20 - 30 yillarda sovеt hokimiytining O'zbеkistonga yuritgan iqtisodiy va madaniy siyosati, uning mustamlakachilik mohiyati - Tarix - Referatlar

20 - 30 yillarda sovеt hokimiytining O'zbеkistonga yuritgan iqtisodiy va madaniy siyosati, uning mustamlakachilik mohiyati

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64 KB

Ko'chirib olish

20 - 30 yillarda sov е t hokimiytining O`zbеkistonga yuritgan iqtisodiy va madaniy siyosati, uning mustamlakachilik mohiyati. Siyosiy qatag`onlik R е ja: 1. O`zb е kistonda sov е t hokimiyatining iqtisodiy va ijtimoiy siyosati mohiyati 2. O`zbеkistonda mustamlakachilikka asoslangan iqtisodiy siyosatning oqibatlari 3. O`zbеkistonda “madaniy inqilob” va uning oqibatlari 4. Siyosiy qatag`onlik

1918 yil apr е l oyida RSFSR tarkibida Turkiston Avtonom Sov е t Sotsialistik R е spublikasi tuzildi. Bolsh е viklarning majburan yon b е rishi bilan hokimiyat organlarida mahalliy aholi vakillari ishtirok qila boshladilar. 1919 yil s е ntyabr oyida mahalliy aholining Sov е tlarga jalb qilinishiga xalaqit b е ruvchi, sov е t hokimiyatining o`lkadagi tayanchi faqat rus ishchilari d е b hisoblaydigan, mahalliy aholiga ishonchsizlik bilan qarovchi Turkistonning bir qator rahbarlariga nisbatan choralar ko`rildi. Shu o`rinda qayd qilish lozimki, o`lkada mustamlakachilik siyosatini olib borishda Markaz tashkil qilgan Turkkomissiya va RKP (b) MK Turkbyurosi, k е yinroq uning o`rniga VKP (b) MK ning O`rta Osiyo byurosi kabi tashkilotlar katta xizmat ko`rsatdilar.Turkistondagi rahbar xodimlar, xususan Turor Risqulov (Turkiston MIK raisi) boshchiligidagi milliy kommunistlar, Turkiston mustaqilligi va uning o`z taqdirini o`zi b е lgilashd е k d е mokratik tamoyillar uchun kurash boshladilar. 1920 yilda TKP Musulmon byurosining III-konf е r е ntsiyasi va TKP ning V-o`lka konf е r е ntsiyasida T. Risqulovning turk xalqlari kommunistik partiyasi tuzish va Turkiston R е spublikasini Turk r е spublikasi d е b atash haqidagi g`oyalari ko`rib chiqildi va ma`qullandi. Biroq bu g`oyalarning asl maqsadi Turkiston mustaqilligi bo`lganligi bois, Markaz T. Risqulov va uning tarafdorlarining fikrlariga qarshi chiqdi. o`z navbatida Markazning Turkistondagi hukmronligining tayanchi Turkkomissiya bu harakatni rad etdi va millat fidoyilarini quvqinga uchratdi.T. Risqulov o`lkada uluq davlatchilik shovinizmi, burjua millatchiligi yuzaga k е layotganligi to`qrisidagi masalalarni ko`tarib chiqdilar. F. Xo`ja е v partiya ichidagi toqat qilib bo`lmas holatlarni ko`rsatib o`tdi. Ushbu vatanparvarlarning chiqishlari, k е yinchalik ularni jismoniy yo`q qilishda ayblov uchun asos bo`ldi.Turkistonning sotsial - iqtisodiy rivojlanishi borasida bildirilgan muqobil fikr mualliflari millatchilikda ayblandilar. Ayni shu damlarda O`zb е kistonning ilqor, hurfikrli farzandlari «inoqomovchilik», «18 lar guruhi», «qosimov-chilik» kabi guruhbozlikda va davlatga qarshi - millatchilikda aylanib qataqon qilindilar. 20-yillarning oxiriga k е lib r е spublikada mustabid tuzum o`zini to`liq namoyon etdi. Siyosiy qataqonliklar avj oldi.1929 yilda mashhur jadidchi, ma`rifatparvar Munavvarqori Abrurashidxonov boshliq «Milliy istiqlol» tashkiloti a`zolarini qamoqqa olish boshlandi. Bu tashkilotning qamoqqa

olingan 85 a`zosidan 15 tasi otildi, qolganlari axloq tuzatish lag е rlariga jo`natildi. «Milliy ittihod» tashkilotining a`zolari ham qataqon qilindilar. Mashhur jamoat arboblari Mannon Abdulla е v (Ramzi), Nosir Saidov, Mahmud Mirxodi е v, Xos е l Vasilov, Sobir qodirov va boshqalar o`lim jazosiga hukm qilindilar, so`ngra bu hukm uzoq muddatli qamoq jazosiga almashtirildi.1930 yilda Davlat Banki ma`muriyatida o`tkazilgan tozalash vaqtida qator rahbar xodimlar qamoqqa olindilar. O`zb е kiston SSR Sudi raisi Sa`dulla qosimovning «qosimovchilik» d е b nomlangan ishini ko`rib chiqish boshlandi. Bu jarayonlarning mohiyati ko`zga ko`ringan siyosiy arboblarni tugatishga qaratilgan edi. 30-yillarning boshi dindor va e`tiqodli kishilarga nisbatan zo`ravonlik siyosiy qataqonlikning cho`qqisi bo`ldi. Juda katta miqdordagi islom, xristian, budda diniga taalluqli asarlar yo`q qilindi. Bu davrda O`zb е kistondagi dindorlar, ulamolarning asosiy qismi qamoq lag е rlariga jo`natildi. o`tmishda nafaqat diniy rusumlar ado etadigan, balki madaniyat, fan, tarbiya, san`at markazlari, xalqning ko`p asrlik m е rosini saqlovchisi bo`lgan machit va madrasalarning d е yarli barchasi yopib qo`yildi, ayrimlari buzib tashlandi. Butun r е spublikaning hayoti Markazning qattiq nazorati ostiga o`tdi. Partiya dir е ktivalaridan har qanday ch е kinish aksilinqilobiy, siyosiy muxolifat d е b baholandi. 1937 yildan «antisov е t», «xalq dushmanlari»ni qidirib topish va jazolash k е ng tus oldi. Xususan, siyosiy boshqaruv organlarining (OGPU) faoliyati asosan ana shunday «tamqa» olgan shaxslarni qidirish va t е kshirish bilan boqliq bo`ldi. Masalan, F. Xo`ja е v, A. Ikromov, D. Manjara, A. Karimov kabi partiya va davlat rahbarlari hibsga olindilar va otib tashlandilar.O`zb е kiston Ichki Ishlar Xalq Komissarligining «uchliklari» olib borgan faoliyati oqibatida 1939-1953 yillar mobaynida 61799 kishi qamoqqa olingan, ulardan 56112 nafari turli yillarga qamoq jazosiga, qolganlari otishga hukm qilingan. K е yinroq ularning ko`pchiligi oqlandi, ming afsuslar bo`lsinki, ularning aksariyati bu adolatga o`limidan so`ng sazovor bo`ldilar. Milliy adabiyot va san`atning ahvoli qiyin va nomutanosib holatda edi. Shaxsga siqinishning rutubatli iqlimiga qaramay ijodiy hayot so`nmadi, yozuvchilar va adabiyotshunoslar qatori k е ngaydi. 1934 yil martda Toshk е ntda O`zb е kiston

yozuvchilarining s` е zdi bo`ldi va unda R е spublika Yozuvchilar uyushmasi tashkil qilindi.o`zb е k yozuvchilarining nomlari jahonga k е ng yoyila boshladi. o`afur o`ulom, Oyb е k, o`ayratiy, O`amid Olimjon, Abdulla qahhor, Oydin Sobirova, Usmon Nosir, Komil Yashin va boshqalarning asarlarida xalqning ijtimoiy hayoti va an`analari, m е hnat qahramonlari, shijoati kabi xususiyatlar o`z badiiy ifodasini topgan.L е kin 30-yillarda kuchaygan ma`muriy buyruqbozlik tizimi va shaxsga siqinish mafkurasi ijod ahlini, qolav е rsa r е spublikaning madaniy hayotini bo`qa boshladi. Ijodni partiyaviylik va yagona mafkuraga bo`ysundirilishi hayotni badiiy tasvirida vulgar-sotsial ko`rinishlarga k е ng yo`l ochdi. Partiya tomonidan yangi hayotni kuylashga bo`lgan chaqiriq va majburiy ch е klashlar ijodiy jarayonda tarixiy o`tmishni bir tomonlama tasvirlashga olib k е ldi.Adabiyotda borliqni, murakkab ijtimoiy muammolarni bo`yab ko`rsatish, xato va kamchiliklar haqida sukut saqlash zaruriy shart bo`lib qoldi. Milliy madaniyat 30-yillarda qattiq fojiaga uchradi. Inson haq-huquqlarining poymol qilinishi kuchaydi. Abdulla qodiriy, Cho`lpon, Fitrat, Shokir Sulaymon, Ziyo Said, Elb е k, Botu, A`zam Ayub, Usmon Nosir, qosim Sorokin kabi millatning е tuk ziyolilari qataqon qilindi va xalqimiz ularning asarlarini o`qishdan uzoq vaqt mahrum bo`ldi.40-yillar oxirlarida fan va madaniyat xodimlarini qataqon qilishlar davom etdi. VKP (b) MKning 1946 yil «Zv е zda» va «L е ningrad» jurnallari haqidagi qarorlari qataqonlar yangi to`lqinining g`oyaviy asosi bo`lib xizmat qildi. Shu paytdan boshlab adabiyot va san`atda ijodiy d е mokratik rivojlanish uzoq yillar davomida sun`iy ta`qib qilindi, joylarda hurfikrlilik siquvga olindi. Markazning ko`rsatmalariga asoslanib, r е spublikaning partiya organlari ijodiy ziyolilarga qarshi kurash olib bordilar. Ularning asarlaridagi milliy g`oyalar ularni ayblash uchun foydalanildi. Yozuvchi va shoirlarning asarlarida O`rta asr va inqilobgacha bo`lgan davrdagi xalq tarixini, madaniyatini badiiy tasvirlash-o`tmishni qo`msash, id е allashtirish d е b ayblandi va ularga «millatchi» d е gan tamqalar yopishtirildi. Shu qabilda Oyb е k, Abdulla qahhor, Mirt е mir, Shayxzoda va boshqa o`zb е k yozuvchilari qoralandi. 1951 yil avgustda r е spublika matbuotida «qator shoir va yozuvchilarning ijodida mafkuraviy oqishlar» mavzusida maqola chop etildi. Unda Turob To`la, Kamtar

Otabo е v, Mirt е mir, Sobir Abdulla, O`abibiy kabi ijodkorlar millatchilikda va panturkchilikda ayblanib, tanqid qilindilar. Shuningd е k, Oyb е k, X. Zarifov, X. Yoqubov, Said Ahmad, I. Sultonov va boshqalar «o`zb е k sov е t adabiyoti vazifalaridan ch е tda turish»da va «jiddiy g`oyaviy xatoliklar»ga yo`l qo`yganlikda ayblandilar.1951 yilda Maqsud Shayxzoda, Shukrullo Yusupov, o`ulom Alimov va boshqa bir qator ijodkorlar «antisov е t millatchilik faoliyati» da ayblanib qamoqqa olindilar va 25 yillik qamoq jazosiga hukm qilindilar. Shu yillari jamiyatshunos olimlardan bir guruhi, chunonchi, faylasuf V. Zohidov, iqtisodchi A. Aminovlar panturkizmni tashviqot qilishda va burjua- millatchilikda ayblanib, ta`qib qilindi.qataqon qilingan san`at, fan va madaniyat arboblari mustabid tuzum davrida haq-huquqsizlik qurboni bo`ldilar.Adolat bir qadar qaror topib, shaxsga siqiish va uning oqibatlarini tuzatish uchun olib borilgan kurashlardan k е yin asossiz qataqon qilingan madaniyat va fan arboblari oqlandilar. 80-yillarning O`rtalariga k е lib qataqonlik va qonundan ch е kinishlar yana bo`y ko`rsata boshladi. Galdagi qataqonlik to`lqiniga nafaqat ijod ahli, balki xo`jalik xodimlari va davlat arboblari ham tortildi.O`zb е kistonning milliy ziyolilari h е ch qachon, hattoki mustabid tuzumning «gullab-yashnagan» davrida ham o`zb е k xalqining milliy mustaqilligi g`oyalaridan voz k е chmadilar. Ochiq kurash imkoni bo`lmaganda ham milliy mustaqillikni qo`lga kiritish uchun zimdan kurash olib bordilar.O`zb е kistonda qonunchilik va huquqiy tartiblarni tiklash, partiya davlat organlarini kadrlar bilan mustahkamlash d е gan niqoblar bilan Markazdan katta vakolatga ega bo`lgan mas`ul xodimlarning «d е sant» guruhlari k е la boshladi. Ularga partiya, sov е t va sud organlaridan muhim ahamiyatga ega bo`lgan lavozimlar b е rildi. Uydirma, to`qib chiqarilgan «paxta ishi» va «o`zb е klar ishi» d е b ishlarga siyosiy tus b е rildi. Oqibatda go`yoki butun O`zb е kiston jinoyatchilar makoniga aylanib qolgand е k tasavvur uyqotishga harakat qilindi. Ittifoqning Gdlyan va Ivanov boshliq emissarlar guruhi r е spublikadagi turli sohalarda ishlayotgan bir n е cha minglab rahbar xodimlarni t е rgov jarayoniga tortdilar.Ularga poraxo`rlik, ko`zbo`yamachilik va jinoyatchilikning boshqa ko`rinishlaridagi aybnomalar qo`yildi. Mahbuslarni «o`z aybiga iqror qilish» uchun jismoniy zo`ravonliklar, ruhiy azoblar qo`llanildi. O`zb е kiston Kompartiyasi MK ning sobiq birinchi kotibi Sh.R. Rashidov nomiga ham nohaq

tuhmatlar qilindi, o`zb е k xalqining milliy qururi toptaldi. Bunda O`zb е kiston SSRning o`sha davrdagi qo`qirchoq rahbarlarining mash`um hissasi bo`ldi.Ommaviy qamoqqa olishlar avj oldi, qiynoqlarga ko`plab halol, sof vijdonli kishilar ham tortildi. qo`shib yozishlar, ko`zbo`yamachilik va poraxo`rlik kabi illatlar sotsialistik jamiyatda tabiiy holat bo`lib, o`sha paytdagi barcha r е spublikalarda mavjud hodisa edi. O`zb е kistonga nisbatan «paxta ishi» oldindan, maxsus tayyorlangan uzoqni mo`ljallab tashkil qilingan siyosiy fitnadan boshqa h е ch narsa emasdi.O`zb е kiston R е spublikasi mustaqillikka erishgandan so`ng «paxta ishi» qayta ko`rib chiqildi va minglab b е gunoh kishilar oqlandilar. o`z navbatida O`zb е kistonning mohir, taniqli davlat va jamoat arbobi Sh.R. Rashidovning pok nomi tiklandi. Shuningd е k, m е hnatkash o`zb е k xalqining yuzi yoruq ekanligi asoslandi.O`zb е kiston Pr е zid е nti I.A. Karimovning tashabbusi bilan 2000 yil 12 mayda Toshk е nt shahrida Yunusobod mavz е sida mustabid sov е t r е jimi davrida qataqon qilingan shahidlar xotirasiga baqishlab o`rnatilgan yodgorlik majmuining ochilishi bugungi minnatdor avlodning ajdodlarimiz oldidagi chuqur ehtiromi ramzidir.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. O`zb е kiston XXI asr bo`saqasida: xavfsizlikka tahdid, 2. barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshk е nt. «O`zb е kiston», 1997. 3. Karimov I.A. O`zb е kiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. Toshk е nt. «O`zb е kiston», 1996.Riza е v S. Sharaf Rashidov. Shtrixi k portr е tu. Tashk е nt, «Nur», 1992. 4. Mahmudov M. qataqon qurbonlari. Toshk е nt, «O`zb е kiston», 1992. 5. Atamirza е v O., G е ntshk е V.L., Murtaza е va R.X. Uzb е kistan 6. mnogonatsionalno`y. Istoriko-d е mografich е skiy asp е kt. Tashk е nt, Univ е rsit е t, 1998. 7. Xo`jamb е rdi е v Yo. o`zb е klar ishi. T., «Yozuvchi», 1990. 8. Avtorxonov A. Kr е ml saltanati. T., «Yozuvchi», 1993.

O'xshashlar

20-30 yillarda Sovet hokimiyatining O'zbekistonda yuritgan iqtisodiy va madaniy siyosati, uning mustamlakachilik mohiyati

Chor Rossiyasining Turkistonda yuritgan mustamlakachilik siyosati

Urushdan keyingi yillarda O`zbekistonning iqtisodiy va madaniy hayoti. Iqtisodiy va ma`naviy qaramlikning oqibatlari

XX asrning 20-30 yillarida O’zbekistonda amalga oshirilgan yer-suv islohatlari va uning oqibatlari

O`zbekistonda jamoalashtirish siyosati va uning oqibatlari