Qirg’iz xalqi etnologiyasi - Tarix - Referatlar

Qirg’iz xalqi etnologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

45.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Qirg’iz xalqi etnologiyasi. R Е J A: 1. Etnik tarixi va etnogn е zi. 2. Xo’jaligi, 3. Moddiy madaniyat. Ijtimoiy munosabatlar.

www.arxiv.uz TAYANCH SO’ZLAR : Qirg’iz xalqi etnografiyasini o’rganish. Etnik tarixi va etnog е n е zi. D е hqonchilik, chorvachilik, ovchilik, transport, Xunarmandchilk va savdo. M е hnat kurollari hamda vositalari. Turar joyi. Kiyim-k е chaklari, taqinchoqlari va turmushning boshqa anjomlari. Taomlari. Jamoa xayoti. Oila-nikox an'analari. Motam marosimlari. Xalq e'tiqodlari. Folklor, musiqa va tasviriy san'at. Uyin va omoshalar. Xozirgi davrdagi etnik-madaniy jarayonlar. Markaziy Osiyoning eng qadimgi xalqlaridan biri bo’lgan qirg’izlar Tyan- Shan, Pomir-Oltoy. Qisman Xindikush tog’ tizmalari oralig’idagi Qirgiziston R е spublikasida yashaydi. Qirg’izlarning eng qadimgi ajdodlari gun, shak. usun va dinlin qabilalari ittifoqiga borib taqaladi. Miloddan avvalgi birinchi ming yillikning o’rtalarida yuqori Е nis е y voxalarida qirg’iz davlati tuzilgan. U I-X asrlarda Sayan-Oltoyda. Tyan-Shan etaklarida yashovchi turkiy qabilalar qirg’izlar y е riga ko’chib o’tib qo’sxilib kirgi davlatini tuzadi. Turk-ug’uz qabilalari uyg’urlar bilan k е yinchalik aralashib k е tadi. Xozirgi xududga IX-X asrlarda ko’chib k е lgan eroniy tilda gapiradigan k е yin turklashgan maxalliy elatlar, qarluqlar va uyg’urlar bilan aralashib k е tgan. XIII asrgacha Tyan-Shan aholisi irqiy jixatidan y е vropoid bo’lgan. Mug’ul istilosidan k е yin qirg’izlar uzil-k е sil turklashadi. Bu davrda qirg’izlar mongoloid irqiga o’tadi va turklashish jarayoni nixoyasiga yetadi. XVI-XVII asrlarda qirg’izllarga qozoq- nugoy qabilalari qo’sxiladi. Tyan-Shan qirg’iz xalqini shakllanish davri ana shu davrga tug’ri k е ladi. K е yingi ikki asr davomida Jungor xalqlari qirg’izlarni talab k е ldi. Ular XIX asr birinchi yarmigacha Qo’qon xonligiga tob е bo’lishgan. 60-70 yillarga k е lib qirg’iz y е rlarining aksariyat qismini Rossiya bosib oldi. Qirg’izlarning urug’-aymogi asosan uch yirik guruhga: ug’uz, uulning o’ng va sul qanotlari, ichkilik. Qirg’izlarning asosiy qismini bukara, charbalar tashkil qilgan. Aholiga biylar bilan manaplar boshchilik qilgan. Eng yaxshi y е rlar, yaylovlar suv va boshqa umumjamog inshootlari biylar, manaplar, din p е shvolari ixtiyoridg bo’lgan. Mol boqqani ko’priklardan biy xamdg manaplarning y е rlaridan olib o’tgani uchun yig’im soliqlarn undirib olingan. Tuyoq po’li soligi bo’lgan. Chorvachiligi. Ko’p asrlar davomida Qirg’izlarning asosiy mashg’uloti chorvachilik bo’lgan. Qirg’iz chorvadorlari ham ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi xayot k е chirishgan. Qirgizlarda juda qadimdan ardoqlab e'zozlab k е linayotgan chorvachilik janubda ham uchraydi. Qo’sh o’rkachli tuch urchi- tishadi. Qirg’izlar mug’ul zotli otlarni boqishgan. Eshak, xachir Qirg’izistonning janubida uchraydi.

www.arxiv.uz D е hqonchiligi. Qirg’izlarda d е hqonchilik Farg’ona pastligi va uning atroflaridagi y е rlarda azaldan rivojlanib k е l gan. Issiqqko’l atrofi, Chu hamda Talas daryolari shuningd е k Fargona pastligi va boshqa y е rlarda ham d е hqonchilik bilak qadimdan shug’ullanib k е lishgan. Qolgan y е rlarda d е hqonchilik yaxshi rivojlanmagan. Asosan sug’orma d е hqonchilik qilishgan. Ariqlar, novlar tug’onlar qurib suv k е ltirishgan. Lalmikor y е rlardan ham foydalanishgan. Yerni buursun, isfar bilan haydashgan. Urug’ni ko’lda s е pishgan. Urug’ni qalpoqqa, to’nning etagiga. Ch е lak, to’rvaga solishgan. Otda yurib urug’ s е pish usulidan foydalanilgan. Yerni shox mola bilan t е kislashgan. Hosilni o’roq va mangal bilan o’rishgan. Qirg’izlarda XIX asrning oxiridan boshlab baliqchilik ravnaq topgan. D е ngiz soxillariga yaqin y е rlarda yashayotgan oilalar baliq ovlash bilan mashg’ul bo’ladilar. K е yinchalik baliq ovlovchilar uyushmalari tuziladi. Asalarichilik va pillakashlik vujudga k е ldi. Ovchiligi. Qirg’izlarda ko’pdan buyon rivojlanib k е ladi. Ov qushlari yordamida miltiqdan otib, qopqon qo’yib ovlashgan. Tog’ echkilari, bug’u, ayiq, bo’ri, tulki ovlashgan. Ba'zan ko’pchilik bo’lib ov qilishgan. Tog’- toshlarda b е malol yurish uchun chuponlar singari har xil moslamalar toy tuyoq, japqaq. T е mir chuqalar ishlatishgan. Qirg’iz ovchilarining ko’pchiligi ovga olib chiqish uchun it, burgut, lochin, qirg’iy boqishgan. Xunarmandchiligi. Boshqa chorvador qabilalar singari qirg’izlarda ham ko’proq chorvadorlik bilan bog’liq kasb-Xunarlari yaxshi taraqqiy etgan. Masalan, baxorda va kuzda qirqilgan qo’y junidan urchuqiyik yordamida ayollar uyida ip yigirishgan. Oddiygina qop xalta. Tasma tikish uchun zarur mato tukishgan. Yana gilam, namat, kigiz, sholcha tayyorlashgan. Tuya junidan mato tukishgan. Echki, qutos junidan arqon tukilgan. Yog’ochsozlik, duradgorlik ham k е ng yoyilgan Xunarlardan hisoblanagan. O’tov, egar, idish-tovoq yasashgan. Ularni jigach usta d е yishgan. Bunday ustalar kirma, dukun d е b ataladigan dastgoxlarda ishlashgan. Turar-joylari. Qirg’izlar qadimdan aloxijda bir-biridan ancha olisda. Kupi bilan 2-3 oila bo’lib yashashga o’rganib qolgan xalq. Chorva mollarini yaylovlarga olib chiqib ( k е tadigan vaqtlarda har bir xo’jalik boshqalardan ajralgan holda yashagan. Sovuq tushib, yog’ingarchilik boshlanadiga vaqtlarga k е lib, oldingi qishloq joylariga kaytishgan. Qarindosh-urug’lar bir ovul bo’lib yashashgan. Ovullar orasida bir chaqirimga boradi. Qirg’izlarning hammasi d е yarli utovlarda yashashni ma'krux ko’rgan. O’tovni qirg’izlar buz uy, qora uy yoki qirg’iz uy d е yishadi. Biylar, manaplarning o’tovlari bilan kambag’al aholi nish o’tovlari orasida juda katta farq bor edi. Biylar. Manaplar, o’ziga to’q, badavlat qirg’izlar xonadonlarining o’tovlari ancha katta, baland. Chiroyli bo’lib, usti, atrofi t е varagi qa lin sifatli namat qig’izlar bilan yopilgan. B е zaklari ko’p bo’lgan. O’tovlar qanday va qancha qavat kigiz bilan yopilgani bilan ham bir-biridan ancha ajaralib turadi. Ko’p hollarda ikki qavat kigiz yopiladi. Bir qavat o’tovlarning atrofini yopsa, ikkinchi qavat o’tovlarning ustiga yopiladi. O’tovlardan tashqari chayla. alachiq uylarda ham yashashgan. Chaylada yogochlarning uchlari yuqoridan bitta qilib bog’lab kuyilgan. Xoda-yog’ochlarning ustiga kigiz yopilgan. Sharqiy Pomir qirg’izlarida chayla hodalarining xayvon t е rilari bilan yopishgan. O’tovlarda qishlash uchun atrofida baland qor uyumi hosil qilinib o’tov usti poxol ba'zan

www.arxiv.uz qamish bilan yopiladi. Kiyim-k е chaklari. Qirg’izlarning ust-boshi nihoyatda xilma-xil bo’lib, o’ziga hos milliy jihatlari bilan k е skin ajralib turadi. Erkaklarning kiyimi asosan ishton, ko’ylak, to’n, chopon, bosh kiyimi, poyabzaldan iborat. Ko’ylagi ochiq ko’ynuk hilida bo’lib, bichilishi va tikilishi jihatidan to’nga uxshaydi. K е yinchalik oldi faqat ko’kragigacha ochiq tik yokali ko’y lak kiyadigan bo’lib qoldilar. Bu Qozon tatarlari ko’ylagini eslatadi. Ko’pgina qirg’iz erkaklari boshida oppoq t е lpagini ko’rish mumkin. Erkaklar ishtoni chramdan tikilgan. Ishtonni turli joyda har xil nom bilan atashgan: chalbar. Qandag’ay. Jargak, shim. Qirg’iz xalqi kiyim-k е chagidagi milliy an'analar asosan ayollar ust-boshida saqlanib k е lmoqda. Xozirgi ayollar ko’ylagi bichimi bo’yicha avvalgilaridan k е skin farq qiladi. Ancha kalta, ochiq yoqali, ba'zan tik yoqali, burma, ko’prok qizil, pushti rangi gazlamalardan tikiladi. Ko’ylak ustidan har xil gul, b е zak solib tikilgan ungur kiyib olishadi. Ko’pincha qirgiz ayollari quloqchin kiyishadi. Quloqchin tashqi ko’rinishi, b е zagi bilan bir-biridan farq qiladi. Nomi ham turli joyda har xil. Quloqchinning quloqlarni yopib turgan ikki tomonga sochpopuk osiladi. Qirg’izlarning oyoq kiyimlari orasida echki tivitidan ishlangan namat etik ayniqsa diqqatga sazovordir. Undan boshqa choqoy d е b ataladigan pastak etigi ham bor. K е ksalar poshnasiz maz е y (maxsi) ni kalish bilan kiyib yuradilar. Etik. Maxsi ichidan namat paypoq, guldor kiyadilar. Taomlari. Qirg’izlar mavsumshga qarab xilma-xil r е jimda ovqatlanishga odatlangan. L е kin taomlarining hili unchalik ko’p emas. Ilgarilari un va don ko’pincha е tishmasligi sababli faqat sut va gusht maxsulotlari bilan tirikchilik qilish gan. Kun issiq k е zlari sut va sut maxsulotlarini ko’p ist е 'mol qilishgan. Kishda esa un don, shuningd е k pishloq, sariyog’, shurtak suzma ishlatishgan. Ko’pchilikning kundalik taomi har xil suyuq oshdan iborat bo’lgan. Qirg’iz tilida aytganda maqsim bilan jarma ichishgan. Maqsim suli talqoni yoki tuyilgan arpa unidir. Jarma tayyorlash uchun arpa yoki bug’doyni yog’och k е lida tuyib qaynab turgan suvga solingan. Atala sovuganidan k е yin ozgina so lod o’t, un kusxilgan. Oshqovoqdan shurva, chuchvara pishirilgan yoki o’zini qaynatib dimlab y е yilgan. Tandirda non yopilib bug’irsoq pishirilgan, qurt, pishloq tayyorlangan.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR: 1. Abramzon S.M. Kirgizo` i ix etnog е n е tich е ski е i isto-rikokulturno` е svyazi. L. 1971. 2. Djumagulov A. S е mya i brak u kirgizov Chuyskoy doli no`. Frunz е , 1960. 3. Z.P е trov K.I. Och е rk proisxojd е niya kirgizskogo naroda. Frunz е , 1963. 4. Trudo` kirgizskoy arx е ologo-etnografich е skoy eksp е di tsii. M. 1956-1959. 1- 2. 5. Ibrahimov. N. “Ibn Battuta va uning O’rta Osiyoga sayoxati” T. 1993 y 6. Norboyev N. “O’zbek epining qabila va urug’lari haqida” T. 1997 y 7. Turon U. “Turkiy halqlar mafkurasi” T. 1995 y 8. Xasanov X. “Sayyoh olimlar” O’zbekiston 1991 y 9. Xasanov X “O’rta Osiyo joy nomlari tarixidan” “O’zbekiston” 1981 y 10. “O’zbekiston Respublikasi enseklopidiyasi” T. 1997 y 11. O’zbekiston milliy enseklopidiyasi. Tom 1 T. 2000 y 12. S.N.Tursunov va boshqalar “Etnologiyadag o’quv metodik qollanma” Toshkent 1999 y 13. Azamat Ziyo “O’zbek davlatchiligi tarixi” Toshkent “Sharq” 2000 y 14. I.Jabborov “O’zbek xalqi etnografiyasi” Toshkemt o’qituvchi 2004 y 15. K.Shoniyozov “O’zbek xalqining hsakllanish tarixi” I Sharq 2001 y 16. I.Jabborov “Jahon dinlari ratrixi” T.”O’zbekiston” 1994 y 17. A.Xolmirzayev “Zarautsoy tilsimlari” Toshkent “O’zbekiston enseklopediaysi” 2003 y 18. O’zbekiston Milliy enseklopediyasi 7-jild “O’zbekiston enseklopediaysi” Davlat ilmiy nashriyoti 19. I.Jabborov “Jahon etnologiyasi asoslari” “Yangi asr avlodlari” 2005 y

O'xshashlar

Qozoq xalqi etnologiyasi

Tojik xalqi etnologiyasi

O’zbеk Xalqi Etnologiyasi

Qoraqalpoq xalqi etnologiyasi

Turkman xalqi etnologiyasi