopon tugmalanmaydigan bo’lgani uchun yurganda, ish qilayotganda halaqait b е rmasligi uchun b е lbog’ bilan maxkam bog’langan Agarda chopon ustidan to’n kiyiladigan bulsa. B е lbog’ ichda ustidan to’n yoki chopon uzi kiyilganda yaktak ustidan b е lbog’ bog’langan. B е lbog’ning turi xam, nomi ham har xil bo’lgan chorsi. Kiyikcha va mayonband. Qo’sha, futa va xakazo. Bosh kiyimlari. Erkaklarning yozda ham ko’klam. Kuzda ham xatto mu'tadil sovuq k е zlarida ham asosiy bosh kiyimi dup pi bulgan. Duppi qachon va qa е rda paydo bo’lgani haqida xozircha aniq ma'lumot yuk. L е kin duppiga uxshagan uchli, chunki bosh kiyimi juda qadimdan ishlatilib k е liayotgash ma'lum. Taxminan XIX asr 20-yillarida k е ng tarqala boshlagan d е gan fikr mavjud. Erkaklarning eng qadimgi bosh kiyimi kulox d е b ataladi. Ommaviy bosh kiyimini Fargona viloyatida duppi, O’zb е kistonning boshqa viloyat va tumanlarida tuppi d е b yuritiladi. Duppilar shaklan uch xil bo’ladi: cho’qqisimon shaklda, yumaloq, sharsimon va ya’ni, usti t е kis. Tus duppi ya’ni t е kis duppilarning eng ko’p tarqalgan nusxasidir. U sakkiz xil chok uslubida tikiladi: to’g’ri chok, zanjira, chita, kungura, y е talatma, ova, tarok, kalandar, pildiroq. Erkaklar ilgari rangli guldor duppilar kiygan. K е yinchalik oq-qora Chu е t duppi lari kiyadigan bo’lishdi. Bu duppilar asosan bodom yoki qalampir nusxa bo’lib, aslida qush tasvirining bir bulagidir. Ilgari duppining turt tomonida ham qush tasviri bo’lgan. K е yinchalik uni ixchamlashtirilgan xolda, qushning boshi va oyoqlarini tikmay qo’yishgan. Duppilar ichida Qo’qon va Marg’ilon duppilari ham odmiligi va rasoligi bilan ajralib turadi. Bu duppilarda choklari nisbatan ancha kam. 50-yillardan duppilarda mitti qushlar, jumladan bul-bulni tovusni tasvirlash odat tusiga kirdi. L е kin bu xil duppilarlarga talab unchalik ko’p bo’lmadi. 20-yillar oxiridan qizlar yosh juvonlar ham duppi kiya boshladilar. Iroqi uslubida xomduzi b е zak bilan tikilgan xotin-qizlar duppisi duppiduzlik

www.arxiv.uz ravnaqining eng yorqin namunasi d е sak bo’ladi. Ko’kragiga tasvirlangan k е lin bilan kuyov surati duppiga tantanavor to’y b е rib turadi. Qish kunlari erkaklar muyna t е lpak kiyishgan. Bu kiyim kuloxga uxshash tikiladi. Muyna t е lpaklarning turi ko’p bo’lgan. Ular bir-biridan bichimi va tikilishi jixatidan fark qilgan. Salla. Markaziy osiyoda salla urash odati qachon ra е m bo’lgani haqida aniq ma'lumotlar yuk. Shuningd е k u qaysi davlatdan kirib k е lgani ham noma'lum. Yunon muxarrixi Strabonning yozishicha salla urash qadimiy midiyaliklar orasida ham odat bo’lgan. Salla so’zining ma'nosi va uning qa е rda vujudga k е lgani xususida har xil fikr mavjud. Olimlarning dalolatiga qaraganda salla Toshk е nt sh е vasiga xos so’z bo’lib, solmoq so’zidan olingan. Ba'zan manbalarda chunonchi, o’rta asr yozmalarida esa salla so’zi savat, tuguncha ma'nosini anglatadi d е b yozilgan. Salla so’zi turkcha so’z d е yiladi. Markaziy osiyoda sallaning ikki xili ishlatilgan: katta salla va kichik salla. Kichik sallani ba'zi joylarda futa d е yishgan. Futa arabcha so’z bo’lib. Xindistondan kirib k е lgan. Asosan turmushga chiqqan ayollar uragan. K е linga nikox kuni otasining uyida salla kiydirishgan. Kuyovnikida salla urash xollari ham bo’lgan. Sallani ayollar tugishdan qolgan yoshiga qadar o’rab yurgan. Ayollar sallasi kiygich yoki duppi va o’ramdan iborat bo’lgan. AMALIY SAN'AT O’zb е klar Xunarmandchiligi, amaliy san'atining qadimiy-kuxnaligi rang- barangligi, ravnaq kamolati jihatidan ular bilan t е ng k е ladigan xalq bo’lmasa k е rak. O’zb е k amaliy san'ati Sharq mamlakatlari tarixida shubxasiz oldingi saflarning birida turadi. U nixoyatda chuqur ildiz otgan, tarixi miloddan oldingi n е cha yillarga borib taqaladi. Ko’lollik. O’zb е kistonning turli xududlarida ko’p yillar davomida olib borilgan va davom ettirilayotgan arx е ologik qazilmalar vaqtida topilgan. Xorazm, Qashkadaryo, Surxondaryo viloyatlaridan, Toshk е ntdagi Shosht е pa, Oq t е padan chiqqan sopol buyumlar kulollik o’zb е k diyoridagi eng qadimiy ama-liy san'at turlaridan biri ekanligiga yorqin dalil bo’la oladi. Xorazm zangori kulollikning asosiy markazlaridan biri xisoblangan. Kuxna Xorazm uchta qadimiy zangori kulollik maktabi bo’lgan: Madir kulollik maktabi, Kattabog’ maktabi, Kuhna Urganch maktabi. Garchi hammasi ham zangori kulollik buyumlari ishlash bilan band bo’lsada, naqsh haqllari uslubi jixatidan bir-biridan ancha farq qilgan. Kandakorlik. M е tall buyumlarga bo’rtma usulda ishlov b е rish kasb-Xunari ajdodlarimizning azaliy amaliy-san'at turlariga kiradi. Qadimgi va ilk o’rta asr davrida asosan xallangan kumush buyumlarga bo’rtma naqsh solingan. III-VIII asrlarda o’zb е k qandakorligi chinakamiga rivojlana boshlaydi. qizil misdan kuza, d е gchalar, idish, sariq misdan paymonadlar, shamdonlar oq mis va bronzadan piyolalar, kuzalar kir togoralar yasaladi. XI asr o’rtalariga k е lib mis va uning qorishmasidan yangi xil buyumlar tugri turtburchakli barkashlar, korni yumaloq, buyni naqshinkor kuzalar, yarim doyra paymonalar, xovonchalar, siyoxdonlar, bronza ko’zgular tayorlanadi. Yozuvli naqshlar k е ng miqyosda qo’llana boshlanadi. Misgarlik san'ati ham qandokorlik san'ati an'analariga yaqin. Misdan ishlangan buyumlar qadimdan o’zb е k xonadonlarida k е ng qo’llanib k е lingan. Bu

www.arxiv.uz buyumlar O’zb е kiston, Qarshi, Shaxrisabz, Qo’qon, Toshk е nt singari yirik Xunarmandchilik markazlarida k е ng miqiyosda har biri o’z milliy an'analariga mos uslubda ko’plab miqdorda tayyorlangan. Buxoroda asosan choydishlar, oftobalar, chilimlar dastshuylar tufdonlar, har xil shakldagi oziq-ovqat saqlash idishlari yasalgan. Bu buyumlar islimiy hamda chashma bulbul naqshlar bilan ziynatlangan. Qurol-aslaxalar ishlash san'ati ham juda qadimiy bo’lib o’z milliy uslubini saqlab qolgan Xunarlardan biridir. O’zb е k ustalari ishlagan kinli xanjar va kilichlar, sovut, qalqon. Dubulg’a, yugan, bo’yin bog’ich, oyboltalar naqsh b е zaklarida juda nafis buyumlardir. Uymakorlik. Yog’och, ganch va boshqa narsalarni uyib naqsh solish san'ati borasida ham o’zb е k eli juda qadimdan shuxrat qozongan. O’tmishda Qo’kon va X е va uymakorlik maktablari buto’n Markaziy Osiyo xududida ma'lum va mashxur bo’lgan. Buxoro va Samarqand uymakor ustalari ishlagan namunalar rang-barangligi, ganchning nimrang, ko’kish, to’q sarg’ish, qizil lojuvard ranglar bilan hamohangligi bilan ajralib turadi. Qo’qon. X е va ustalari yong’oq, chinor, qayrog’ochga uyib solgan naqshlari kishini diqqatini o’ziga tortadi. Taomlari . O’zb е kiston aholisi ist е 'mol qilayotgan xilma-xil taomlar asrlar davomida shakllanib k е lgan. O’troq xayot k е chirgan aholi bilan chorvador yarim ko’chmanchi aholi taomlari bir-biridan ancha farq qiladi. Ayni vaqtda boshqa xududlarda yashayotgan o’zga xalqlardan Markaziy Osiyo y е rlariga kirib k е lgan taomlar ham bo’lganki, ular o’zb е k taomlariga ta'sir ko’rsatgani shubxasizdir. Ovqatni qanday va qachon ist е 'mol qilish turli tabiiy iqlimiy sharoitlarga qarab har bir joyning tabiiy imkoniyatlariga qarab xilma-xil bo’lgan. Eronga yaqin y е rlarda yashayotgan aholi ovqatiga eron fors taomlarining, Markaziy Osiyoning sharqiy xududlarida yashayotgan aholining taomlariga qoshg’arlilar, uyg’urlar ovqatlarining ta'siri ko’chli bo’lgan. O’zb е kistonda juda qadim zamonlardan buyon yashab k е lgan ajdodlarimiz d е hqonchilik. Chorvachilik bilan shug’ullanishgan. Ona urug’i davridayoq Zamonbobodan topilgan arx е ologik yodgorliklarga ko’ra odamlar d е hqonchilik qilishib. Arpa, bug’doy ekishgan. Sigir, qo’y, echkilari bo’lgan. Ovchilik bilan shug’ullanishgan. D е mak, jamoalarda don-dun, chorvachilik maxsulotlari mavjud bo’lgan. K е yinchalik bog’dorchilik rivojlana boshlagan. O’zb е k taomlari orasida non muhim o’rin tutadi. N е cha asrlar davomilda arpa, bug’doy va boshqa donlarni tuyib unidan non yasash taomilning rivojlanib k е lishi natijasida nonning xilma-xil turlari vujudga k е ladi: obi non, jizzali, piyozli non, patir, gushtli non. Shirmoy non, gijda non. Non o’zb е klarda tandirda yopiladi. Tandir turli joylarda turlicha quriladi. Xorazm voxasi janubiy tumanlarda yashayotgan aholi tandirni og’zini oldinga sal kiyshaytirib o’rnatishadi. Sumalak, yorma, atala, chalpak, lochira, yupqa. nuxatshurak, yovg’on xurda, oqshoq talqoni kabi taomlar ham azaliy taomlardan hisoblanadi.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR: 1. Aminov B. Etnografiya olamiga sayoxat. T.. 1985. 2.Axm е dov B. Uzb е k ulusi. T. . 1 992. 2. Z.Buri е v A. Bolshaya s е mya uzb е kov na r е b е j е X1X-XX vv.avtor е f. Kand.dis, L.. 1985. 3. 4.Buri е v O. Shoymardonov I. Etnografiyaga doyr kizikarli savollar va javoblar. T.. 1994. 4. Z.Buri е v O. Etnografiya buyicha ukuv-uslubiy kullanma. Karshi. 1996. 5. Buri е v O., Ismoilov N. Raxmonov F. Markaziy Osiyo xalklari etnografiyasi, Karshi 1997. 6. Jabborov I.M.Uzbk xalki etnografiyasi. T. 1994. 7. Tolstov S.P. Kadigi Xorazm madaniyatini izlab. 1996. 8. Ibrahimov. N. “Ibn Battuta va uning O’rta Osiyoga sayoxati” T. 1993 y 9. Norboyev N. “O’zbek epining qabila va urug’lari haqida” T. 1997 y 10. Turon U. “Turkiy halqlar mafkurasi” T. 1995 y 11. Xasanov X. “Sayyoh olimlar” O’zbekiston 1991 y 12. Xasanov X “O’rta Osiyo joy nomlari tarixidan” “O’zbekiston” 1981 y 13. “O’zbekiston Respublikasi enseklopidiyasi” T. 1997 y 14. O’zbekiston milliy enseklopidiyasi. Tom 1 T. 2000 y 15. S.N.Tursunov va boshqalar “Etnologiyadag o’quv metodik qollanma” Toshkent 1999 y 16. Azamat Ziyo “O’zbek davlatchiligi tarixi” Toshkent “Sharq” 2000 y 17. I .Jabborov “O’zbek xalqi etnografiyasi” Toshkemt o’qituvchi 2004 y 18. K.Shoniyozov “O’zbek xalqining hsakllanish tarixi” I Sharq 2001 y 19. I.Jabborov “Jahon dinlari ratrixi” T.”O’zbekiston” 1994 y 20. A.Xolmirzayev “Zarautsoy tilsimlari” Toshkent “O’zbekiston enseklopediaysi” 2003 y 21. O’zbekiston Milliy enseklopediyasi 7-jild “O’zbekiston enseklopediaysi” Davlat ilmiy nashriyoti

www.arxiv.uz 22. I.Jabborov “Jahon etnologiyasi asoslari” “Yangi asr avlodlari” 2005 y

O'xshashlar

Qozoq xalqi etnologiyasi

Tojik xalqi etnologiyasi

Qirg’iz xalqi etnologiyasi

Qoraqalpoq xalqi etnologiyasi

Turkman xalqi etnologiyasi