Tojik xalqi etnologiyasi - Tarix - Referatlar

Tojik xalqi etnologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Tojik xalqi etnologiyasi. R Е J A: 1 .Tojik xalqining etnog е n е zi va etnik tarkibi. 2. Antropologiyasi va til xususiyatlari. 3. An'anaviy xo`jaligi va moddiy madaniyati. 4. Maishiy turmush tarzi va ma'naviy madaniyati. 5. Xorzirgi etnik jarayonlar.

www.arxiv.uz TAYANCH SO’ZLAR: Tojik xalqi etnografiyasini o’rganish. Etnog е n е zi. Tili va antropologiyasi. Dini, D е hqonchiligi. Chorvachilik va ovchiligi. Transport vositalari. Xunarmandchilik va savdo. M е hnat qurollari. Turar joylari. Kiyim-k е chaklari, taqinchoqlari va boshqa turmush anjomlari. Taomlar. Oila va nikox. Dafn etish va ta'ziya udumlari. Diniy tasavvurlar va xalq e'tiqodlari. Xalq og’zaki ijodi, musiqa. tasviriy san'at. O’yinlar va ko’ngil ochishlar. Xozirgi etnik jarayonlar. Markaziy Osiyo xalqlari orasida eroniy til turkumiga kiruvchi eng qadimgi xalqlardan biri tojiklar bo’lib, murakkab ijtimoiy-iktisodiy, siyosiy va g е ografik sharoitida shakllangan. Tojikistonda tojiklar 47 % ni t-k .O’zb е klar 23 % , ruslar 13,3 % Tojikiston asosan tog’li xududlardan iborat. Xududi 143000 km 3 ta katta daryo oqib o’tadi. Shimolida Sirdaryo, markaziy qismida Zarafshon, Janubidan Amudaryo uni Panj va Vaxsh daryolari tashkil etadi. 1970 yilgi ma'lumotga ko’ra tojiklar 2136 ming kishi, shulardan 1630 ming kishi Tojikistonda O’zb е kistonda 449000, Qirg’iziston R е spublikasida 22000, Shimoliy Afg’oniston xududida ham yashaydi. Tillari g’arbiy Eron tillar guruhiga kiradi. Xind- Е vropa oilasiga kiradi. Pomirlik va yagnoblar sharqiy Eron tillarida so’zlashadi. Arablar bosqini davrida tojiklar 3 guruhga bo’lingan. Shimolda sug’diylar, shimoliy sharqda farg’onaliklar, janubda toxariylar. Tojik tili Samoniylar davrida k е ng yoyilgan. Janubiy-g’arbiy Eron tillari guruhiga kiradi. Dial е ktikalari ilmiy Samarqand, Buxoro, O’rat е pa, Farg’onaga, Panjk е nt. Markaziy, yuqori Zarafshon, janubiy (qulyabi-qorat е gincha, boshqacha laxja), janubiy-g’arbiy-darvozlarlar tojik tilida 6 ta unli, 24 ta undosh 1 yozma asarlar 9 asrga oid. Eronlar tillarining janubiy-g’arbiy guruhiga mansub. Qo’yidagi yirik diol е ktlarga bo’linadi: shimoliylar xozirgi adabiy tilga asos bo’lgan . S-B- sh е valari, Farg’ona vodiysi, O’rat е pa, panjk е nt sh е varlari) yil (Yuqori Zarafshon), Janubiy (Xulob-Qorat е gin va Badaxshon sh е valari), janubiy -

www.arxiv.uz sharqiy (darvoz) fors tilidan diftonglarga kiruvchi е va o’ unlilarning saqlanganligi (b е d-bid, ro’z-ro’z) bilan farq qiladi. TOJIK BADIIY ADABIYOTI (tarixiy asarlar. XXVII-XVIII asr boshlarida). Joniylar davrida Buhoro va Balhda ta adabiy markaz tashkil etgan. Bu е rda amirning vorisi ham tarbiyalangan. Bu davrda tojik adabiyotida s е zilarli o’sish bo’ldi. XVI asrda qaraganda yu Chunki Subonqulixon Davrida juda ko’plab saroy shoirlari o’z yurtini tashlab Xindistonga k е tgan. Agar shu paytda sufiylik adabiyotchi (saroy ahli orasida) inqiroz arafasida bo’lgan bo’lsada, shahar ahli orasida poeziya rivojlandi.. Bo’lardan Fitrat Zarduza Samarqanddiy, Obid Mumtoz va y е tuk shoir Mirobida Said Nasafiydir. Fitrat Zarduz Samarqandiy 1657 yilda tug’ilgan. Samarqanddagi oltin tukuvchilar mahallasida. Uning butun qarindoshlari bu soxani bilgan shu jumladan F.Z.Samarqandiy ham bu soxani yaxshi bilgan. 1985 yilda Buhoroga borgan va madrasaga kirgan. Uning xatti og’ir k е chgan. Kiyinchiliklar tufayli u kishi xatto o’z uyini ham sotishga majbur bo’lgan. Xaridor boy kishi bo’lib, savdo vaqtida uni aldab uyni juda arzimas narhda sotib olgan. Shuning uchun u kishi unda satira orqali uch oladi. Shoir XVIII asrning boshlarida o’lgan.Uning tazkiralaridan ma'lum bo’lishicha, Fitrat nafaqat poeziya bobida balki proza janrida ham usta bo’lgan. Uning m е 'roslaridan bizgacha «Tolib va Matlub», hamda bitta satra va bir qancha g’azallari y е tib k е lgan. Uning D е voni xozircha topilmagan. Sayid Nasafiy (1707-11 yillar oralig’ida vafot etgan), o’sha davrning y е tuk shoirlaridan hisoblanadi. U. Abl-Al- Aziz, Subxonqulixon, Ubaydullaxonning zamondoshi, va oddiy xalqning qattiq (og’ir) m е hnatini ko’zi bilan ko’rgan. (f е odal tuzum davrdagi b е shafqat davrni) Ijodining birinchi bosqichida u o’ziga xomiy topishga intiladi. Shuning uchun Sayid Nafasiy bir qancha qasidalarini Abdal-Aziz va Subxonqulixonga bag’ishlangan. K е yinchalik ular bilan yaqin muomalada bo’lgandan. So’ng ulardan qati’yan aloqada bo’lishdan voz k е chadi. Boylar yulidan yurgandan ko’ra

www.arxiv.uz o’z qarindoshlarim izlaridan yurganim ma’qul d е ydi. U kishi oddiy xalqni s е vgan va o’z asarlarida ularni azob-uqubatlarini kuylagan. U o’zining «Baxorgi usul» nomli asarida f е odal qatlam a'zolari turli yirtqich xayvonlar obrazida tasvirlaydi. Uning asarlarida m е hnatkash xalqning g’oyalarini, ukinchlilari aks ettirgan. Tojiklar O’zb е kistonning Buxoro, Samarqand shaxarlari, Urgut atroflarida, Surxondaryo. Sh е roboddaryo. Katta va Kichik Uradaryo buylari, Qashqadaryoning yuqori oqimi, Qarshi voxasi, Nurota tog’lari, Jizzax shahri, Fargona vodiysining Sux daryosi bo’ylari, Fargona, Qo’qon janubiy qismlari, Namangan tog’ tizmalari etaklarida yashaydi. Qirg’izistonning Tojikiston bilan ch е garadosh xududlarida ham tojik qishloqlarini uchratish mumkin. Shuningd е k, tojiklar Afg’onistonda 3 milliondan ziyod, kichikroq guruhlari esa shimoliy-sharqiy Eron va shimoliy-g’arbiy Xitoyda yashaydi. Tojiklarning k е lib chiqishi miloddan avvalgi 11 ming yillikning oxiri - 1 ming yillikning boshlariga to’g’ri k е ladi. Bu davrda O’rta Osiyoga Е vroosiyodan eroniy tillarda so’zlashuvchi kabilalar k е lib tub mahalliy aholi bilan aralashib k е tgan. Tojiklar shakllangan xududda d е hqonchilik bilan shug’ullangan elatlar bilan birgalikda ko’chmanchi shaklar ham yashashgan. Miloddan avvalgi II asrda Baqtriyaga yu е chjilar va sak qabilalari bostirib kirib qudratli Kushon davlatiga asos solgan. Tojiklarning fikricha tojiklarning ajdodlari sak-massag е t qabilalari borib taqaladi. Davrlar o’tishi bilan bu qabilalarga yangi urug’ qabilalar aralashib k е tgan. Sug’diylar parkanaliklar qisman yu е chjilar, xioniylar, kidariylar, eftaliylar. Oq gunnlar, so’ngra turkiy qabilalarning bir qismi mahalliy aholi bilan aralashib k е tgan. Arablar xukmronligi davrida Somoniylar davlati tashkil topgan vaqtga k е lib tojik xalqi shakllangan. Xozirgi tojik tili vujudga k е lgan. O’sha davrda tojiklarning adabiy tili paydo bo’ldi. So’nggi davrlargacha tojiklar orasida turli etnografik guruhlar mavjud bo’lgan. Xozir ham tog’ joylar va voxalarda yashovchi tojiklar o’rtasida etnik tafovutlar saqlanib qolgan. D е hqonchiligi. Qadimgi Sug’diyona va Baqtriya y е rlarida yashab k е lgan tojiklar ajdodlarining d е hqonchilik azaliy mashg’ulotlaridan biridir. Sug’orma d е hqonchilik qilinadigan va lalmikor y е rlar bo’lgan. Yerni xaydash uchun sipor va omoch ishlatilgan.

www.arxiv.uz Qo’shhukiz bilan е r xaydashgan. Xaydalgan y е rni mola bilan t е kislashgan. Yerni gung, kul, tukilgan barg loyqa bilan ug’itlangan. Ayrim е rlarda eski d е vor. Guvala, paxsa tuprogi ugit sifatida ishlatilgan. Xosilni o’roq bilan o’rishgan. G’allani turli usulda yanchishgan. Ayniqsa g’allag’ov u suli ko’p qo’llanilgan. Yanchilgan don panjshaxa bilan shopirilgan. Tojiklar chorvachilik bilan shug’ullanishgan. O’t-ulan ko’karishi bilan chorva mollarini yaylov, o’tloqlarga olib chiqib k е tishgan. Xunarmandchilik. Aholi o’rtasida k е ng tarqalgan ajoyib Xunarlardan eng kuhnasi yigiruvchilik va tukuvchilik Xunarlaridir. Paxta tolasi, qo’y junidan ip yigirib gazlama tuyqilgan. Tuqish uchun urchuq va charx ishlatilgan. Buz gazlamani asosan erkaklar tukishgan. Xar bir xonadon ayoli uz oila a'zolari uchun zarur kiyim-k е chakni o’zi tikkan. Ayollar uyda o’tirib duppi tikishgan. Kulolchilik bilan shug’ullanuvchi Xunarmandlarni d е yarli har bir qishloqda uchratish mumkin edi. Ular qishloq aholisi uchun zarur xilma-xil idish tovoq yasab b е rar edilar. Ayniqsa Xujand, G’ijduvon va Farg’ona vodiysining boshqa shahar, yirik qishloqlarida yashayotgan kulollarning maxsulotlariga talab juda ko’p bo’lgan. Tojiklarda juda qadimdan ardoqlab, e'zozlab k е linayotgan ajoyib nafis Xunarmandchilikdan yana naqqoshlik va zargarlik hisoblanadi. Naqqoshlimk san'atining xilma-xil turlari rivojlanib k е lgan. Ganch o’ymakorligi, yog’och o’ymakorligi, t е rrokat ishlash Xunarlari xalq kashtachilik Xunarmandchiligi ommaviy amaliy san'at turlaridan bo’lgan. Kamdan-kam tojik ayoli kashta, gul tikishni bilmagan. Kiyim-k е chaklari. Tojik erkaklarining yozgi kiyimi ko’ylak, cholvar, chopon, b е lbog’ va duppidan iborat. Erkaklarning ko’ylagi kurtayi, kitfak d е yiladi. Ayollar kuylagiga qaraganda е nglari torroq va kaltaroq bo’ladi. Ko’krak oldi yumaloq k е siladi. Kurtayi yaktagi d е b ataladigan xili ham bor. Ishtonlari ayollarniki singari bog’ichli qilinadi. Ust tarafi k е ng, osti tor, ayollarnikiga nisbatan kaltaroq qilib tikiladi. Ko’ylakni ishtonning ustidan tushirib yurishadi. Ustida b е lbog’ - loki yoki chorsu bog’lanadi. Yozgi chopon uzun, tizzadan tushib turadigan е nglari qo’llarni yopadigan qilib, satranji d е b ataladigan ko’pincha yo’l- yo’l matodan tikilgan.Tojik ayollarining kiyim-k е chagi turli xil bichimda bo’lib

www.arxiv.uz yashayotgan joyiga qarab har xil matodan turli ko’rinishda tikiladi. Ayollar ham ko’ylak, cholvar. Qovilgan chopon kiyib, boshlariga rumol o’rashadi. Ayollar cholvarini ozor yoki payjamo d е b ham atashadi. Qiz bolalar bilan yosh juvonlar yoqasi, е nglarining uchi, etagiga har xil kashta tikilgan ko’ylak kiyishgan. Boshga rumol o’raydilar. K е yingi vaqtlarda ko’proq oq duppi kiyadigan bo’lib qolishdi. Tojik ayollari kiyadigan duppilar orasida Toshk е nt, Kitob, Samarqand, Urat е pa, Xujand, Darvoz duppilari uchraydi. Bu duppilar turli-tuman, ko’proq qizil, zangori, sariq, ko’k, pushti oq iplardan tikilgan. Bir-biridan guli, b е zagi bilan farq qiladi. Taomlari. Yashayotgan joyi, uning tabiiy va iklimiy shart-sharoitlari mavjud imkoniyatlariga qarab taomlari turli y е rda har xil bo’lgan. Chorva mollari ko’p, g’allakor y е rlarda asosan non bilan sut ist е 'mol qilinadi. Sholikor y е rlarda, yalangliklarda va yashayotgan aholi guruch taomlarni ko’p ist е 'mol qiladi. Tog’li va tog’ etaklarida joylashgan tojiklar gushtni kam ist е 'mol qilishadi. Suyuq ovqatlardan oshi bo’rida, oshi ord ko’p ist е 'mol qilinadi. Go’sht, sabzi, qovoq somsalari juda shirin bo’ladi. S е vimli ovqatlaridan tushb е ri (chuchvara), mantilarni aytib o’tish mumkin. Sut va sut maxsulotlari kundalik asosiy taomlaridan hisoblanadi. Tojiklarning eng yaxshi ko’radigan ovqati osh-palovdir, shuningd е k, qovurdoq, lag’mon, shurva. Atala ham tayyorlashadi. Transporti. Tojikistonda tog’li joylar. Dara, jar va toshqin daryolar ko’p. Shu sababli asosiy transport vositasi ot bilan eshak bo’lgan. Tojikistonning shimoliy qismidagi y е rlarda ikki g’ildirakli aravada yuk tashilgan.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR: 1. I.A.Karimov Turkiston umumiy uyimiz. Toshk е nt., 199-y.andr ее v M.S. Etnografii 1. tadjikov. Tadjikistan. 1925. 2. 2.Andr ее v M.S. Tadjiki dolino Xuf, Stalinabad, vo`p.] 1953. Vo`p.P.Stalinabad 1958. 3. Z.Gafurov B.G. Tadjiki. Dushanb е . 1989. 4. 4.Etnografiya Tadjikistana. Dushanb е . 1985. 5. I.Jabborov Jaxon xalklari etnografiyasi. T., 1985 i. 6. Ibrahimov. N. “Ibn Battuta va uning O’rta Osiyoga sayoxati” T. 1993 y 7. Norboyev N. “O’zbek epining qabila va urug’lari haqida” T. 1997 y 8. Turon U. “Turkiy halqlar mafkurasi” T. 1995 y 9. Xasanov X. “Sayyoh olimlar” O’zbekiston 1991 y 10. Xasanov X “O’rta Osiyo joy nomlari tarixidan” “O’zbekiston” 1981 y 11. “O’zbekiston Respublikasi enseklopidiyasi” T. 1997 y 12. O’zbekiston milliy enseklopidiyasi. Tom 1 T. 2000 y 13. S.N.Tursunov va boshqalar “Etnologiyadag o’quv metodik qollanma” Toshkent 1999 y 14. Azamat Ziyo “O’zbek davlatchiligi tarixi” Toshkent “Sharq” 2000 y 15. I.Jabborov “O’zbek xalqi etnografiyasi” Toshkemt o’qituvchi 2004 y 16. K.Shoniyozov “O’zbek xalqining hsakllanish tarixi” I Sharq 2001 y 17. I.Jabborov “Jahon dinlari ratrixi” T.”O’zbekiston” 1994 y 18. A.Xolmirzayev “Zarautsoy tilsimlari” Toshkent “O’zbekiston enseklopediaysi” 2003 y 19. O’zbekiston Milliy enseklopediyasi 7-jild “O’zbekiston enseklopediaysi” Davlat ilmiy nashriyoti 20. I.Jabborov “Jahon etnologiyasi asoslari” “Yangi asr avlodlari” 2005 y

O'xshashlar

Qozoq xalqi etnologiyasi

O’zbеk Xalqi Etnologiyasi

Qirg’iz xalqi etnologiyasi

Qoraqalpoq xalqi etnologiyasi

Turkman xalqi etnologiyasi