O`zbekistonda jamoalashtirish siyosati va uning oqibatlari - Tarix - Referatlar

O`zbekistonda jamoalashtirish siyosati va uning oqibatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. O`zbekistonda yoppasiga jamoalashtirish 2. Quloq qilinganlarning ahvoli 3. Kolxozlarning davlat tasarrufiga olinishi

www.arxiv.uz KIRISH Bizga ma`lumki, Turkiston hududida yangi sovet tartib qoidalari minglab avlod- ajdodlarimiz aziyat chekishlari, qurbon bo`lishlari evaziga zo`rlik bilan o`rnatildi. Yangi iqtisodiy siyosat tufayli tirishga o`tish siyosati o`z xo`jaligini tiklab olgan oilalarning quloq qilinishi natijasida 20-yillarning oxirlarida bozor munosabatlarimuhiti barham topdi. Sovet davlati tortib olingan yer-suvlar hisobiga kooperatsiyalar, so`ng kolxozlar tuzishsiyosatini olib bordi. Jamoalaslitirish «yuqori»ning taz-yiqi asosida o`tkazildi. Matbuot O`rta Osiyo respublikalarining jamoalaslitirishga «tayyor» ekanligini targ`ibqilib, mahalliy, ijtimoiy sharoit mutlaqo hisobga olinmadi. 1930-yil 17-fevralda O`zbekiston KompartiyasiMarkaziy Komiteti «Kollektivlaslitirish va quloqxo`jaliklarini tugatish to`g`risida» qaror qabul qildi.Respublika yalpi jamoalaslitiriladigan o`n yetti tumangabo`lindi. Mahalliy rahbarlar raqamlar orqasidan quvib,qonunni buzishgacha bordilar. Jamoalaslitirish mutasad-dilari dehqonlarning majlislarida kolxozga kirmaganlarsuvdan mahrum etiladi, sanoat mollari bilan ta`minlan-maydi, katta soliq solinadi, surgun qilinadi, deb qo`rqi-tishgacha borganlar. Natijada ko`pchilik tumanlardakolxozlaslitirish bir necha hafta ichida tugallandi. O`zbekistonda yoppasiga jamoalashtirish 1930-yil 6-fevralda qishloq xo`jaligi artelining bi-rinchi Namunaviy Nizomi qabul qilindi. Nizomdamulkni umumiylaslitirish mezonlari, kolxozlarningbo`linmas fondlari to`g`risida tushuncha berilmagan edi.Natijada turar joy binolari, qo`y-ecliki, qoramollar hamumumiylaslitirildi. Ana shunday noqonuniy hollarQo`qon, Toslikent, Samarqand okruglarida qayd qilindi.Jamoalaslitirishni jadallaslitirish amalda o`zigato`qroq xo`jaliklarni tugatish, ya`ni xo`jalik mulklari vaimoratlarni musodara qilishga aylanib qoldi, yuqoridanqilingan qattiq tazyiq shunga olib keldi. Quloq xo`jaliklarini tugatish kampaniyasi O`zbe-kistonda 1930-yil fevraldan boshlab avj oldi. Yuqoridan kelib turgan har xil yo`1-yo`riqlar vako`rsatmalar zo`rlikni avj oldirishga mo`ljallangan edi.Bu yo`1-yo`riqlar kimlarni quloqlar toifasiga kiritish 2

www.arxiv.uz ke-rakligini aniq belgilab bermasdi. Yakka tartibda qishloqxo`jalik solig`i solinadigan o`ziga to`q dehqon xo`jalikla-rining ro`yxati quloq xo`jaliklarini belgilasli uchun asosbo`lib xizmat qildi. Bu ro`yxatlar moliya organlaritomonidan tuzilar va o`rta hoi dehqonlar hatto kam-bag`allar hisobiga kengaytirib borilardi. Chunonchi,Mirzacho`l tumani (Toslikent viloyati)da 137 ta`quloqxo`jaligini tugatish ko`zda tutilgan edi, lekin ro`yxatlartekshirib chiqilganidan keyin 75 ta xo`jalik tugatildi.Ko`pgina tumanlarda quloq xo`jaliklarinigina emas, balkio`rtahol va hatto kambag`al xo`jaliklar ham musodaraqilindi. Bunday xo`jaliklarning tugatilishi dehqonlardaishonchsizlik va xavotir uyg`otdi. Ko`pgina odamlar o`zxo`jaliklarini qarovsiz taslilab qochdilar, chorvalariniso`ydilar va sotib yubordilar. Mollarning ko`plab so`yi-lishi jiddiy muammo bo`lib qoldi. Qoramollar boshirespublika bo`yicha 1930-yili 60 mingdan ziyodgakamaydi. Jadal Jamoalaslitirish va quloq xo`jaliklarini tugatish,o`rtahol dehqonlarga nisbatan zo`rlik qilish respub-likadagi siyosiy vaziyatni keskinlaslitirdi. Dehqonlarningnoroziligi kuchayib, ayrim tumanlarda ommaviy norozi-lik namoyishlari boshlandi. 1930-yil 25-fevralda ularFarg`ona vodiysining bir qancha tumanlarida bo`libo`tdi. So`ngra Andijon, Buxoro, Toslikent, Xorazm vaSamarqand okruglarining ba`zi tumanlariga yoyildi. Jamoalaslitirishga qarshi chiqishlar bir qancha hollar-da sovet hokimiyatiga qarshi siyosiy chiqishlarga aylanibketdi. Jumladan, Farg`onada kolxozlarga qarshi namo-yishlar ko`pchilik hollarda siyosiy tus oldi. Partiya ma`muriy tazyiq o`tkazishni pasaytirganbo`lsa ham, haddan oshish va buzg`unchilik hollari avjolib ketgan edi. Shuning uchun dehqonlar kolxozlardanchiqib keta boshladilar. Natijada 1930-yilning martidakollektivlaslitirish foizi respublika bo`yicha 47 %danko`proqni taslikil etgan bo`lsa, may oyiga kelib u29%gacha kamaydi. 1930-yilning kuzidan boshlabdehqonlarga yangidan tazyiq o`tkazish to`lqini boshlan-di. 1931-yilning yoziga kelib dehqon xo`jaliklarining56,7% i birlaslitirildi. 3

www.arxiv.uz 1931-yilning bahoridan boshlab O`zbekistonda yalpijamoalaslitiriladigan tumanlar qaytadan tuzildi. 1930—1933-yillari tugatilib, quloq qilingan xo`jaliklar soni 5,5mingtaga yetdi. Quloq qilinganlarning ahvoli Majburan ko`chirib yuborilganlarning ahvoli nihoyatda og`ir kechdi, ularning ko`pchiligi yo`lda nobud bo`ldi. Quloq qilinganlarning birqismi Ukraina, Sibir va Qozog`istonning odamyasliamaydigan cho`llariga, o`rmonlariga surgun qilindi,yana bir qismi respublikaning boshqa joylariga zo`rlik bilan ko`chirildi. Kolxozlaslitirishga qarshi chiqishimumkin deb hisoblangan tadbirkor xo`jaliklarni, ruho-niylarni «uchlik», ya`ni partiya, sovet, icliki ishlar organ-lari rahbarlaridan iborat komissiya qarori bilan quloq qil-ganlar. Ko`chirilganlar uchun respublikaning o`zida —chekka joylarda 17 ta «quloq qishloqlari», aniqrog`i,lagerlari taslikil qilingan. Shunday lagerlardan bin Samarqand viloyatidagiMiyonko`l orolida joylasligan edi. Miyonko`llikkeksalarning eslasliicha, 30-yillarning boshlarida buyerga icliki ishlar organlari xodimlari bir necha mingquloq qilinganlarni keltirib joylaslitirgan. Ular kelganidaorolning to`qayzorlarida qayrag`och, saksovul vaqamishlar o`sib yotardi. Orol o`rtasi botqoqlik va ko`llar-dan iborat edi. Bandilarga zovurlar qazdirilib, botqoqlik-lar suvi quritilgan, qayrag`ochlar, saksovullar kesilibpechlarda yoqilgan. Ular qamishlardan bo`yralar to`qib,lager qurganlar. Bu lagerda NKVD xodimlari bandilarnioddiy hayvonchalik qadr qilmay kamsitar, xo`rlar, ovozchiqarishsa birovdan so`ramay otib taslilar, beayov ish-latardilar. Quloqlar Miyonko`l orolida yer chopar, paxta, .sholi ekardilar. Ko`p bandilar mehnatning masliaqqatla-ridan, ochlikdan, kasallikdan, soqchilarning zulm vaazoblaridan begunoh o`lib ketdilar. Har kuni o`nlabmurdalar o`ris arava-briclikasida bandilarning o`zlariqazigan handaqlarga kafansiz eltib taslilanar edi. 1930—1933- yillarda Miyonko`lda Farg`ona vodiysi va boshqaviloyatlardan quloq qilib keltirilgan begunoh kishilarningyarmiga yaqini qatl etilgan. 4

www.arxiv.uz Surgun qilingan quloqlarning ahvoli ko`chirilgan-larnikidan oson bo`lmagan. Ularning bola-chaqalariba`zan dim, ba`zan sovuq usti yopiq masliinalarda, qizilvagonlarda uzoq-uzoq Rossiya o`lkalariga olib ketilardi.Yo`l azobiga, issiq- sovuqlarga, suvsizlik, ochlikka chi-damay, quloq qilinganlarning ko`pchiligi manzilga yetibbormasdan halok bo`lardi. Forishlik tibbiyot olimi A.Abdurahmonov otasi vaqariyalardan eshitib hikoya qilishicha, Forish tumanidan1929—1933-yillarda bir necha yuz xo`jalik quloq qilin- gan. Shu tumanning Nokurt qishlog`idan o`ndan ortiq xo`jalik, jumladan, uning otasi va ikki amakisi Stavropolo`lkasining Terek o`rmonlariga surgun qilingan. Otasi 10yil muddatni o`tab, ona-yurtiga qaytgan. Ammo ikkiamakisi o`sha yerda sovuq va ochlikdan o`lib ketgan.Barcha quloq qilinib surgun qilingan va ko`chirilgan-larning taqdiri shunday kechgan. Ularning taxminanuchdan ikki qismi halok bo`lgan. O`zbekiston qishloq xo`jaligini jamoalaslitirish ras-man 1932-yili poyoniga yetdi. Shu vaqtga kelib respub-likadagi dehqon xo`jaliklarining 75 foiziga yaqin qismiumumiylaslitirilgan sektorga birlaslitirildi. Yakka xo`jalikdehqonlarning bir qismi kolxozlardan tasliqarida qoldi,lekin ularga iqtisodiy jihatdan tazyiq o`tkazish yanadakuchaydi. Yakka xo`jaliklarga solinadigan qishloqxo`jalik soliqlari oshirildi, davlatga majburan topshiri-ladigan mahsulot hajmi esa kokozlar uchun belgilanganme`yorlarga qaraganda 50 foizga ko`paytirildi. 1939-yilgakelib esa respublikada yakka xo`jaliklarga butkul barhamberildi. Jamoalaslitirish qishloq xo`jaligini ma`muriy-buyruqbozlik tizimi bilan boshqarishni mustalikamladi,dehqonlarning mustabid davlat asoratiga tushishiga yo`lochdi. O`zbekistonda qishloq xo`jaligini jamoalaslitirishdavrida 40000 dan ortiq dehqon xo`jaliklari quloq qili-nib, ulardan 31700 tasi qatag`on qilindi. Kolxozlarning davlat tasarrufiga olinishi Kolxoz tuzilishining eng boshidan qishloq xo`jalik artellari mulklarini davlat tasarrufiga o`tkazish boshlandi. Kolxozlar dehqonlarningishlab chiqarish vositalarini 5

www.arxiv.uz birlaslitirish asosida tuzildi,bu vositalar yagona bo`linmas fondga qo`shildi. Mabodokolxozchilar kokozdan chiqib ketadigan bo`lsalar, vosi-talar ularga qaytarib berilmas edi. Bu dehqonlarningmulkdan ajralishini boshlab berdi. Kokozlar iqtisodiyjihatdan butunlay davlatga qaram bo`lib qoldi. Ularningmustaqilligi va tasliabbusi keskin cheklandi. Yirik ishlab chiqarish vositalari MTSlar ko`rinishidadavlat qo`lida to`planib bordi. MTSlar kokoz dalalarininatural haq evaziga ishlab berar, bu haqning miqdorlariesa yuqoridan belgilab berilardi. 193 3-yil boshlariga kelganda O`zbekistonda 73ta MTS ishlab turdi. Ularqishloq xo`jaligini texnik jihatdan qayta qurishnitezlaslitirdi, lekin texnikani ularda to`plasli qishloqmehnati imkoniyatlarini ochib berishga yordam qilmadi.Amalda kolxozlar ham, MTSlar ham yer egalari emasdi-lar, yerning egasi aslida davlat bo`lib qoldi. O`zbekistonda kolxozlar tuzish bilan bir qatordasovxozlar — davlat xo`jaliklari tuzish yuzasidan ham isholib borildi. 1932-yilda respublikada 60 dan ziyod sovxoz bor edi. Ma`muriy-buyruqbozlik tizimi dehqonlarni majburlaslining noiqtisodiy usullaridan foydalandi. Bua vvalo dehqonlar ishlab chiqargan mahsulotning bir qis- mini o`ziga xos bir o`lpon tariqasidagi soliq ko`rinishidatortib olishda ifodalandi. Ma`muriy-buyruqbozlik tizimi o`z e`tiborini paxtayetishtirishni ko`paytirish, respublika iqtisodiyotini xomasliyo tayyorlasliga moslaslitirishga qaratdi. Bundaysiyosat mamlakatning paxta mustaqilligini qisqa muddat-larda qo`lga kiritishini ko`zlar edi. 1929—1932-yillardag`o`za ekiladigan yer maydonlari 550 ming gektardan928 ming gektarga kengaytirildi, yalpi paxta hosili esa652 ming tonnadan 750 ming tonnaga yetkazildi. 1932-yili respublika sobiq Ittifoq bo`yicha paxta hosilining 60foizini berdi. Mana shu paytdan boshlab xorijdan paxtaolib kelish to`xtatildi. Biroq paxta yetishtirishni ko`pay-tirish ekin maydonlarini kengaytirish asosidagina amalgaoshirildi. Mana shu davrda kolxozlar icliki turmushi tartibgasolinmaganligi tufayli katta qiyinchiliklarni boshidankechirdi. Kolxozchilar mehnatini oqilona taslikil 6

www.arxiv.uz etish,hisobga olish va unga haq to`lasli usullari hali yo`q edi.1931—1932-yillardan boshlab mehnatga ishbay asosdahaq to`lanadigan doimiy brigadalar taslikil etila boshlan-di. Bu mehnat sarfini va mehnat kunlari shaklidato`lanadigan haq miqdorlarini belgilaslini ko`zda tutardi. Ko`rilgan choralarga qaramay, qishloq xo`jaligi ishlabchiqarishida biror yirik o`zgarishlar bo`lgani yo`q.Dehqonlarning qattiq mehnati va shijoati tufayli O`zbe- kiston qishloq xo`jaligida 1935—1937-yillardan boshlab ba`zi yutuqlar qo`lga kiritildi. Don, sholi, arpa, makka-jo`xori ishlab chiqarish ko`paydi. Chorvachilik qishloqxo`jaligining muhim sohasi bo`lib qoldi. 1940-yil boshi-ga kelib qoramollar soni 1934-yildagiga qaraganda biryarim baravardan ziyodga ko`paydi. Qishloq ahlining fidokorona mehnati o`zim`ng nati-jasini berdi. 1939-yilda yalpi paxta hosili deyarli 1 mln583 ming tonnaga yetdi, paxta hosildorligi esa gektariga17,8 sentnerni taslikil etdi. O`zbekistonda kanopyetishtiriladigan bo`ldi, kanop ishlab chiqarish umumit-tifoq miqyosiga nisbatan 3 foizni taslikil etdi. Urushdanoldingi yillarda O`zbekiston mamlakatda yetishtiriladi-gan barcha pillaning yarmini berar edi. Qishloq xo`jali-gini mustalikamlasli, ayniqsa, paxtachilikni rivojlantirishuchun sug`orish inshootlari qurilishi katta ahamiyatgaega bo`ldi. Bunday qurilishlarni hasliar usulida olib bo-rish odat tusiga kirdi. O`zbek xalqining jasorati bilan,jumladan, 1939-yil 1-avgust—15-sentabrda KattaFarg`ona kanali qazildi. Natijada 1937—1940-yillarmobaynida O`zbekistondagi sug`oriladigan yerlar may-doni 260 ming gektarga kengaydi. Lekin O`zbekistondaqishloq xo`jalik ishlab chiqarishi asosan Markaz sanoa-tining ehtiyojini qoplasliga qaratildi. Kolxoz tuzilishi sharoitlarida qishloq xo`jalik ishlab chiqarishining hamma sohalari qat`iy nazorat ostigaolindi: mahsulot ishlab chiqarish va mehnat unumdorli- gi yuzasidan reja ko`rsatkichlari, soliq majburiyati joriyetildi, jamoa xo`jaliklarining daromadlari va sarf-xarajat-lari belgilab qo`yildi. Kolxozchilar o`z mehnatlariningmevalaridan mustaqil ravishda foydalana olmas edilar.Jamoa xo`jaliklari ekin maydonlari, hosillari va daro-madlarining o`sishi aniq bir 7

www.arxiv.uz kolxozchining, shu jamoa-dagi ma`lum bir mehnatkaslining o`z moddiy holatigaamalda ta`sir o`tkazmas edi. Ko`pgina oilalar qaslishoq-larcha turmush kechirardilar. Majburlovchi va eksplua-tatsiya qiluvchi feodal tuzum o`rnini partiya- davlat tuzu-mi egalladi. XULOSA. Xulosa qilib aytganda, haqiqatdan ham Jamoalaslitirish natijasida dehqonlarga xos butun tur-mush tartibi buzildi, ma`naviy-axloqiy qadriyatlar zavoltopdi. «Yuqoridan qilingan inqilob»dan meros bo`lib qolgan eng og`ir narsa — yer egasining yo`qolganligi,mehnatkasli inson bilan yer, jamiyat bilan tabiat alo- qalarining yemirilganligi bo`lsa, ajab emas. Qishloqdaan`anaviy bo`lgan ko`pgina xalq odatlari va rasm-rusum-larini qoralasli, dinga qarshi o`ylamasdan, qo`pol ravish-da o`tkazilgan tasliviqot-targ`ibot ham yomon ta`sirqildi. Shunday qilib, Ma`muriy-buyruqbozlik tizimi dehqonlarni majburlaslining noiqtisodiy usullaridan foydalandi. Bua vvalo dehqonlar ishlab chiqargan mahsulotning bir qis-mini o`ziga xos bir o`lpon tariqasidagi soliq ko`rinishidatortib olishda ifodalandi. Ma`muriy-buyruqbozlik tizimi o`z e`tiborini paxtayetishtirishni ko`paytirish, respublika iqtisodiyotini xomasliyo tayyorlasliga moslaslitirishga qaratdi. Bundaysiyosat mamlakatning paxta mustaqilligini qisqa muddat-larda qo`lga kiritishini ko`zlar edi. 1929—1932-yillardag`o`za ekiladigan yer maydonlari 550 ming gektardan928 ming gektarga kengaytirildi, yalpi paxta hosili esa652 ming tonnadan 750 ming tonnaga yetkazildi. 1932-yili respublika sobiq Ittifoq bo`yicha paxta hosilining 60foizini berdi. Mana shu paytdan boshlab xorijdan paxtaolib kelish to`xtatildi. Biroq paxta yetishtirishni ko`pay-tirish ekin maydonlarini kengaytirish asosidagina amalgaoshirildi. 8

www.arxiv.uz Foydalangan adabiyotlar: 1. I. A. Karimov. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q”. T., 1998 y. 2. O`zbekiston Respublikasi Ensiklopediyasi.T.1997. 3. Saidqulov T. “O`rta Osiyo xalqlari tarixshunosligidan lavhalar”. T., 1993y. 4. Azamat Ziyo. “O`zbek davlatchiligi tarixi”. T., 2000y. 5. Boriboy Axmedov. “Ozbekiston tarixi manbalari”. T., 2001y. 6. O`zbekistonning yangi tarixi. II-kitob.T.2000. 7. Xolliev T. O`zbekiston tarixi (1917-1945) maruzalar to`plami.T.2000. 8. Shamsutdinov R. O`zbekistonda sovetlarning quloqlashtirish siyosati va uning fojiali oqibatlari.T.2001. 9

O'xshashlar

Sovet tuzumining qatag'onlik siyosati va uning o'zbekistondagi og'ir oqibatlari. Sovetlar davrida o'zbekistonning iqtisodiy va ma'naviy qaramligi, uning oqibatlari

Xalqlarning buyuk ko’chishi va uning oqibatlari

O’zbekiston hududlarining xonliklarga bo’linib ketishi, uning sabablari va oqibatlari

Sovet hokimiyatining O`zbekistonda amalga oshirgan

Birinchi jahon urushining sabablari va oqibatlari