Urushdan keyingi yillarda O`zbekistonning iqtisodiy va madaniy hayoti. Iqtisodiy va ma`naviy qaramlikning oqibatlari - Tarix - Referatlar

Urushdan keyingi yillarda O`zbekistonning iqtisodiy va madaniy hayoti. Iqtisodiy va ma`naviy qaramlikning oqibatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Urushdan keyingi yillarda O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy- siyosiy hayoti. 2. Respublikada 1946-90-yillardagi ma`naviy-madaniy qaramlik va uning oqibatlari 3. Qatag`onlikning yangi to`lqini

www.arxiv.uz Urushdan keyingi yillarda O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy hayoti. Urushdan keyingi yillarda O`zbekiston xalq xo`jaligining tinch qurilishga o`tishi murakkab xalqaro vaziyatda kechdi. Urush davrida umumiy dushman fashizmga qarshi kurash antifashist davlatlar va xalqlarni birlashtirgan bo`lsa, urush tugagandan keyin bu ittifoqdagi davlatlar orasida ajralish yuz berdi va ikki o`rtada sovuq urushlar munosabati boshlanib ketdi. Urushdan so`ng fashizm ustidan qozonilgan g`alabaga katta hissa qo`shgan O`zbekiston xalqlari oldida harbiylashgan xalq xo`jaligini tinch qurulish yo`liga solish, uni urushdan oldingi darajaga yetkazish va rivojlantirish kabi murakkab vazifalar turardi. Urush davridagi harbiy-iqtisodiy hamkorlik tajribasi urushdan keyingi vayron bo`lgan iqtisodiyotni tiklash va rivojlantirishda ham G`arb davlatlari bilan hamkorlik qilish zarurligini ko`rsatdi. Lekin haddan tashqari mafkuralashgan sovet tizimi Respublikani xorijiy mamlakatlardan "temir qo`rg`on" bilan ajratib mamlakatni ortiqcha qiyinchiliklar va qurbonga mahkum etdi. Sobiq ittifoq boshqa mamlakatlardagi tiklanishning ilg`or tajribalaridan, chet el sarmoyalaridan foydalanishni istamadi. O`zbekiston Prezidenti I.A. Karimov, - “II jahon urushida vayron bo`lgan Yevropa, Yaponiya, Janubiy Koreya mamlakatlari birinchi navbatda, albatta, "o`z kuchiga tayanib, o`z imkoniyatlariga suyanib yuksak taraqqiyot darajasiga ko`tarildi", deydi. Lekin, ularning bu yutuqlarida chetdan kelgan ko`mak, sarmoyalar ham katta o`rin egallagan. Amerika Qo`shma Shtatlarida qabul qilingan "Marshall plani" asosida ajratilgan taxminan 50 mlrd. dollar Yevropa mamlakatlarining iqtisodini o`nglab, hayot darajasini ko`tarishga, ilg`or texnologiyalarni joriy etishda hal qiluvchi kuch bo`ldi. Sovet davlatining g`oyat mafkuralashgan iqtisodiy siyosati esa yakkalanib qoldi va bu xalqimizning boshiga ortiqcha kulfat olib keldi.

www.arxiv.uz O`zbekiston urushdan keyingi yillarda o`z xalqining arzon kuchidan, boy xom ashyo manbalaridan cheksiz ravishda foydalanishga asoslangan, kompartiya chizib bergan besh yillik rejalarni bajarishga kirishdi. Bir tomonlama, Markaz manfaatiga bo`ysuntirilgan respublika iqtisodiyotini urushdan oldingi darajaga yetkazish va yanada rivojlantirishga qaratilgan vazifani bajarishda o`zbek xalqining mehnatsevarligi, sabr-toqatligi va tinchlik-sevarligi kabi fazilatlardan foydalanildi. Iqtisodiyot oldiga qo`yilgan eng muhim vazifalar O`zbekiston SSR Oliy Kengashining 1946 yil avgustida chaqirilgan 8-sessiyasida qabul qilingan 1946- 1950 yillarga mo`ljallangan rejada belgilandi. Bunga ko`ra, xalq xo`jaligining barcha sohalariga 3 mlrd. 900 ming so`m kapital mablag` ajratildi. Sanoatni rivojlantirish ishlari respublika iqtisodiyotining yetakchi sohasi paxtachilikni rivojlantirishga qaratildi. Elektr quvvati ishlab chiqarishga alohida e`tibor berildi. 5 yilda 8 ta yirik va o`rta hajmdagi elektrostansiyalar, shu jumladan 300 ming kv. soat kuchga ega bo`lgan Farhod suv elektrstansiyasi ishga tushirildi. Bu stansiya sobiq ittifoqda uchinchi o`rinda bo`lib, urushgacha O`zbekistonda ishlab chiqarilgan elektr quvvatiga teng quvvat beradigan bo`ldi. Qisqa davr oraligida 20-30-yillardagi "sotsializm qurish" azoblari, ayniqsa, ikkinchi jahon urushi davri qiyinchiliklarini, mashaqqatlarini boshdan kechirgan O`zbekiston xalqi iqtisodni tiklash va rivojlantirish yo`lida ham hormay-tolmay mehnat qildi. Besh yilda sanoat mahsulotining yalpi hajmi 71 foizga ko`paydi, bu urushdan oldingi darajadan 1,9 barobar ko`p edi. Sanoatning xalq xo`jaligidagi salmog`i 47,7 foizni tashkil qilgan edi. Shu yillarda Farhod, Oqqovoq-2, Bo`zsuv-2 elektrostansiyalari, jami 150 ta yangi sanoat korxonalari ishga tushirildi. O`zbekistonning kelajakdagi taraqqiyoti rejalari Ittifoq markazida ishlab chiqarilib, aksariyat hollarda mahalliy sharoit, ijtimoiy ahvol hisobga olinmasdan iqtisodni bir tomonlama, ya`ni o`lkani xom ashyo bazasi sifatida saqlab qolishga qaratildi. Sanoat, xalq xo`jaligining deyarli barcha tarmoqlari paxtachilikni rivojlantirishga bo`ysundirildi. Sovet hukumatining 1946 yil 2 fevraldagi

www.arxiv.uz O`zbekistonda paxtachilikni tiklash va yanada rivojlantirish choralari to`g`risidagi qarori O`zbekistonda paxta yakkahokimligini kuchaytirish uchun asos bo`ldi. Iqtisodiyotni tiklash ishlari qishloq xo`jaligida ayniqsa, paxtachilikda qiyinchilik bilan o`tdi. O`zbekistonda paxtachilikni rivojlantirish to`g`risida sovet hukumatining urushdan keyin qabul qilgan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy jihatdan asoslanmagan o`nlab qarorlari izchillik bilan amalga oshirilmadi, shuning uchun ham kutilgan natijalarni bermadi. 1947-1948 yillarda paxta tayyorlashning davlat rejasi bajarilmadi. 1949 yildan boshlab ahvol birmuncha o`zgardi. 1950 yili 2.222 ming tonna paxta yetkazib berildi, hosildorlik gektaridan 20,7 sentnerga yetdi. 1950 yildan paxtaning xarid narxi oshirilib, 1 tonnasiga 2200 so`m, ya`ni avvalgidan ikki baravar ko`p haq to`landi. Lekin dehqonchilikning boshqa sohalarida ekin maydonining qisqartirilganligi oqibatida g`alla va sabzavot tayyorlashda urushdan oldingi darajaga yetmadi. Iqtisodni rejali ravishda rivojlantirish bilan bir qatorda ba`zi ijtimoiy masalalarga ham e`tibor qilindi. Jumladan, ish haqi oshirildi, harbiy soliq, kartochka tizimi bekor qilindi. Pul islohati o`tkazildi, qisqartirilgan ish soati joriy etildi, kundalik iste`mol mahsulotlarining narxi arzonlashtirildi. Bu tadbirlar pulning xarid quvvatini oshirish imkonini tug`dirdi. Lekin shunga qaramasdan narx-navo hali ancha yuqori edi. 1950 yili O`zbekistonda oziq-ovqat mahsulotlari 1940 yilga nisbatan deyarli ikki barobar qimmat edi. Keng iste`mol mollarini ishlab chiqarish tobora kamaydi. Ular asosan chetdan keltiriladigan bo`ldi natijada respublika aholisining yengil sanoat, oziq-ovqat mollariga ehtiyoji kuchaydi. Respublika aholisining uchdan ikki qismini tashkil qilgan qishloq aholisining moddiy ahvoli achinarli edi. Ularning oylik daromadi o`rtacha 20 so`mni tashkil qilgan holda, bu ko`rsatkich ishchilarda 64 so`m edi. Vaholanki, urushdan keyingi xo`jalikni tiklash va rivojlantirishning asosiy og`irligi qishloq mehnatkashlari zimmasiga tushdi. O`zining bog` mevalari bilan mashhur bo`lgan O`zbekiston aholisi haddan tashqari ko`p olinadigan soliq tufayli bog`laridan voz kechdi. Chorvadorlar shu sababga ko`ra mol boqib foyda ko`rmadi. Ahvol shu darajaga

www.arxiv.uz yetdiki, aholining shaxsiy mollari soliq hisobiga davlat va jamoa xo`jaliklari foydasiga olindi. Sotishdan bosh tortganlar jinoiy javobgarlikka tortildi. Oqibatda shaxsiy xo`jaliklarda chorva mollarining soni keskin kamaydi. Bunday zo`ravonliklar urush oqibatlari, vaqtinchalik, o`tkinchi holat deb tushuntirildi. 50-60-yillarda qo`riq va bo`z yerlarni o`zlashtirish va shu asosda paxta va g`alla yetishtirishni ko`paytirish choralari ko`rildi. O`zbekistonda uch yil ichida (1953-1955 yy.) 130 ming gektar yangi yerlar ozlashtirildi. 1956 yili Mirzacho`lning o`zida sug`oriladigan maydon 205.000 gektarga yetdi. Shu yillarda Markaziy Farg`onani o`zlashtirish munosabati bilan Katta Farg`ona kanali qayta ta`mirlandi. Toshkent viloyatida Ohangaron suv omborining 2-navbati, Yuqori Chirchiq suv tarmoqi, Buxoro viloyatida Quyimozor suv ombori, Sirdaryo viloyatidagi Janubiy Mirzacho`l magistral kanali qurilib foydalanishga topshirildi. 1960 yili respublikada sug`oriladigan yer maydoni 2.571 ming gektarga yetdi. Paxtachilikni rivojlantirish uchun mineral o`g`itlardan foydalanishga katta e`tibor qaratildi. Respublikada 1951 yilda 0,9 mln. tonna mineral o`q`it ishlatilgan bo`lsa, 1980 yilda uning miqdori 5 mln. tonnadan oshib ketdi. G`o`za barglarini to`kish va zararkunandalarga qarshi kurashda ishlatilgan o`ta zaharli ximikatlar (butifos, merkaptafos va boshq.) dan haddan tashqari keng miqyosda foydalanish aholi sog`ligiga ta`sir qildi. Dunyo bo`yicha pestitsidlar har bir kishiga 300 gr. dan, AQSh da 800 gr. dan to`g`ri kelgan bo`lsa, respublikaning paxta ekiladigan hududlarida har bir kishiga 1989 yil 25-45 kg. dan to`g`ri keldi. Respublika bo`yicha bo`lsa, bu har bir kishiga 7-8 kg. ni tashkil etdi. Paxta xom ashyosi yetishtirish 1946-1985 yillarda 5,5 baravar ko`paydi, paxta ekiladigan maydonlar 1 mln. ga. dan ortdi. 1966-1986 yillar mobaynida O`zbekiston qishloq xo`jaligiga 45 mlrd. so`m mablag` ajratilgan bo`lib, shundan 17,1 mlrd. so`mi sug`orish tarmoqlariga sarflandi. Shu davrda 1,5 mln. ga yer o`zlashtirildi. O`zlashtirilgan yerlarda yangi sovxozlar 160 tani tashkil etgan

www.arxiv.uz bo`lsa, 20 yil davomida bu yerlarda 10,4 mln. tonna paxta xom ashyosi yetishtirildi. Qishloq xo`jaligining ekstensiv yo`ldan rivojlantirilishi, totalitar rejimning sug`orish texnologiyasiga qo`pol aralashuvi og`ir ekologik va boshqa turli noxush ijtimoiy oqibatlarni keltirib chiqardi. 1985 yilga kelib respublikada 900 ta sug`orish tarmoqi, 92 ming gidrotexnik qurilmalar, 10 mlrd. kubometr hajmda suv to`playdigan 23 ta suv omborlari mavjud edi. 70-80-yillarda suvning tabiiy muvozanatining buzilishi yer, suv, hattoki havoning zaharlanishiga olib keldi. Mavjud suv zaxirasi imkoniyatlaridan ortiq yerlarning o`zlashtirilishi, tog` yonbag`irlariga ekin ekilishi, o`rmonlarning shafqatsizlik bilan kesilishi, daryo va ko`l suvlarining ifloslanishi hayvonot olamida halokatli o`zgarishlarni yuzaga keltirdi. Orol dengizi yaqin o`tmishda dunyodagi eng katta ko`llardan hisoblanib, baliqchilik, ovchilik, transport sohasi yaxshi yo`lga qo`yilgan edi. Biroq bir avlod umri davomida bu dengiz quridi. Bir mustabid tuzum rahbariyatining respublikadagi paxta yakkahokimligi siyosati, ma`muriy buyruqbozlikka asoslangan sovetcha iqtisodiyot Orol atrofida favqulodda halokatli ekologik xollarni keltirib chiqardi. Orol dengizining qurishi 1960-70 yillarda yiliga 18 sm, 1971-1980 yillarda 53 sm, 1981-1985 yillarda-78 sm, 1985 yilga kelib esa 87 sm. ga yetdi. 1961 yildan 1991 yilgacha dengiz hajmi 3 baravar qisqardi, dengiz o`z qirg`og`ida 75-80, ba`zi joylarda 100 km ga chekindi. 1980 yillarning boshida Orol dengiziga suv kelishi deyarli butunlay to`xtab, nodir suv makoni quriy boshladi. Bu yerlarda katta miqdorda tuz va qumdan iborat maydon ochilib qoldi. Sanoat va qishloq xo`jaligida yuzaki islohatlar xalqning turmush ahvolida deyarli o`zgarish yasamadi. Ayniqsa, sobiq ittifoqdagina emas, balki umuman olganda mehnat sharoiti eng og`ir bo`lgan o`zbek paxtakorlarining turmush darajasi achinarli ahvolda bo`ldi. O`zbekistonda oziq-ovqat mahsulotlari "sotsializm uzil-kesil g`alaba qilgan" davrda aholining jon boshiga hisoblanganda quyidagicha edi: go`sht 29 kg, sut 150

www.arxiv.uz litr, tuxum 78 dona, qand-shakar 21,2 kg, kartoshka 28, sabzavot va poliz mahsulotlari 66 kilogrammdan to`g`ri keldi. Bu miqdor umumittifoq darajasidan ancha past edi. Qishloq aholisining iste`mol darajasi bu o`rta hisobdan ko`ra yana ham achinarli edi. Paxta yakkahokimligining kuchayishi qishloq xo`jaligining boshqa sohalarini qoloqlikka olib keldi. G`alla, chorvachilik mahsulotlari, sabzavot-mevaga aholining talabi qondirilmadi. Buning ustiga tamorqaga nisbatan noto`g`ri siyosat olib borildi. 50-yillarning boshlarida respublika rahbarlarining tashabbusi bilan sug`oriladigan yerlarda tomorqa hajmi 25 sotiqdan 13 sotiqga tushirildi. Bu ko`rsatkich joylardagi rahbarlarning o`zboshimchaligi bilan 10 sotiqgacha, Farg`ona, Toshkent viloyatlarida esa, hatto 6-8 sotiqgacha kamayib ketdi. Bu holat respublika qishloq aholisining turmush darajasini g`oyat og`ir qilib qo`ydi. 1990 yil boshiga kelib respublikada 9 mln. yoki respublika aholisining 45 foizi jon boshiga hisoblaganda oyiga 75 so`mdan kamroq daromadga ega edi. Bu esa kun kechirish uchun zarur bo`lgan eng past darajadagidan ham kamdir. 80- yillarda kundalik hayotda hammaga kerak bo`lgan mebel garnituri, muzlatgich, sifatli changyutkich topish muammoga aylanib qoldi. 50-yillarda sanoat va qurilish, ijtimoiy ishlab chiqarishdagi tarqoqlikning respublika iqtisodining kompleks rivojlanishiga to`sqinligi yanada kuchaydi. Respublikaning sanoat va qurilish ishlari uchun huquqi va mas`uliyati cheklanganligi sababli 1953 yili uning ixtiyoridagi korxonalar jami sanoat mahsulotlarining 31 foizini ishlab chiqargan bo`lsa, ittifoqqa bo`ysungan korxonalarga 69 foiz to`g`ri keldi. 1956 yilda esa sanoat mahsulotlarining salmog`i atigi 55 foizga ko`tarildi. Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishda xatoga ham yo`l qo`yildi. Xususan, Toshkent va Toshkent viloyatida yirik sanoat korxonalari qurilib, sanoat ishlab chiqarishni joylashtirishda nomutanosiblikni keltirib chiqardi. 1955 yil dekabrda O`zbekiston kompartiyasining birinchi kotibi lavozimiga avval Vazirlar Kengashining raisi vazifasida ishlagan Nuriddin Muhiddinov saylandi. Uning tashabbusi bilan Markaz qaramog`ida yuzlab sanoat korxonalari respublika

www.arxiv.uz ixtiyoriga o`tkazildi. 1960 yillarda O`zbekiston sanoatida bir qancha o`zgarishlar yuz berdi. 1959-65 yillar 450 dan ziyod sanoat korxonalari (shundan 150 tasi yirik) va sexlar ishga tushirildi. Toshkent (birinchi navbati), Navoiy, Taxiatosh issiqlik elektrostansiyalari, Gazli gaz koni shular jumlasidandir. 1955 yilda Jarqoq, 1956 yilda Gazli neft konlarining ochilishi natijasida gaz sanoatining moddiy bazasi yaratildi. 1958-1960 yillarda Jarqoq-Buxoro- Samarqand-Toshkent magistral gaz quvuri qurilishi bilan respublika sanoat korxonalari, shahar va ayrim qishloqlarni gazlashtirish boshlandi. Respublika aholisining aksariyat ko`pchiligi tabiiy gazga muhtojligini qondirish va butun iqtisodiy ishlab chiqarishni gazlashtirish asosida qayta qurish mumkin bo`lgan sharoitda chetga tabiiy gazni olib ketish avj oldi. O`zbekiston tabiiy gazi sobiq ittifoqning Yevropa qismi, Ural, Qozog`iston, Tojikiston, Boltiq bo`yi mamlakatlari va boshqa mintaqalarga uzluksiz jo`natib turildi. Vaholanki, tabiiy gaz yetishtirish respublikada yildan-yilga ortib bordi. Masalan, 1960 yilda 447 mln kubometr hajmda tabiiy gaz olingan bo`lsa, 1970 yilga kelib bu miqdor 32 mlrd. kubometrni tashkil qildi. Rangli metallurgiya sanoati sohasida Ohangaron, Olmaliq havzasi va Zarafshon tizmasi tog` konlari o`zlashtirildi. Mashinasozlikning qishloq xo`jaligiga ixtisoslashgan sohasi 1959-1965 yillarda 1952-1958 yillarga nisbatan keskin oshib ketdi. Sobiq SSSRning 50-60 yy. fan-texnika sohasidagi erishgan yutuqlarida O`zbekistonning qo`shgan hissasi katta bo`ldi. Mahalliy aholining mashaqqatli mehnati hisobiga yetishtirilgan qimmatbaho mahsulotlari sovet mamlakatining iqtisodiy va harbiy kuch-qudratini oshirishga bo`ysundirildi. Urushdan avvalgi yillarda ham Farg`ona vodiysida uranning bir necha manbalari ochilgan bo`lib, urushdan keyin barcha uran konlari ittifoq ixtiyoriga o`tkazilgan edi. 1948 yil yanvaridan O`rta Osiyodagi uran qidirish tashkilotlari yagona - Krasnogorskiy ekspeditsiyasiga birlashdi. 1951 yil ana shu "10-korxona", deb nom olgan tashkilot bazasida Krasnoxolm ekspeditsiyasi tuzilib, ittifoq geologiya vazirligiga bo`ysundirildi. Qizilqumda 50-60-yillarda jami 27 kompleks uran konlari ochildi.

www.arxiv.uz Navoiy, Uchquduq, Zarafshon, Zafarobod, Nurobod shaharlarida bir necha yuz kilometrni tashkil etgan temir yo`l, avtomobil yo`llari qurildi. Urushdan keyingi qiyin sharoitda transport qurilishiga alohida e`tibor berildi. Amudaryoning chap qirg`oqlari bo`ylab 400 km masofaga Chorjo`y-Urganch temir yo`li qurildi. Bu bilan Ashxabod, Samarqand, Dushanba, Toshkent va boshqa shaharlardan tovar, yo`lovchi poyezdlari Rossiya orqali Yevropa mamlakatlariga yo`l oldi. 1966-1970-yillarda sanoatda zo`raki jadallashtirish natijasida yangi (oltin, uran, neft ishlab chiqaruvchi) sohalar rivojlandi. Respublikada kimyo tolasi, organik sintez mahsulotlari ishlab chiqarish yo`lga qo`yildi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, boshqarishning butkul markazlashtirilishi ko`p o`tmay samara bermay qo`ydi. 70-yillardan boshlab yildan-yilga sanoat va qishloq xo`jalik rejalari bajarilmay qoldi. 70-80 yillarning birinchi yarmida xalq xo`jaligining ishchi kadrlarga bo`lgan talabi ilmiy asoslangan tarzda o`rganilmadi. Natijada kadrlar tayyorlashni rejalashtirishda jiddiy xatoliklarga yo`l qo`yildi, ba`zi sohalarga kiragidan ortiq ishchi kadrlar tayyorlandi, boshqa sohalarda, ayniqsa texnika taraqqiyotini belgilaydigan tarmoqlarda mahalliy millat vakillaridan ishchi kadrlar tanqisligi sezilib qoldi. Ikkinchi jahon urushi O`zbekiston aholisining soni va tarkibiga, respublika iqtisodiy taraqqiyotiga nihoyatda salbiy ta`sir ko`rsatgan. Lekin 1971 yildan 1985 yillarga qadar O`zbekiston xalq xo`jaligida ishchi va xizmatchilar soni 2641,5 mingdan 4833,5 ming nafarga ko`paydi. Biroq bu o`sish sun`iy ravishda, ya`ni respublikamizga tashqaridan ko`plab kishilarni ko`chirib keltirish hisobiga ro`y berdi. Aholi tarkibida ishchilar soni anchagina o`sganiga qaramay, respublikamiz bu ko`rsatkich bo`yicha sobiq ittifoq respublikalari ichida 1979 yilgi ma`lumotga ko`ra 13- o`rinda turar edi. O`zbekiston ishchilar sinfining milliy salmog`i jihatidan orqada qolmoqda edi. Masalan, o`zbeklar 1973-1983 yillarda sanoatda

www.arxiv.uz 51,1 foizni, qurilishda 46,5, transportda 38,6, aloqada 40,6, kimyo va neft kimyosida 24,9 foizni tashkil qilar edi. Toshkent shahrida 1985-1986 yillarda mehnat resurslari ortiqchaligi 200 ming kishi bo`lishiga qaramay, respublikaga tashqaridan 125 mingga yaqin ishchi va mutaxassislar jalb qilindi. Shu bilan birgalikda ishlab chiqarishda band bo`lmagan aholi soni ortib bordi. Ularning soni 1983 yilda 836 ming nafarni tashkil qildi. Sanoatning zamonaviy tarmoqlarida "o`zbek xalqi go`yo ishlashga qodir emasligi" va shu munosabat bilan ko`p yoshlar ishsiz yurganligi haqida asossiz turli mulohazalar keng tarqaldi. Darhaqiqat, respublikamizda 80-yillar oxirida bir necha millionga yaqin ishsizlar bor edi. Biroq buning boisi ularning ishlash ishtiyoqi yo`qligidan emas, balki yuqorida ta`kidlanganidek, asosan Markazning maxsus yo`naltirilgan siyosati tufayli va qolaversa ba`zi mahalliy mutasaddi rahbarlar tomonidan ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishning zamonaviy usullari yaxshi yo`lga qo`yilmaganligi, ularning ish joylari, turar joy, bolalar bog`chalari, hunar-texnika bilim yurtlari bilan ta`minlash imkonini yetarlicha yarata olmaganidandir. O`n yillar davomida mahalliy yoshlar orasidan ishchi kadrlar tayyorlash bilan astoydil shug`ullanish o`rniga milliy g`urur toptalgan holda Rossiya va Ukrainadan tayyor kadrlar keltirish siyosatini ma`qul ko`rdilar. Respublika iqtisodiyotining ahvoli jamiyatni boshqarish usullarini qayta ko`rib chiqishni, ularni yangi sharoitga moslashtirishni talab qilsa ham O`zkompartiya, uning qo`mitalari, urush davrining ish tajribasini davom ettirib, markazda va joylarda hokimiyatni o`z qo`lida mahkam ushlab, ma`muriy buyruqbozlik tizimini yana ham kuchaytirdi. Urushdan keyingi yillari partiya va hukumat rahbarligiga nazariy jihatdan kam tayyorlangan, ish tajribasi yetarli bo`lmagan xodimlar keldi. Davlatni boshqaruv tizimida mahalliy xalq vakillari faqat 47 foizni tashkil qildi. Partiyaga qabul qilishga yuzaki, to`ralarcha yondashuv natijasida qabul qilinganlarning ko`pchiligini ishchi va dehqonlar tashkil qilib, ilg`or ziyolilar, malakali mutaxassislar rahbarlik ishlaridan chetlashtirildi. O`zbekiston SSR Oliy va

www.arxiv.uz mahalliy kengashlariga saylovlar yuzakilashib, oldindan tuzilgan ro`yxat va reja asosida deputatlikka nomzodlar ko`rsatildi. Saylovchilarning 99,9 foizi ovoz berishda qatnashib, "yakdillik" bilan kommunistlarning vakillariga ovoz berdi. Bu qanchalik haqiqatga to`g`ri keladi, tushunish qiyin emas. Sovetlar faoliyatida yuzakichilik, qog`ozbozlik kuchaydi. Oliy Sovetning, ayniqsa, mahalliy sovetlarning sessiyalari vaqtida chaqirilmasdan undagi masalalar ko`pincha muhokama qilinmay yoki hurfikrliliksiz qabul qilinardi. Saylangan sovetlar vazifasini uning ijroiya qo`mitalari bajaradigan bo`ldi. Sovetlarga deputat bo`lib saylanganlarning aksariyat qismi jamiyat taraqqiyotining qonunlaridan xabarsiz, umuman hokimiyatni boshqarish masalalari bilan qiziqmaydigan shaxslar edi. Ayniqsa, Oliy Sovetga saylangan deputatlar rus tilida olib borilgan sessiya majlislarida respublika manfaatlarini himoya qiladigan darajada faoliyat ko`rsata olmasdi. Partiya va jamoat tashkilotlarining oliy organlariga a`zo bo`lib saylanganlar, bu tashkilotlarning anjumanlariga delegat bo`lib borganlar orasida ham o`z vazifalarini tushunmaydigan, tushunsa ham uni ro`yobga chiqarishni bilmaydiganlar, loqaydlar ko`pchilikni tashkil qilar edi. Bunday deputatlar va delegatlar ichida respublikamiz nomiga dog` tushirganlar ham oz bo`lmadi. Respublika Oliy Kengashining I chaqiriq deputatlaridan 158 nafari, II chaqiriq deputatlaridan esa 167 nafari qayta saylangan. Bular partiya, ma`muriy xo`jalik xodimlari, jamoa xo`jaligi raislari bo`lgan. Bundan ko`rinadiki, ma`muriy buyruqbozlik tizimi davrida deputatlik nomenklatura xodimlariga imtiyoz bo`lib xizmat qilgan. Yillar o`tishi bilan bunday deputatlar ishga to`g`anoq bo`la boshladilar. Partiya, sovet xodimlarining savodxonlik darajasini ko`tarishga qanchalik urinishmasin deputatlar orasida o`rta va to`liqsiz o`rta ma`lumotlilar soni salmoqli ediki, bu respublika Oliy Kengashi faoliyatiga salbiy ta`sir ko`rsatdi. Ba`zi deputatlar o`rta ma`lumot bilan Oliy Kengashning doimiy qo`mitalari a`zosi ham bo`ldi.

www.arxiv.uz 1930 yillarning ikkinchi yarmidan 1959 yilgacha sovetlarga Markazdan kelgan rahbar partiya va sovet xodimlarini saylash yo`lga qo`yildi. IV chaqiriq Oliy Kengashning 294 deputatidan 16 tasi Markaz vakillari edi. Bunday ish yuritish 70-yillarda qaytadan yo`lga qo`yildi. Urushdan keyingi yillarda dunyo xalqlari o`rtasida tinchlik va hamkorlikni mustahkamlashga O`zbekiston o`z hissasini qo`shdi, uning xorijiy mamlakatlar bilan savdo va madaniy aloqalari kengaydi. 1958 yili O`zbekiston dunyoning 32 mamlakatiga sanoat va qishloq xo`jalik mahsulotlarini chiqargan bo`lsa, 1970 yil 76 mamlakat bilan savdo aloqalarini o`rnatdi. Chet davlatlarga mahsulot chiqarishda O`zbekiston sobiq ittifoqda RSFSR va Ukrainadan keyingi uchinchi o`rinda turdi. Qorako`l teri va paxta tolasidan boshlab, mashinasozlik mahsulotlarining 250 turi to`rt qit`aning deyarli hamma mamlakatlariga chiqarildi. Ming afsuski, bu mahsulotlar O`zbekiston nomidan emas, "SSSRda ishlangan", degan tamg`a bilan dunyoga tanildi. Andijon mashinasozlik zavodining mahsulotlari 44 mamlakatga, Toshkent kabel zavodining mahsuloti 27, Chirchiq elektroximkombinati 20, Samarqanddagi "Kinap" zavodi 30 mamlakatga o`z mahsulotini chiqardi. Ko`p yillar davomida paxta tashqi bozorga chiqarilgan asosiy mahsulot bo`lib, 1953 yildan boshlab O`zbekiston paxtasi Amerika Qo`shma Shtatlari, Meksika, Suriya kabi paxta yetishtiruvchi mamlakatlarning raqobatini yengib, yirik kapitalistik davlatlar bozoriga chiqdi va jami 35 davlatning bozorini egalladi. 1960-1970 yillarda O`zbekiston Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlari uchun minglab oliy va o`rta ma`lumotli mutaxassislar va malakali ishchi kadrlar tayyorlab berdi. 1961 yili Toshkent Davlat universiteti (hozirgi O`zbekiston Milliy universiteti) qoshida chet ellik grajdanlar uchun tayyorlov bo`limi ochildi. O`zbekistonning minglab mutaxassislari ko`pgina mustaqillikka erishgan mamlakatlarning iqtisodiyotini rivojlantirishga o`z hissalarini qo`shdilar. O`zbekistonlik mashinasozlar, paxtakorlar, suv xo`jaligi inshootlari va ipakchilik mutaxassislari ko`p mamlakatlarda o`zlarining boy tajribalarini tashviqot qildilar.

www.arxiv.uz Misrdagi Asuan va Xeluan suv inshootlari, Afg`onistondagi Jalolobod kanali va Kubadagi sanoat qurilmalarida O`zbekistonlik mutaxassislar ishtirok qildilar. "Feodalizmdan sotsializmga sakrab o`tish mumkinligi to`g`risidagi marksistik ta`limotni" O`zbekiston misolida isbotlash maqsadida, Osiyo va Afrika davlatlari uchun sotsializmning tajriba maktabi sifatida uning xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy va madaniy aloqalari kengaytirildi, delegatsiyalar almashish borasida ishlar jonlantirildi. 1947-1955 yillari dunyoning 46 mamlakatidan, shu jumladan, ilg`or taraqqiy etgan davlatlardan 180 delegatsiya O`zbekistonga tashrif buyurdi. Ana shu davrda sobiq ittifoqning delegatsiyalari tarkibida 200 dan ortiq O`zbekiston fuqarolari xorijiy mamlakatlarda bo`lib qaytdi. Bundan tashqari san`at va adabiyot xodimlari o`rtasida delegatsiyalar almashildi. Bu tadbirlar natijasida bizning o`lkada "kazarma sotsializmi" o`rnatilgani ham oshkora bo`ldi. Amerika Qo`shma Shtatlari Oliy sudining a`zosi Uilyam Duglas O`zbekistonda bo`lib qaytgandan keyin "Luk" jurnalida O`rta Osiyo respublikalaridagi hayotda Fransiyaning mustamlakachilik tamg`asi ko`rinayapti, deb yozadi. Mahalliy matbuot bunga tuhmat, deb qaraydi. O`zbekiston xalqaro birodarlashgan shaharlar uyushmasiga a`zo bo`ldi. Toshkent Pokistonning Karachi, Liviyaning Tripoli, Hindistonning Patlala, AQShning Sietl, Marokashning Marokash, Yugoslaviyaning Skople shaharlari bilan birodarlashdi. O`sha davrning muhim muammolari bo`yicha Toshkentda xalqaro yig`inlar, uchrashuvlar va ilmiy kengashlar chaqirildi. Jumladan, 1959-72 yillarda o`ttizdan ortiq ilmiy sessiya va kengashlar bo`lib o`tdi. 1958 yilning kuzida Toshkentda 37-Osiyo va Afrika mamlakatlari yozuvchilarining anjumani bo`lib o`tdi va bu yerda "Toshkent ruhi" yuzaga kelib, xalqaro miqyosda O`zbekistonning mavqeini oshirdi. O`zbekiston chet davlatlar bilan siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalarini kengaytirish, uni samarali olib borish uchun barcha imkoniyatlarga ega bo`lsa ham bu imkoniyatdan to`la foydalana olmasdi.

www.arxiv.uz Vaholanki, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 76,77,112,122- moddalariga ko`ra O`zbekiston chet davlatlar bilan aloqalar o`rnatish, diplomatlar va elchilar tayinlash va chaqirib olish huquqlariga ega va xalqaro tashkilotlar bilan mustaqil aloqalar o`rnatishi mumkin. Lekin amalda respublikaning xalqaro munosabatlari Markazda rejalashtirilib, chizib berilgan doirada olib borildi. Chet davlatlardan birorta delegatsiyaning qabul qilinishi, respublikada o`tadigan uchrashuvlar, kengashlar, anjumanlar uchun "Markazdan" ruxsat olish shart edi. Ittifoqchi respublikalarning, jumladan, O`zbekistonning teng huquqli va mustaqilligi to`g`risidagi qonunlar aslida qog`ozda qoldi. 2. Respublikada 1946-90-yillardagi ma`naviy-madaniy qaramlik va uning oqibatlari Totalitar tizim sharoitida madaniy-ma`rifiy muassasalardan ommaga g`oyaviy ta`sir o`tkazish maqsadida keng foydalanildi. 1960 yillar respublikada 2.977 klub bo`lsa, 1970 yilda ularning soni 3.441 taga yetdi. Shu yillari kutubxonalar soni tegishli ravishda 3.418 tadan 5.822 taga, muzeylar soni 14 tadan 26 taga, kinoqurilmalar soni 2.178 tadan 3.988 taga oshdi. Lekin bularning ko`pchiligi statistik hisobotlarda oshirib ko`rsatilgan bo`lib, aslida o`zlarining bevosita funksiyalarini samarali bajarish uchun hayotiy imkoniyatga ega bo`lmadi. Ularning moddiy texnika bazasi past darajada bo`lib, moliya bilan yetarli ta`minlanmadi. Bu jihatdan O`zbekiston sobiq sovet respublikalari o`rtasida eng quyi pog`onada turdi. 1969 yilda Rossiyada aholining 10 ming nafariga 14 klub muassasasi to`g`ri kelsa, Belorussiyada 11 ta, O`zbekistonda esa atigi 4 ta edi. Madaniy-ma`rifiy muassasalarga davlat tomonidan ajratilgan mablag` aholi jon boshiga Estoniada 21,3 so`mni, Armanistonda-17,9, RSFSRda-9,7 so`mni tashkil qilsa, O`zbekistonda 4,5 so`mni tashkil qilardi. Respublika kutubxonalarining kitob fondi 1950-1970 yillarda o`n barobarga ko`paygan bo`lsa-da, lekin ularning ko`pchiligini mafkuraviy targ`ibot uchun zarur bo`lgan marksizm-leninizmga oid asarlar tashkil

www.arxiv.uz qilar edi. Olingan kitoblarning 8-10 foizigina respublikada nashr etilgan bo`lib, qolganlari chetdan keltirilib, ularning aksariyati rus tilida edi. Madaniy-ma`rifiy muassasalar moliyaviy jihatdan davlat nazoratidan chetda qolganligi uchun ko`pincha jamoatchilik asosida qurildi. Masalan: 1961 yili O`zbekiston kasaba uyushmalari tashkilotlar tomonidan jamoatchilik asosida 45 madaniyat va texnika universitetlari, 5 ta xalq teatrlari, 1.258 jismoniy tarbiya jamoalari ish olib bordi. O`zbekistonda ta`lim tizimini yaxshilash uchun o`nlab qarorlar qabul qilinardi. Biroq bu qarorlar milliy maktablarda to`liq bajarilmasdi. Maktablar urushdan keyin ham darsliklar bilan to`liq ta`minlanmadi. Moddiy o`quv bazasi rusiyzabon maktablarnikidan ancha past edi. Maorifni rivojlantirishda mahalliy millatlarga past nazar bilan qarash sovet tuzumi siyosatining pinhona faoliyatiga yashiringan edi. Keyingi yillarda ochilgan arxiv ma`lumotlarida sobiq ittifoqdagi respublikalarda ongli, madaniyatli, hurfikrli kishilarning bo`lishiga yo`l qo`ymaslik haqidagi maxfiy ko`rsatmalar bejiz emas edi. 1946-47 o`quv yilida respublikada 4483 maktab bo`lib, 212.000 o`quvchi o`qigan bo`lsa, 1965-66 o`quv yilida maktablar 9716 ga, o`quvchilar 2.476.000 kishiga yetdi. 1985 yilda oliy o`quv yurtlari soni 42 tani tashkil etdi. Undagi talabalar soni 21.190 dan 168.800 ga ko`paydi. Bu miqdor "mahalliy millat yigit qizlari bilim uchun emas, diplom uchun qiziqsin, degan aqidaga asoslanganligini ko`rsatadi. Shunday bo`lishiga qaramay O`zbekistonliklarni, xususan o`zbeklarning ilmga chanqoqligi har qanday sun`iy to`siqlarni yenga boshladi. O`zbekistonda fan va texnikaning hamma sohalarida yirik olimlar yetishtirilib, fan nomzodlarini va doktorlarini tayyorlash bo`yicha sobiq SSSRda oldingi qatorlarga chiqdi. 1950 yil O`zbekistonda 1760 fan nomzodi 180 fan doktorlari ilmiy ish olib borar edi. 1965 yilda esa, fan nomzodlarining soni 4000 va fan doktori 324 taga yetdi. 50-60-yillari respublika Fanlar Akademiyasining olimlari, ayniqsa, matematika-mexanika, tibbiyot, energetika, qishloq xo`jaligi sohalarida ishlar olib bordilar. Bir qancha ilmiy-tekshirish institutlari travmatologiya va ortopediya,

www.arxiv.uz energetika, matematika, onkologiya va radiologiya, O`rta Osiyo qishloq xo`jaligini mexanizatsiyalash va elektrlashtirish, kibernetika va boshqa bir qancha institutlar shu yillarda ishga tushirildi. Fanlar Akademiyasi qoshida Falsafa va huquq instituti tashkil etilib, Sharqshunoslik instituti faoliyati kengaytirildi. 50-yillardan boshlab respublikada ilmiy-tadqiqot ishlarida atom quvvatidan foydalana boshlandi. Dastlabki paytda atom quvvati Toshkent va Samarqand Davlat universitetlari laboratoriyalarida, Fanlar akademiyasining fizika-texnika institutida, politexnika va medisina institutlarida ishlatildi. Lekin texnika bazasi yetarli bo`lmaganlikdan atom quvvatidan foydalanish doirasi tor bo`ldi. 1956 yil boshlarida Toshkentdan 30 km yuqorida, 750 shtat birligiga mo`ljallangan Yadro ilmiy-tadqiqot instituti va barcha qulayliklarga ega bo`lgan shaharcha qurilib, 1958 yili ishga tushirildi. Uning birinchi direktori etib yirik fizik olim, akademik Ubay Orifov tayinlandi. 1951-1954 yillari respublikada yana bir yirik ilmiy markaz bunyod etildi. 80 gektar maydonda, ittifoqda yagona tabiiy sharoitda o`sadigan Toshkent botanika bog`i yaratildi. O`zbekistonlik olimlarning bir qanchasi, ayniqsa, tabiiy fanlar sohasida o`zlarining ilmiy yutuqlari bilan nafaqat sobiq ittifoq doirasida, balki jahon miqyosida tan olindi va yuqori darajadagi davlat mukofotlariga sazovor bo`ldilar. O`zbek olimlaridan matematiklar - T.N.Qori-Niyoziy, T.A. Sarimsoqov, S.X. Sirojiddinov, fiziklar - U.O. Oripov, S.A.Azimov, ximiklar - O.S. Sodiqov, S.Yu. Yunusov, M.I. Nabiyev, geologlar - H.M. Abdullayev, I.Hamraboyev, G.A. Mavlonov, biologlar - A.M. Muzaffarov, K.Z. Zokirov, T.Z. Zohidov, texnika sohasida M.T.O`razboev, X.A. Rahmatullin, X. Fayziyev, jamiyatshunoslik fani sohasida I.M. Mo`minov, H. Sulaymonova, Yo.G`.G`ulomovlar shular jumlasidandir. Respublika ziyolilari qatorida 125 mingdan ortiq, oliy va o`rta maxsus ma`lumotga ega mutaxassislar bo`lib, shulardan 25 mingdan ko`prog`i muhandis va texniklar, 10 ming qishloq xo`jalik mutaxassislari, 24 ming shifokor va 60 mingdan ortiq o`qituvchilar, yuzdan ortiq yozuvchi, shoir, dramaturglar, rassomlar

www.arxiv.uz uyushmasida 105 kishi, kompozitorlar uyushmasida 26 nafar a`zolar bor edi. 1956 yilning oxirlarida respublikada ziyolilarning birinchi qurultoyi bo`lib o`tdi. Partiyaviy-g`oyaviy tizginga qaramasdan adabiyot va san`at sohasida ko`zga ko`rinarli asarlar yaratildi. G`ofur G`ulom, Uyg`un, Zulfiya, Mirtemir, Turob To`la, M. Boboyev, Mirmuhsin va boshqalarning tinchlik mavzusiga bag`ishlangan she`rlari yoruqqa chiqdi. Oybekning "Oltin vodiydan shabadalar", Parda Tursunning "O`qituvchi", Asqad Muxtorning "Opa-singillar" romanlari, Abdulla Qahhorning "Shohi so`zana", "Og`riq tishlar", B. Rahmonovning "Yurak sirlari" dramalari katta shuhrat qozondi. 50-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab siyosiy qatag`onlikdan ozod bo`lgan ijodkorlarning asarlari yuz ko`ra boshladi. Abdulla Qodiriyning "O`tgan kunlar" romani, Mirtemirning "Surat" dostoni, Shayxzodaning "Toshkentnoma"si nashrdan chiqdi. 60-yillardan adabiyotda yangi avlod paydo bo`ldi. Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov, O`lmas Umarbekov, Husniddin Sharipov, Ozod Sharafutdinovlar bilan izma-iz yangi ijodiy tafakkurga ega bo`lgan istedodli Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Shukur Xolmirzayev, O`tkir Hoshimov, Muhammad Ali, Jamol Kamol, Omon Matjon, Rauf Parpi kabi yosh adabiyotchilar maydonga chiqdi. O`zbek adabiyotining rivojlanishida adabiyotga mafkuraviy ta`sir o`tkazishning quroli sifatida qarab, ijod erkinligi bo`g`ildi va partiyaviy-sinfiy aqidalar tiqishtirildi. 50- 80-yillarda ahyon-ahyonda bo`lsa ham ozodlikka intiluvchi fikrlar ko`zga chalinardi. Biroq bunga darhol tanqidlar, ma`muriy jazolar to`sig`i qo`yilardi. 80-yillarning o`rtalaridan adabiyot xalq hayotini haqqoniy aks ettirish yo`lida yangicha qadamlar qo`ya boshladi. Badiiy asarlarning mavzui doirasiga Orol fojiasi, o`zbek dehqonining mashaqqatli taqdiri, tabiat, til, madaniyat va tariximizga oid muammolar shiddatliroq kirib keldi. Yangi mazmunli ijodda yangicha zamonaviy shakl, xalqona ohanglarga keng yo`l ocha boshladi. 50-60-yillarda respublika san`atida, xususan teatr va raqs san`atida ilgari siljishlar yuz berdi. 1947 yili Toshkentda xoreografiya bilim yurti ochildi. 1957 yili mashhur raqqosa M.Turg`unboyeva tomonidan "Bahor" o`zbek xalq raqs ansambli, 1958 yili G. Rahimova rahbarligida Xorazm ashula va raqs ansambllari

www.arxiv.uz tuzildi. Bu jamoalar o`zbek sahna raqslarini boyitdi. Respublikada teatr san`atining rivojlanishida Samarqand davlat ashula va balet teatrning (1964y.), Toshkentda “Yosh gvardiya” (1990 yildan Abror Hidoyatov nomidagi) o`zbek drama teatrning ochilishi katta ahamiyatga ega bo`ldi. Musiqa va teatr sohasidagi bu o`zgarishlar bir tomonlama bo`lib, jahon san`ati darajasiga tezroq yetib olish uchun o`zbek milliy madaniyatidan uzoq bo`lgan opera, balet, simfonik musiqaga asosiy e`tibor berilib, milliy drama teatrlarimiz e`tibordan chetda qoldi. “Shaklan milliy mazmunan sotsialistik” shiori ostida rivojlangan sovet adabiyoti va san`atining asl maqsadi “baynalminallashtirish” bo`lib, badiiy asarlarda milliylik yo`qola bordi. Urushdan keyingi chorak asr mobaynida O`zbekiston sanoati va qishloq xo`jaligi, madaniyati va fani rivojlanishida ma`lum natijalarga erishdi. Lekin bu rivojlanish ziddiyatlar bilan to`la bo`ldi, demokratiyalashtirish yo`lida olib borilgan tadbirlar yetarli natijalarni bermadi. Ma`muriy buyruqbozlik tizimi kuchayib borayotgan O`zbekistonda xalqning turmushi, aholiga ko`rsatiladigan maishiy xizmat jihatidan respublika sobiq ittifoqda oxirgi o`rinlarda edi. Ta`lim-tarbiya va sog`liqni saqlash sohasidagi balandparvoz ko`rsatkichlar sotsialistik tizimning tashviqot-targ`iboti uchun foydalanildi. Umuman olganda, jamiyatning inqiroz tomon yo`l tutishi kuchaya bordi. 3. Qatag`onlikning yangi to`lqini Urushdan keyingi yillarda mamlakatning ijtimoiy-siyosiy tizimida partiyaning yakka hukmronligi kuchayib bordi. Siyosiy qatag`onlikning yangi bosqichi boshlandi. Agar 30-yillarda qatag`onlikni ichki ishlar komissarlari (NKVD) olib borgan bo`lsa, endilikda bu mudhish ishlarni kommunistik partiyaning markaziy qomitasi va uning quyi tashkilotlari bajardi. 1949 yilning martida chaqirilgan O`zbekiston kommunistlarining X qurultoyi respublika mehnatkashlarini kommunistik ruhda tarbiyalash, milliy qadriyatlarga, “diniy xurofat”ga qarshi

www.arxiv.uz kurashni kuchaytirish vazifalarni qo`ydi. Bu bilan jamiyatda sotsialistik mafkuraning vayronkorlik roli yana ham kuchaytirildi. 1949-1952 yillarda ko`pgina mashhur o`zbek ziyolilari asossiz ravishda ayblanib, qatag`on qilindi. O`zkompartiyaning 1949 yil 25 iyundagi byuro majlisida bir guruh yozuvchilar millatchilikda, eski feodal madaniyati oldida bosh egish, o`tmishni ideallashtirishda ayblandi. Oybek, Abdulla Qahhor, Mamarasul Boboyev, Mirtemir, Shayxzoda kabi o`zbek yozuvchilari badnom qilindi. 1951 yili avgustda bir guruh yetakli ijodkor ziyolilar "millatchilar", deb matbuotda nohaq tanqid qilindi, "buzg`unchilikda" ayblandi. Keyinchalik yozuvchilardan Shayxzoda, Shukrullo, Shuhrat, Said Ahmad va boshqalar uzoq muddatga ozodlikdan mahrum etildi. Xurshid, Chustiy, G`ayratiy va boshqalar yozuvchilar uyushmasidan haydaldi. Buni eshitgan G`.G`ulom kuyinib "Tokaygacha o`zbekning aqli kirganda boshini chopib tashlaydilar", degan edi. 1951 yil aprelida O`zkompartiya byuro majlisi "Musiqa san`atining ahvoli va uni yanada yaxshilashning choralari to`g`risida"gi masalani muhokama qildi. Majlisda san`at ishlari bo`yicha boshqarma ko`p yillar davomida "Farhod va Shirin", "Layli va Majnun", "Tohir va Zuhra" kabi afsonaviy mazmunda opera, balet va musiqali dramatik spektakllarni yaratib, zararli ishlarni amalga oshiryapti, deb qayd etildi. Majlis qarorida janr repertuarlari va radio eshittirish programmalarini qayta ko`rib chiqish tavsiya etildi. Mazkur spektakllar sahnadan olib tashlandi. Qatag`onliklar to`lqini bu bilan to`xtab qolmadi. 1983 yildan boshlab sobiq KPSS markaziy qo`mitasi rahbarligida O`zbekistonda navbatdagi oshkora qatag`onga yo`l ochildi. "Paxta ishi", "O`zbeklar ishi", "Sharqiy front", deb atalgan mash`um siyosat niqobi ostida minglab begunoh kishilar jinoiy javobgarlikka tortildi. Moskva yuborgan generallar, prokurorlar, tergovchilar istagan odamlarni hibsga olishardi. Mash`um nomlar bilan atalgan guruhvozlik davrida yo`l qo`yilgan xatolar, poraxo`rlik, qo`shib yozish, mansabni suiste`mol qilish kabi illatlar ochib

www.arxiv.uz tashlandi. Biroq bu nuqsonlar sobiq ittifoqqa, mavjud chirigan tuzumga, qolaversa, Markazga ham tegishli edi. 1983 yilning oxirida respublikada juda og`ir vaziyat vujudga kelgan edi. Birinchidan, jinoyatchilikka qarshi kurashish niqobi ostida sobiq markazdan ketma-ket turli tergov guruhlari tashlandi. Respublikamizdagi rahbarlik lavozimlariga sobiq ittifoqning har xil joylaridan kadrlar kela boshladi. O`zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining ikkinchi kotibligiga Anishchev, Ministrlar Soveti raisining birinchi o`rinbosari Ogarok, Oliy Kengash Prezidiumi raisining o`rinbosari etib Romanovskiylar tayinlandi, Toshkent shahrining taqdiri Satinga topshirildi. Respublika prokurori etib Buturlin, uning o`rinbosarligiga Gaydanov, tergov boshliqligiga Laptev, Ichki ishlar vazirligiga Didorenko tayinlandi. Barcha viloyatlarda ham ahvol shunday bo`lib, ular respublikadagi hukmronlikni to`la qo`lga olgan edilar. "Paxta ishi" va "O`zbeklar ishi", deb yuzsizlarcha nomlangan tergovlar boshlanib ketdi. Gdlyan guruhi O`zbekistonliklarga nisbatan qonunsiz, beshafqat ishlarni boshlab yubordi. Ularning zo`ravonligi oqibatida sudlar adolatsiz hukmlar chiqara boshladi. 1989 yilgacha bu ishlar bo`yicha 4,5 mingdan ko`proq kishi sudlandi. O`sha paytda respublikadagi qamoqxonalarda joy qolmagani sababli sudlanganlarning mingdan ortig`i jazoni o`tash uchun Sibir qamoqxonalariga jo`natildi. Gdlyan guruhi O`zbekiston hududida cheklanmagan vakolatlarga ega bo`ldi. Aybsiz odamlarni, ularning oila a`zolarini qamoqqa olish, jismoniy va ruhiy qiynoqqa solish avj oldi. Hibsga olinganlar tergov usullariga dosh berolmay o`z jonlariga qasd qilishgacha borib yetdilar. O`zbekistonda inson huquqlari behad toptalayotganligi haqida Moskvaga minglab xatlar jo`natildi. Afsuski, bu xatlar tekshirilmadi, hatto javob yozish ep ko`rilmadi. Aksincha, Gdlyan va uning gumashtalariga ketma-ket unvonlar berildi. 1989 yil 23 iyun kuni respublika rahbarligiga Islom Karimov saylandi. Yangi rahbarning faoliyati O`zbekiston fuqarolarining huquqlarini himoya qilish,

www.arxiv.uz toptalgan huquqlarini tiklash kabi olijanob va xayrli ishdan boshlandi, desak yanglishmaymiz. "Paxta ishlari"ni ko`rib chiqish uchun maxsus komissiya tuzildi. Komissiya ish faoliyatiga 40 ming tomdan iborat ishni ko`rib chiqish topshirildi. 1990 yilning iyun oyiga kelib, komissiya eng muhim bir xulosaga keldi. 1990 yil 13 iyun kuni Moskva shahriga SSSR bosh prokurori, SSSR oliy sudining raisi va SSSR adliya vaziri nomiga yozilgan xatda komissiya xulosalari batafsil ko`rsatildi. Bu xatda "Paxta ishlari" chuqur tahlil qilinib, sudlanganlarni oqlash masalasi qo`yilgan edi. Biroq yuqoridagi tashkilotlar ko`mak o`rniga tazyiqni kuchaytirdilar. Respublika rahbarining qatiyatli harakati bilan nohaqlik barham topdi. Komissiya ikki yildan ko`proq vaqt orasida 40 ming tomlik ishni ko`rib chiqdi. 3,5 mingdan ko`proq kishi oqlandi. Qolganlarning jazo muddatlari kamaytirilib, bir qismi Prezidentimiz tomonidan avf etildi. Paxta komissiyasi faoliyatining eng muhim tomonlaridan biri shundan iboratki, paxta ishlari bo`yicha sudlanganlarning ko`pchiligi hayotligida oqlandi, yuzlari yoruq bo`ldi, toptalgan huquqlari tiklandi, o`z ish joylariga qaytishdi, musodara qilingan mulki qaytarilib, boshqa yetkazilgan moddiy zararlar qoplandi. O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, respublika rahbariyatining qatiyatli harakati bilan nohaqlik barham topdi. Minglab begunoh fuqarolarning nomlari oqlandi. KPSS MQ Aprel (1985 y.) plenumi sovet jamiyatini "qayta qurish", bu jamiyat hayotining barcha sohalarini "chuqur isloh qilish" yo`lini e`lon qildi, Bunda avvalo, ijtimoiy hayotni demokratlashtirish, oshkoralik, iqtisodiy o`sishni fan-texnika yutuqlariga tayanib jadallashtirishga qaror qilindi. Biroq uzoq yillar totalitar rejimga moslashgan davlat monopoliyasi, idoralari, byurokratik apparat ko`zda tutilgan rejalarni amalga oshirishga yo`l qo`ymadi. 80-yillarning o`rtalariga kelib mamlakatdagi iqtisodiy taraqqiyotni chuqur tahlil qilmasdan 90-yillarning oxiriga borib, sobiq SSSRda milliy daromadni 2- 2,5 barobar o`stirish, aniqrog`i, avvalo, 70 yil ichida amalga oshirilmagan ishlarni keyingi 15 yil ichida bajarish vazifalari qo`yildiki, bular mutlaqo haqiqatdan uzoq

www.arxiv.uz edi. Bu hol tabiiy ravishda 70-80-yillar boshlarida jamiyat oldidagi muhim xalq xo`jaligi vazifalarini ishlab chiqarishni jadallashtirish bilan emas, balki qo`shib yozish, pora berish, oshna-og`aynigarchilik bilan osongina hal qilishga olib keldi. Davlat rejalashtirish tizimi murakkab ijtimoiy va xo`jalik vazifalarini ma`muriy-buyruqbozlik yo`li bilan hal qilishga qodir bo`lmay qoldi. Natijada iqtisodiy o`sishlar yiliga kamayib bordi. Respublika xalq xo`jaligida umumiy ijtimoiy mehnat unumdorligining pasayishi hisobiga mo`ljaldagidan 4,3 foiz yoki 850,4 million so`mga kam milliy daromad olindi. 1989 yilda O`zbekistondagi har bir kishiga sobiq ittifoqdagi o`rtacha darajadan bir yarim baravardan kam kapital mablag` to`g`ri keldi. Shu davrga kelib respublika qishloq xo`jaligida ko`plab muammolar to`planib qoldi. Sovet tizimining navbatdagi islohati ham yo`l qo`yilgan xatolar tufayli barbod bo`ldi. Ushbu muammolardan xalq e`tiborini chalg`itish uchun ko`p yillar davomida yeqilib qolgan milliy noroziliklardan foydalanildi. Kommunistik mafkura o`z hukmronligini saqlab qolish uchun hatto ayrim respublikalarda millatlararo nizolarni uyushtira boshladi. 1989 yilda Toshkent, Farg`ona, Andijonda ro`y bergan millatlararo mojarolar, Kavkazdagi qurolli to`qnashuvlar, quvg`in qilingan xalqlarning noroziliklaridan razilona manfaat yo`lida respublikalarda, shu jumladan, O`zbekistonda paydo bo`layotgan ho`rlik ovozini bo`g`ish uchun foydalandilar. Ikkinchi jahon urushi yillarida mustabid tuzum tomonidan deportatsiya qilingan bir qator xalqlar qatorida mesxeti turklari ham bo`lib, ular asosan aholi zich yashaydigan Farg`ona viloyatiga, bir qismi Andijon, Namangan va Toshkent viloyatlariga joylashtirilgan, buning oqibatida esa ijtimoiy-iqtisodiy va millatlararo munosabatlarda qo`shimcha muammolar yuzaga kelgan edi. Bu muammoga sovet davlati o`z vaqtida e`tibor bermadi. 1989 yil 24 mayda Quvasoy shahrida yoshlar o`rtasida bo`lgan bezorilik millatlararo (mahalliy yoshlar bilan mesxeti turklar o`rtasida) to`qnashuvni keltirib chiqardi va bu mojaro Farg`ona vodiysida ommaviy tus oldi. Respublikaning siyosiy rahbariyati yuzaga kelgan bu murakkab

www.arxiv.uz vaziyatni to`g`ri baholay olmagani uchun yoshlarning ommaviy chiqishlari, millatlararo to`qnashuvlar sodir bo`ldi. Bunday ommaviy chiqishlarga, kommunistik mafkura tartibiga qarshi borishlariga "ko`nikmagan" mustabid tuzum siyosiy rahbariyati namoyishchilarga qarshi harbiy qism tashladi. 1989 yil 8 iyunda Qo`qonda tinch namoyishchilar ana shu harbiy qism askarlari tomonidan o`qqa tutildi. Natijada namoyishda qatnashgan 50 dan ziyod aholi halok bo`ldi (ularning ko`pchiligi yoshlar edi), 200 dan ortig`i esa yarador qilindi. Umuman 3-12 iyun kunlari Farg`ona viloyatida bo`lgan millatlararo to`qnashuvlar va ularning harbiylar tomonidan o`qqa tutilishi oqibatida 103 kishi halok bo`lgan, 1009 kishi yarador bo`lgan va 650 xonadonga o`t qo`yilib vayron qilingan. Farg`ona fojialariga taalluqli ma`lumotlarning tahlili shuni ko`rsatadiki, mesxeti turklari uchun bu mojaro mustabid tuzum aybi bilan urush davrida majburan tashlab chiqilgan ona vatanlariga qaytib borishlari uchun bahona sifatida kerak bo`lgan. Mahalliy aholi esa bu mojaroga tabiiy ravishda qo`shilib ketgan. Chunki joylarda aholining ijtimoiy-iqtisodiy muammolariga e`tibor berilmagan, mahalliy yoshlar o`rtasida ishsizlik ko`payib, aholining turmush darajasi pasayib borgan, aholi uy-joylar bilan ta`minlanmagan, uy qurish uchun uchastkalar ajratilmagan, paxta yakkahokimligi, ekologiya muammolari hal qilinmagan, poraxo`rlik, ko`zbo`yamachilik, qonunbuzarlik avj olgan. Mudhish voqealardan keyin berilgan rasmiy bayonotlarga ko`ra, respublikada vujudga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy keskinlikdan ommaviy tartibsizliklarni, millatlar o`rtasida nifoq va to`qnashuvlarni keltirib chiqarishga uringan ekstremistik kuchlar bo`lgan. Bu ataylab uyushtirilgan siyosiy ig`vogarlik edi. Farg`onadagi mudhish voqea Sumgait, Boku, Tog`li Qorabog`, O`sh-O`zgan va boshqa mintaqalarda xuddi shunday tarzda uyushtirilgan ig`vogarlik bilan bir qatorda turar edi. Farg`ona voqealaridan keyin O`zbekistonning I.Karimov boshliq siyosiy rahbariyati bu masalada qat`iylik mavqeni egalladi. Respublika ziyolilari va siyosiy kuchlari ana shu tahlikali kunlarda siyosiy va ma`naviy jihatdan yuksak mavqeda turdilar. Fojianing asl sabablarini ochib tashlash, o`z xalqining shon-shuhrati va qadr-

www.arxiv.uz qimmatini himoya qilish yo`lidagi o`zlarining mashaqqatli urinishlarida ular respublikaning eng keskin muammolarini birinchi bor oshkora ravishda muhokamaga qo`ya boshladilar. Respublikada keng munozaraga sabab bo`lgan muammolardan biri o`zbek tiliga davlat tili maqomini berish masalasi bo`ldi. Ma`lumki, shaxsga sig`inish, turg`unlik yillarida o`zbek tilining mavqei, qo`llanish doirasi juda ham torayib ketdi. O`zbek tili davlat idoralarida ham, majlislar, yeg`ilishlarda ham deyarli ishlatilmay qo`yildi. Milliy ongning o`sishi o`zbek tili masalasini kun tartibiga qo`ydi. R.Nishonov boshchiligidagi respublika rahbariyati bu harakat o`rtaga tashlagan muammoni hal qilishga emas, aksincha, bu harakatni "jamiyatga qarshi", deb uni barham toptirishga, qonunchilik, oshkoralik va ommaviy talablarga rioya qilish oqimiga burib yuborishga urindi. Demokratik taraqqiyparvar kuchlar qo`ygan masalani I.Karimov boshchiligidagi yangi rahbariyat o`z vaqtida anglab yetdi va uni hal etishga kirishdi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar ro`yxati: 1. Karimov I. A. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. - T.: "O`zbekiston", 1996. 2. Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T.2. - T.: "O`zbekiston" 1996. 3. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T.3 - T.: "O`zbekiston", 1996. Karimov I. A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5. -T.: "O`zbekiston", 1997. 5. Karimov I. A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon turmush-pirovard maqsadimiz. T.8 - T.: "O`zbekiston", 2000. 6. Karimov I. A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas`ulmiz. T.9. - T.: "O`zbekiston", 2001. 7. Karimov I. A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T.10. - T.: "O`zbekiston", 2002. 8. O`zbekiston milliy ensiklopediyasi. T.1-7. - T.: O`zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2001-200 9. Ziyoev H. O`zbekiston mustaqilligi uchun kurashlarning tarixi. - T.: 2001. 10. Mahmudov M. Qatog`on qurbonlari. - T.: "O`zbekiston", 1991. 11. www.e-tarix.uz 12. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

20 - 30 yillarda sovеt hokimiytining O'zbеkistonga yuritgan iqtisodiy va madaniy siyosati, uning mustamlakachilik mohiyati

20-30 yillarda Sovet hokimiyatining O'zbekistonda yuritgan iqtisodiy va madaniy siyosati, uning mustamlakachilik mohiyati

Amir Temur va Temuriylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayot

Sotsial-iqtisodiy tizimlar va ularning o`zgarishi

Ma`naviy qadriyatlarning tiklanishi