O’zbekiston hududlarining xonliklarga bo’linib ketishi, uning sabablari va oqibatlari - Tarix - Referatlar

O’zbekiston hududlarining xonliklarga bo’linib ketishi, uning sabablari va oqibatlari

Yuklangan vaqt:

05.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

43.9443359375 KB

Ko'chirib olish

O’zbekiston hududlarining xonliklarga bo’linib ketishi, uning sabablari va oqibatlari Reja: 1. Buxoro xonligining tashkil topishi va ijtimoiy-iqtisodiy hayoti. 2. Xiva xonligi. Siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayot. 3. Qo’qon xonligi. Xo’jalik va madaniy hayoti.

Sohibqiron Amir Temur vafot etgach, uning saltanati asta-sekin parchalana boshlandi. Amir Temur vorislari temuriylar 1405-yildan 1506-yilgacha Movarounnahr va Xurosonda hukmronlik qildilar. Deyarli bir asr mobaynida ulkan saltanat amalda ikki davlatga bo’linib, o’zaro toju-taxt uchun kurash XV asr oxiriga kelib Samarqand temuriylarini ham, Xirot temuriylari hokimiyatini ham zaiflashtirib qo’ygan edi. 1428-yilda Jo’jining beshinchi o’g’li Shaybon naslidan bo’lgan Abulxayirxon (1412-1468) Dashti Qipchoqda yangi davlat – Ko’chmanch O’zbeklar davlati ga asos soladi. Tarixiy manbalarda bu davlat ,,O’zbek ulusi“ (o’zbeklar mamlakati) deb ham ataladi. 1446-yilda Abulxayirxon Sirdaryoning o’rta oqimida joylashgan shaharlar – Sig’noq, Oqqo’rg’on, Arquq, O’zgan va Suzoqni bosib oladi. O’z davlatining poytaxtini Turadan Sig’noqqa ko’chirdi. Bu endi Abulxayrxonning temuriylarga qarshi kurashga kirishganligining tasdig’i edi. U 1451-yilda o’zidan madad so’ragan temuriyzoda Abu Said Mirzoga Samarqand taxtini egallashda yordam berish bahonasida yurish boshladi. Abulxayrxon ko’rsatgan yordami evaziga kattadan katta sovg’alar bilan o’z yurtiga qaytadi. Minnatdorchilik tariqasida Abu Said Mirzo Ulug’bekning qizi Robiya Sultonbegimni Abulxayrxonga xotinlikka beradi. Abulxayrxon keyin ham bir necha bor Movarounnahr ishlariga aralashdi. Shu tariqa u Movarounnahrda borgan sari o’z nuluzining ortishiga erisha olgan. 1468-yilda Abulxayrxon vafot etishi bilanoq, u tuzgan davlat parchalanib ketdi. Abulxayrxonning nabirasi Muhammad Shayboniyxon (1451-1510) ko’p yillik kurashdan so’ng XV asrning 80-yillariga kelib Dashti Qipchoqda hokimiyatni egallashga muvaffaq bo’ladi. 90-yillardan boshlab o’zaro kurashlar va ichki nizolar tufayli tobora zaiflashib borayotgan temuriylar hududi bo’lgan Movaronnuhrda ham o’z hukmronligini o’rnatish uchun harakat boshlaydi. Shayboniyxon avval Sig’noq, Sabron, Yassi shaharlarini, 1500-yil Samarqandni, 1503-yil Toshkent va Farg’onani, 1504-yil Hisor, Qunduz, Badahshon, Balxni,

1505-yil Xorazmni, 1507-yil Xuroson temuriylarining poytaxti Xirotni, keyinroq Eronning Mashhad va Tus shaharlarini ham egallaydi. 1502-yilda Eronda shoh Ismoil (1502-1524) yangi bir sulola – Safaviylar sulolasi (1502-1722)ga asos soladi. Xurosonga egalik qilish masalasida Shayboniyxon va Ismoil Safaviy o’rtasida nizo kelib chiqadi. 1510-yil Marv yaqinidagi jangda Shayboniyxon Eron qo’shinlaridan mag’lubiyatga uchrab jang maydonida halok bo’ladi. Shayboniyxon halok bo’lgach, Bobur Mirzo shoh Ismoil yordamida Movarounnahrni shayboniylardan qaytarib olish uchun kurash boshladi va nihoyat, 1511-yilning kuzida Samarqandni uchinchi marta qo’lga kiritdi. Bobur Samarqandni egallagach, noilojlikdan islomning shiyalik yo’nalishiga e’tiqod qiluvchi shoh Ismoilni oliy hukmdor deb e’lon qildi. Bu esa Samarqand xalqining Bobur Mirzodan yuz o’girishiga sabab bo’ldi. Chunki Movarounnahr aholisi, Boburning o’zi ham islomning sunniylik yo’nalishiga e’tiqod qilganlar. Shayboniylar ham shu yo’nalishda edilar. 1512-yilning aprel va noyabr oylarida Shayboniyxonning ukasi Mahmud Sultonning o’g’li Ubaydulla Sulton boshchiligida shayboniylar qo’shini bilan bo’lib o’tgan har ikki jangda Bobur Mirzo qo’shini mag’lubiyatga uchradi. Noyabr oyidagi jangda shayboniylar shoh Ismoilning Bobur Mirzoga yordam uchun yuborgan Ahmad (“najmi soniy”) qo’shinini ham mag’lub eltlllar. Bobur endi Movarounnahrdan tamoman umidini uzib, yana Kobulga qaytdi va 1526-yilga qadar Kobulni idora qildi. So’ngra Kobulni ikkinchi o’g’li Komron Mirzoga qoldirib, o’zi Hindiston sari yurish boshladi va u yerda 332 yil hukmronlik qilgan Boburiylar saltanati (1526-1858)ga asos soldi. Buxoro xonligining tashkil topishi. Shayboniylar urf-odatiga ko’ra, vafot etgan xon o’rniga taxtga yoshi katta shayboniy o’tqazilgan. Shuning uchun ham Muhammad Shayboniyxonning o’limidan so’ng taxtga bevosita uning avlodlari emas, amakisi Ko’chkunchi Sulton (1510-1530, (Mirzo Ulug’bekning qizi Robiya

Sultonbegim bilan Abulxayirxonlarning farzandi) o’tqazilgan. XVI asrning 40yillaridan so’ng bu urf-odatga rioya etilmay qo’yilgan. Ko’chkunchixondan so’ng esa taxtga uning o’g’li Abu Said (1530-1533) o’tirdi. Undan keyin esa hukmdorlik Shayboniyxonning ukasi Mahmud Sultonning o’g’li Ubaydullaxon (1533-1540) qo’liga o’tdi. Ubaydullaxon poytaxtni Samarqanddan Buxoroga ko’chirtirdi. Ubaydullaxon Buxoroga ota meros mulk deb qarar edi, chunki Shayboniyxon hayotligidayoq Buxoro hokimligini ukasi Mahmud Sulton (Ubaydullaxonning otasi)ga bergan edi. Shu tariqa, shayboniylarning Movarounnahrda tashkil etgan davlati endilikda rasmiy ravishda Buxoro xonligi deb ataladigan bo’ldi. Ubaydullaxon o’z davlatining chegarasini Shayboniyxon davridagi sarhadlarda qayta tiklashga harakat qildi. U Hirotni ishg’ol etgan Eron qo’shinini bir necha marta mag’lubiyatga uchratgan edi. Ayni paytda, u mamlakat ichkarisidagi o’zaro kurash va tarqoqlikka barham berdi. Ubaydullaxon vafot etgach esa ichki ziddiyatlar yana kuchaydi. Hokimiyat uchun qattiq kurashlar boshlandi. Shayboniyxon avlodlarining har biri toj-taxtga da’vogar edilar. Ularning har biri o’z ota merosi bo’lgan hududlarda mustaqillikka intilar, imkoni bo’lsa, xonlik taxtini egallash ishtiyoqida edilar. Buning natijasida, Ko’chkunchixonning o’g’li Abdullaxon I ning qisqa vaqt hukmdorligidan so’ng mamlakatda qo’shhokimiyatchilik vujudga keldi. Ya’ni bir davlatda ikki hukmdor paydo bo’ldi. Biri – Ubaydullaxonning o’g’li Abdulazizxon Buxoroda, ikkinchisi – Ko’chkunchixonning o’g’li Abdulatifxon Samarqandda hukmdorlik qila boshladilar. Mamlakat bir necha mustaqil hokimliklarga bo’linib ketdi. Mamlakatdagi parokandalikka chek qo’yish uchun markaziy hokimiyatni yana tiklash va kuchaytirish zarur edi. Bu zaruriyatni urushlarsiz amalga oshirib bo’lmas edi. Ana shunday sharoitda kurash maydoniga Miyonqol hokimi Iskandar Sultonning o’g’li Abdullaxon II (1534-1598) chiqdi. 1556-yili Muhammad Islomning ko’magida Abdullaxon II Buxoro taxtini egallaydi. To’g’ri, 1557-1561-yillarda amakisi Pirmuhammadxon , 1561-

1583yillarda otasi Iskandarxon oliy xukmdor deb e’lon qilingan bo’lsada, amalda xukmdor Abdullaxon II edi. Abdullaxon II siyosiy tarqoqlikka qarshi uzoq yillar urush olib borib, 1573yilda Farg’onani, 1574-yilda Shahrisabz, Qarshi, Hisor viloyatlarini, 1578- yilda Samarqandni, 1582-yilda Toshkent, Shohruhiya, Ohangaron va Sayramni, 1583yilda Balxni, 1584-yilda Badaxshonni, 1588-yilda Hirotni, 1595-yilda Xorazmni zabt etib, mamlakatni birlashtirish ishini uddaladi. Uning davlati sarhadlari janubda Hirotdan Mashhadgacha, shimolda Orol dengizigacha, Kaspiy dengizidan Issiqko’lgacha yetdi. Butun Movarounnahr, Xorazm va Xuroson yana yagona hukmdor qo’li ostida birlashtirildi. XVI asr oxirlariga kelib Buxoro xonligi nisbatan markazlashgan ulkan davlatga aylandi. Rossiyada bu davlatga nisbatan „Velikaya Buxariya “ (Buyuk Buxoro) iborasi qo’llangan edi. Shunday qilib, XVI asrdagi davlatchiligimiz tarixida yetakchi sulola – shayboniylar sulolasi bo’ldi. Sulolaning eng qudratli vakili Abdullaxon II davrida esa o’zbek davlatchiligi o’z tarixida yana bir bor yuksak darajaga ko’tarila oldi. Abdullaxon II 1598-yilda vafot etgach, taxtni uning o’g’li Abdulmo’min (15981599) egalladi. Biroq ko’p o’tmay Abdulmo’min fitnachilar tomonidan o’ldirildi. Taxt uchun kurash yakunida Abdullaxon II ning amakivachchasi Pirmuhammad (1599-1601) taxtga o’tqazildi. Ichki nizolar tufayli Buxoro xonligida sodir bo’lgan og’ir vaziyatdan foydalangan Eron hukmdori shoh Abbos bostirib kirib, Nishopur, Sabzavor, Mashhad, Hirotni egallaydi. Xorazm esa xonlik tasarrufidan chiqib, davlat mustaqilligini tiklab oldi. Ayni paytda, qozoq xoni Tavakkal Movarounnahrga qo’shin tortib, Axsi, Andijon, Toshkent, Samarqandni egallab, Buxoroga yurish qildi. Pirmuhammadxon qo’shini 1599-yilda Tavakkal qo’shinini tor-mor keltirdi va Movarounnahr hududini ozod etdi. Qozoqlar qo’shini Dashti Qipchoqqa chekindi. Pirmuhammad Buxoro xonligini yana ikki yilcha idora qildi. 1601-yilda Pirmuhammad va kelib chiqishi ashtarxoniylardan bo’lgan Boqi Muhammad

o’rtasida qonli to’qnashuv yuz beradi. Mag’lub bo’lgan Pirmuhammad o’ldirildi. Shunday qilib Abdullaxon II vafotidan atigi 3 yil o’tgach bir asr davom etgan shayboniylar sulolasi hukmronligi barham topdi. Shayboniylar davrida davlat boshqaruvi. Buxoro xonligi ma’muriy jihatdan viloyatlar va tumanlarga bo’lingan. Xonlikda oliy davlat idorasi dargoh deb atalgan. Uning tepasida xon turgan. Ijro etuvchi hokimiyat devon (vazirlik) deb atalgan. Unga devonbegi (bosh vazir) rahbarlik qilgan. Katta nufuzga ega bo’lgan devonbegi ayni paytda davlatning moliya va xo’jalik ishlarini ham boshqargan. Yana bir katta davlat mansabi – otaliq edi. Xon siyosatining viloyatlardagi ta’siri otaliq mansabiga tayinlanganlarning nufuzi bilan belgilangan. Xon viloyatlarni shahzodalarga taqsimlab berar ekan, ularga rahnamo etib o’z nazoratchisini, ishongan kishisini tayinlagan. Bunday nazoratchi, ishonchli shaxs otaliq deb atalgan. Balog’atga yetmagan shahzodalar ulg’ayib, mustaqil faoliyat yuritgunlariga qadar viloyatlardagi davlat ishlarini uning nomidan otaliqlar boshqargan. Yana bir davlat mansabi – parvonachi deb atalgan. Uning vazifasi xon farmonlarini, rasmiy hujjatlarni mas’ul shaxslarga, ijrochilarga yetkazishdan iborat bo’lgan. Dodxoh mansabida ishlagan amaldor dargohga tushgan arizalarni qabul qilgan va ularga javob qaytargan. Shuningdek, dodhoh mamlakatda adolat mezonlariga amal qilinishini ham nazorat qilgan. Muhim davlat mansablaridan yana biri – ko’kaldosh mansabi edi. Bu mansabga xon sulolasiga eng yaqin shaxslardangina tayinlangan. Ko’kaldosh xon siyosatiga fuqarolarning munosabatini o’rgangan va bu siyosatning daxlsizligini ta’minlagan. Xon va shahzodalar o’rtasidagi ichki munosabatlar masalasi bilan xon yasovuli mansabida ishlagan amaldor shug’ullangan.

Shayboniylar davlatida eshikog’aboshi lavozimi ham muhim sanalgan. U dargoh xavfsizligi, undagi tartib hamda kelgan-ketganlardan xabardor bo’lib turish masalalari bilan shug’ullangan. Yuqori davlat lavozimlari ichida katta mavqega ega bo’lgan lavozimlardan yana biri shayxulislom hisoblangan. Shayxulislom shariat qonunlari bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshirgan. Qozikalon bo’lgan amaldor esa sud ishlariga yetakchilik qilgan. Yana bir muhim davlat lavozimi muhtasib (rais) deb atalgan. Bu lavozimni egallagan amaldor mamlakatda jamoat tartibining saqlanishini, diniy marosim va amallarga rioya qilinishini kuzatgan, bozorlarda narx-navo va tarozilarning to’g’riligini nazorat qilish bilan shug’ullangan. Mehtar lavozimiga tayinlangan mansabdor esa zakot va boshqa tushumlardan tushgan mablag’larni zarur o’rinlarda ishlatishni nazorat qiluvchi amaldor hisoblangan. Xonlikda davlat lavozimi mansabdori hisoblanmasa-da, naqib unvoniga sazovor bo’lgan shaxsning xon saroyida nufuzi baland bo’lgan. Chunonchi, u xonning yaqin va ishonchli kishisi sanalgan. Ayni paytda, u davlat ichki va tashqi siyosati masalalarida xonning maslahatchisi ham hisoblangan. Zarur bo’lganda elchilik vazifasini ham bajargan. Shayboniylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy hayot. Shayboniyxon davlatni iqtisodiy va siyosiy jihatdan mustahkamlash yo’lida quyidagi islohotlar o’tkazdi: -Davlat boshqaruvida suyurg’ol tizimini joriy etdi. Ya’ni zabt etilgan hududlarni boshqarish ishini o’z farzandlariga, qarindosh-urug’lariga, birodarlariga topshirdi; -Mamlakatda yer-suv qaytadan taqsim qilindi. Ko’chmanchi qabila zodagonlari yengilgan mahalliy mulkdorlar mol-mulkini musodara qilish, sotish, egasiz qolgan yerlarni o’zlariniki qilib olish yo’li bilan mulklarini ko’paytirib oldilar; -Mamlakat ichida ijtimoiy hayotni tartibga solishga imkon beruvchi islohot ham o’tkazildi. Keyingi 10 yil ichida soliqlar og’irligidan va mulkdorlar

jabrzulmidan yer-suvlarini tashlab ketgan xo’jaliklar yerlarini ishga tushirish masalasi ko’rib chiqildi; -Sayboniyxon, Ko’chkunchixon va Abdullaxon II lar davrida pul islohotlari o’tkazildi. Bu hol, o’z navbatida, hokimiyatning yanada markazlashuviga, xazinaga katta daromad tushishiga olib keldi, savdo-sotiq yanada jonlandi. Iqtisodiy hayot. Shayboniylar davrida ham iqtisodiy hayotda sun’iy sug’orish bilan bog’liq muammolarni hal etish ishiga jiddiy e’tibor bilan qaralgan. Bu sulola vakillari Sangzor, Chirchiq, Sirdaryo, Amudaryo, Vaxsh va Murg’ob daryolari imkoniyatlaridan unumli foydalanish choralarini ko’rganlar. Shayboniyxon avlodlari keyinchalik Qashqadaryoning irmoqlaridan Kesh viloyati yerlarini sug’orish uchun 10 dan ortiq kanallar qazitganlar. Sun’iy sug’orish ishlari, ayniqsa, Abdullaxon II davrida keng rivojlangan. Masalan, 1556-1585-yillar oralig’ida Zarafshon daryosida Karmana, Mehtar Qosim, Chahorminor, Jondor su v ayirg’ichlari; Nurota tog’ida Oqchob, Murg’ob vohasida Hovuzixon suv omborlari qurilgan. Bundan tashqari, Sangzor daryosidan Jizzax vohasiga Tuyatortar kanali, Somonjuq dashtini obodonlashtirishga xizmat qilgan Xoja Ka’ab kanali, Afshona kanali, Amudaryodan Chorjo’yga, Murg’obdan Marvga, Vaxshdan uning atrof vohalariga suv chiqarishga imkon beruvchi kanallar qazilgan. Bundan tashqari, Abdullaxon II karvon yo’llarini qayta jonlantirish, sardobalar, karvonsaroylar qurish va ta’mirlashga ahamiyat berdi. 1577-yilda Buxoroda yirik usti berk bozor – Abdullaxon timi qurildi. Nurota tumanidagi Oqchob yaqinida Beklarsoy darasida joylashgan qadimgi to’g’on qoldiqlari o’rnida ulkan band (to’g’on) qurdirdi. Abdullaxon bandi uning ravoqlarini to’g’on tepasida turib ochishi yoki berkitishi mumkin edi. Maqsad esa o’sha atrofdagi bo’z yerlarni sug’orib, dehqonchilikni rivojlantirish va yurtni obod qilish edi. Bu tadbirlar, o’z navbatida, qishloq xo’jaligi tarmoqlarining rivojlanishini ta’minlagan.

Shayboniylar davrida ishlab chiqarish tarmoqlari bo’lgan tikuvchilik, kulolchilik, temirchilik, qurolsozlik, zargarlik, qog’oz va qurilish ashyolarini ishlab chiqarish rivojlangan. Ashtarxoniylar davrida davlat boshqaruvi. . Ashtarxoniylar davrida davlat tizimi va boshqaruvi o’z tuzilishi, mohiyati jihatidan shayboniylar davridagidan deyarli farq qilmas edi. Davlatning ichki va tashqi siyosatiga doir masalalar rasman oliy hokimiyat boshlig’i – Xon ixtiyori bilan hal qilinardi. Devonbegi xondan keyingi shaxs bo’lgan. Ashtarxoniylar davrida saroy qutvoli davlat lavozimi joriy etilib, u davlat mablag’i hisobiga amalga oshiriladigan qurilish, suv inshootlan barpo etish va obodonchilik ishlarini boshqargan. Buxoro xonligi ma’muriy jihatdan viloyatlarga, viloyatlar tumanlarga bo’linib boshqarilgan. Viloyat hokimlari xon tomonidan tayinlangan. Eng yuqori davlat lavozimlariga qudratli o’zbek qabilalarining boshliqlari tayinlangan. Bu esa mazkur qabilalarning xonlikdagi mavqeyini yanada kuchaytirgan. Harbiy sohada doimiy qo’shin, markaziy harbiy qo’mondonlikning yo’qligi, qo’shinning zamonaviy qurol-yarog’lar bilan ta’minlanmaganligi Buxoro xonligining harbiy jihatdan o’ta zaiflashuviga olib kelgan. Yer egaligi munosabatlari. Ashtarxoniylar davrida yerga egalik qilishning mulki sultoniy, xususiy mulk, vaqf yerlari shakllari mavjud edi. Mulki sultoniy davlat yerlari hisoblanib, undan keladigan daromad xon xazinasiga kelib tushardi. Davlat yerlaridan o’sha joylarda yashagan dehqonlar foydalangan, ular yerni ishlatib, olingan hosildan xiroj solig’i to’laganlar. Xon davlat tasarrufidagi yerlarni, aholi yashaydigan qishloqlarni shahzodalarga, yirik din ulamolari va sayyidlarga suyurg’ol shaklida, harbiy qism boshliqlari va saroy amaldorlariga tanho shaklida in’om qilardi. Suyurg’ol qilingan katta yer egalari xon xazinasiga soliq to’lamas edi. Tanho shaklida in’om qilingan yerlar tanhodorning xususiy mulki bo’lmagan. Bu o’rinda tanhodor o’sha yerlarda ishlayotgan dehqonlardan soliq yig’ib olish huquqiga ega bo’lgan. Xon ayrim shaxslarga hukmdorga ko’rsatgan alohida

xizmatlari uchun ham yer-mulklar in’om etardi. Bunday mulklar soliqlardan ozod qilinardi va shu boisdan ular “Mulki hurri xolis“ deb atalardi. Diniy mahkamalarga mulki sultoniy hisobidan berilgan yerlar, masjidlar, xonaqohlar, qabristonlar vaqf mulki hisoblanardi. Vaqf mulkidan ham soliq olinmas edi. Barcha mulk shakllarida yersiz kambag’al dehqonlar ijara hisobiga mehnat qilganlar. Dehqonchilik va chorvachilik. Sug’oriladigan yerlarda bug’doy, arpa, jo’xori, loviya, mosh, sholi, paxta, sabzavot va poliz ekinlari ekilgan. Dasht va tog’oldi lalmi yerlarda ham boshoqli ekinlar, kunjut, tarvuz, qovun ekilib, dehqonchilik qilingan. Qabila boshliqlari va amirlar o’rtasidagi ichki kurashlar mamlakat iqtisodiy hayotini, aholining moddiy turmushini ayanchli ahvolga tushirdi. Dehqonchilik mamlakat iqtisodining butunlay inqirozga tushib qolishidan saqlab turgan asosiy omil bo’lib, aholining oziq-ovqatga bo’lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qilgan. Imomqulixon davrida, 1614-1615-yillarda Qashqadaryodan Qarshi cho’liga, 1633-1634-yillarda Qo’shqo’rg’onda kanal chiqarilib, vohalarga suv chiqarilgan. Biroq, ashtarxoniylar davrida suv inshootlari qurilishiga yetarli e’tibor berilmadi. Chorvachilik ham qishloq xo’jaligining yetakchi tarmog’i bo’lgan. Hunarmandchihk va savdo. Hunarmandchilik mahsulotlari, asosan, shaharlarda, yirik qishloqlarda yetishtirilar edi. Hunarmandchilikning to’qimachilik tarmog’ida ip yigirish, gazlamalar tayyorlash, kiyimlar tikish, gilam to’qish, kashtachilik rivojlandi. Hunarmandchilikning kulolchilik tarmog’i ham rivoj topadi. O’lkada sog’ tuproq manbalarining ko’pligi sopol va chinni idishlar, ko’za, kosa va boshqa tayyor kulolchilik mahsulotlari tayyorlashga imkoniyat berardi. Metall va yog’ochga ishlov berish orqali uy-ro’zg’or buyumlari tayyorlash, binolar qurilishida yog’och va ganch o’ymakorligi kabi hunarmandchilik tarmog’i ham ancha o’sdi.

Buxoro va Samarqandda yuqori sifatli yozuv qog’ozi ishlab chiqarish, tog’li hududlardan nodir metallar, kaliy qazib olish ham yo’lga qo’yilgan. XVII-XVIII asrlarning birinchi yarmida savdo-sotiq ishlari ham bir qadar o’sib bordi. Savdo-sotiq ishlarida Buxoro Samarqand, Qarshi, Toshkent, Balx va boshqa yirik sharlarning mavqeyi baland edi. Ichki savdoda dehqonchilik chorvachilik mahsulotlariga, hunarmandchilik buyumlariga ehtiyoj kattaligi sababli bozorlar gavjum bo’lardi. Tashqi savdo ham to’xtab qolmadi. Rossiya, Xitoy, Hindiston, Eron, Qashqar, Turkiya mamlakatlariga paxta, teri, jun turli matolar va boshqa qishloq xo’jaligi mahsulotlari chiqarilar edi. Buxorolik savdogarlarning Sibir shaharlarida o’z savdo rastalari bo’lgan. Xitoydan shoyi matolar, chinni idishlar, dori darmon, choy, Hindistondan qimmatbaho toshlar, matolar, oltin iplar olib kelib sotilgan. Yer mulkchilik shakllari. Buxoro davlatida yer-suv mulkchiligining uch shakli mavjud edi: 1) davlat yerlari (bu amlok yerlar deb ham atalgan); 2) mulk yerlari (xususiy); 3) vaqf yerlari. Davlat yerlarining suvsiz dasht, to’qayzor qismi ko’chmanchi jamoalarga bo’lib berilgan bo’lib, ular bu yerlardan foydalanganliklari uchun davlatga xiroj to’lar edilar. Bunday yerlar sotilmasdi va ayirboshlanmasdi. Davlat yerlarining boshqa hir qismi hukmron sulola a’zolariga, yirik davlat mansabdorlariga, lashkarboshilariga davlat oldidagi xizmatlari evaziga suyurg’ol shaklida in’om etilgan edi. Suyurg’ol olganlar u yerni boshqarish huquqini ham olganlar. Suyurg’ol egasi davlat xazinasiga xiroj to’lashi hamda oliy hukmdorning chaqirig’iga ko’ra, o’z qo’shini bilan harbiy yurishlarda ishtirok etishi lozim edi. XVI asrdan boshlab davlat yerlarini „tanho“ deb nom olgan shaklda in’om etish qaror topa borgan. Bunday in’omga sazovor ho’lgan kishi yerga emas, mansabining darajasiga qarab shu yerdan olinadigan soliqning ma’lum qismiga egalik qilgan. XIX asrda ham amirlikda tanholarning soni tobora ortib borgan. Eng kichik tanho yeri 3-5 gektarni tashkil etgan. Davlat yerlarining yana bir qismi dehqonlarga ijaraga berilgan. Xazinaga eng ko’p soliq ham ana shu yerlardan tushar edi.

Xususiy yerlar (mulk)ning bir qismi xususiy shaxslarning yerlari bo’lib, ularning bu yerlarga egalik qilishlari davlat xizmati bilan bog’liq bo’lmagan. Bunday yerlar, asosan, amirlikda asrlar osha yashab kelayotgan arablarga qarashli bo’lgan. Bu yerlardan 1/10 qismi miqdorida o’lpon to’lanardi. Mulk yerlarining ikkinchi qismi (mulki hur yoki mulki hurri xolis) davlat xizmati bilan bog’liq bo’lib, bunday yerlar urushlarda jasorat ko’rsatgan yoki hukmdorning alohida topshiriqlarini bajarishda namuna ko’rsatgan shaxslarga berish natijasida vujudga kelgan. Bunday yerga ega bo’lgan shaxslarga maxsus yorliqlar berilgan hamda ular barcha soliqlardan ozod etilgan. Vaqf yerlari – bu masjid, mozor, xonaqoh, madrasa va maqbaralar uchun ajratilgan yerlar edi. Bunday yerlar musodara etilgan, davlat hamda yirik yer egalari tomonidan hadya etilgan yerlar hisobiga vujudga keltirilar edi. Masjid, madrasa, qabristonlarning asosiy sarf-xarajatlari, shuningdek, talabyu, mudarris hamda mutavallilarga beriladigan nafaqa va maoshlar vaqf yerlaridan olinadigan daromad hisobidan qoplanar edl. Yaqf mulkini mutavalli tasarruf etishi belgilab qo’yilgan edi. Soliq tizimi va majburiyatlar. Amirlikda asosiy soliq xiroj deb atalgan U hosil ulushidan, asosan, mahsulot bilan to’lanardi. XIX asrda xirojning bir qismi pul bilan ham yig’iladigan bo’lgan. To’lanadigan xiroj miqdorini aniqlashda amlokdor o’z odamlari bilan dehqonchilik dalasiga chiqib, qishloq oqsoqoli ishtirokida hosil miqdorini ko’z bilan chamalab aniqlab chiqqan. Xirojdan tashqari bog’, poliz, ekilgan yerlardan tanobona deb atalgan soliq ham olingan. Bu soliqning miqdori ekinzoming bozorga uzoq-yaqinligiga qarab belgilangan. Keyinchalik polizlarga yangi soliq – qo’sh puli solinadigan bo’ldi. Uning miqdori yer haydashga yaroqli har bir juft ho’kiz hisobidan kelib chiqib belgilangan. Soliq tizimi orasida zakot deb atalgan soliq ham bo’lgan. Uning miqdori soliq solinadigan narsa qiymatining 2,5% ini tashkil etgan.

Zakot solig’iga, asosan, chorva mollari egalari va savdogarlar tortilgan. Tanobona, zakot, qo’sh puli soliqlari esa faqat pul shaklida olingan. Kanallar, inshoot, qal’a, ko’priklar, yo’llar ta’miri hashar yo’li bilan amalga oshirilgan. Boshda hasharchilar oziq-ovqat bilan ta’minlangan. XVIII asrdan boshlab hasharga keluvchilar oziq-ovqati, ish asboblari, ot-aravasi bilan kelishi lozim bo’lgan. Davlat tuzumi va boshqaruv tizimi. Xonlik mutlaq monarxiya bo’lib, oliy hukmdor - xon davlat boshligi edi. Ma’muriy jihatdan xonlik hududi 15 ta viloyatga (Pitnak, Hazorasp, Xonqa, Urganch, Qo’shko’pir, G’azovat, Qiyot, Shohabbos, Toshhovuz, Ambar-Manoq, Gurlan, Ko’hna Urganch, Xo’jayli, Chumanoy va Qo’ng’irot) va 2 ta noiblikka bo’lingan. Viloyatlar shahar va masjid qavmlarini (qismlarni) o’z ichiga olgan. Masjid qavmlari obro’li oqsoqollar, qozilar va miroblar tomonidan boshqarilgan. Davlat boshlig’i – xon hokimiyati vakolati nasldan naslga o’tgan. Muhammad Rahimxon I o’z hukmdorligi davrida davlat boshqaruvi tizimida islohot o’lkazgan. Unga ko’ra xon huzurida yuqori ma’muriy organ – Oliy Kengash ta’sis etilgan. Oliy Kengash davlatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati vazifasini bajargan. Oliy Kengashga xonning o’zi rahbarlik qilgan. Oliy Kengash ishida xonning yaqin qarindoshlari, mehtar, qo’shbegi, devonbegi, naqib, shayxulislom, bosh qozi, inoq, otaliq va biylar qatnashganlar. Ohy Kengash majlisi haftada bir marta o’tkazilgan va unda davlatning ichki va tashqi siyosatiga oid eng muhim masalalar muhokama etilgan. Ayni paytda, xonlik hayotiga oid kundalik masalalarni hal etish uchun Kichik Kengash ham ta’sis etilgan. Bu kengash ishida xondan tashqari mehtar, qo’shbegi, devonbegi, naqib va shayxulislom qatnashganlar. Xonlikda mehtar bosh vazir hisoblangan. U xon safarga chiqqan paytlarda xonlikni idora qilgan. Mehtar va qo’shbegi mamlakat miqyosida soliqlar yig’ilishiga javobgar bo’lganlar. Xonlikda 3 ta devon (vazirlik) ham faoliyat ko’rsatgan. Bular xo’jalik, ijtimoiy-siyosiy va harbiy ishlar bilan shug’ullanuvchi devonlar edi. Ularning

faoliyatiga devonbegi rahbarlik qilgan. Xonlikning qo’shiniga yasovulboshi qo’mondonlik qilgan. Xonlik tarkibidagi qozoq va qoraqalpoqlar esa o’zlarining biylari, turkmanlar esa ularning vakili tomonidan boshqarilgan. Ularning lavozimlari nasldan naslga meros bo’lib o’tsa-da, nomzodini xon tasdiqlashi shart bo’lgan. Yer egaligi. Xonlikning asosiy boyligi yer hisoblanardi. Bu yerlar sug’oriladigan (axya) va sug’orilmaydigan (adra) yerlardan iborat edi. Egalik shakliga ko’ra, Xiva xonligining yerlari ham uchga bo’lingan: 1. Davlat yerlari (podshohi). 2. Xususiy mulk (xususiy yerlar). 3. Vaqf yerlari. Xon va uning qarindoshlari, oliy martabali boshqa turli amaldorlar, ruhoniylar, savdo-sotiq tabaqalari barcha yerlarning deyarli yarmiga egalik qilishgan. Amaldorlarning yerlari 2-3 ming tanobni tashkil etgan. Xon va uning qarindoshlari undan ham katta hajmdagi yer maydonlariga egalik qilishgan. Qolgan yerlar davlat ixtiyoriga olingan (vaqf yerlaridan tashqari). Davlat yerlarida va xususiy mulk yerlarida ijarachi dehqonlar mehnat qilganlar. Davlat yerini ijaraga oluvchilar bevatan, xususiy yerlarni ijaraga oluvchilar koranda, vaqf yerlarini ijaraga oluvchilar esa vaqfchi deb atalgan. Xonning qarindoshlari o’z xususiy yerlaridan davlatga soliq to’lamas edilar. Davlat soliqlaridan ruhoniylar, katta amaldorlar, tarxon yer olganlar ham ozod etilgan edilar. Biroq soliqni bu yerlarda ishlovchi ijaradorlar, ya’ni mehnatkashlar to’lashgan. Suv tanqisligi tufayli dehqonchilik qiyin sharoitda olib borilardi. Shu bois Amudaryodan suv chiqarishga e’tibor berildi. XVIII asrning 70-yillarida Davkor ko’li yonida kanal, XIX asr boshlarida esa Lavzan, Qilich Niyozbiy, Katta Xonobod kanallari qurildi. Bu tadbirlar yerlarni sug’orish holatini yaxshilashga ko’maklashdi. Qishloq xo’jaligi. Xonlik aholisi, asosan, qishloq xo’jaligi bilan shug’ullangan. Dehqonchilik va u bilan bog’liq bo’lgan chorvachilik qishloq xo’jaligining ikki asosiy sohasi edi.

Dehqonchilikda g’alla, paxta va poliz mahsulotlari yetishtirish yetakchi o’rin egallagan. Ekinzorlarning yarmidan ortig’ida g’alla yetishtirilgan. G’allachilikda kuzgi bug’doy ekish yetakchi o’rin egallagan. Dehqonlarning don ekinlaridan mo’l hosil olishlariga hatto chet elliklarning ham tan berganligiga tarix guvoh. Chunonchi, Xivaga kelgan yevropalik sayyohlardan biri aytgan quyidagi so’zlar manbalarda saqlanib qolgan: “Men Germaniyaning o’zida dalada ishlovchilarning Xivadagidek mirishkorligini ko’rmaganman“. Don ekinlari ichida jo’xori ekish bug’doydan keyin ikkinchi o’rinda turgan. Sholi esa, asosan, suv ko’p hududlarda yetishtirilgan. Ekinzorlarning 1/5 qismida paxta yetishtirilgan. Soliq va majburiyatlar. Barcha davlatlarda bo’lganidek, Xiva xonligida ham aholi to’laydigan soliqlar va ular o’taydigan majburiyatlar belgilab qo’yilgan edi. Xonlikda asosiy soliq salg’ut, ya’ni yer soligi hisoblangan. Hunarmandlar, tashqi savdo bilan shug’ullanuvchi savdogarlar, chorvadorlar zakot to’lashgan. Bundan tashqari, mehnatkash xalq quyidagi bir qancha majburiyatlarni ham o’taganlar: 1. Begar – rasman 12 kunlik davlat majburiyati; unga ko’ra, qishloqning har bir xonadonidan bir kishidan odamlarni to’plashardi. Ular har yili turli qurilish ishlarida, kanal qazishda, yo’llarni tuzatishda, turli binolar qurilishida ishlar edilar. 2. Qazu – butun qishloq aholisini katta va kichik kanallarni tozalashga safarbar etish majburiyati. 3. Ichki va obxo’ra qazu – har yili kanallarning suv taqsimlagichini tozalash majburiyati. 4. Hachi – himoya dambalari qurish va ularni mustahkamlashda qatnashish majburiyati. Hunarmandchilik. XVIII asr ikkinchi yarmi va XIX asr birinchi yarmida ham avvalgi asrlarda mavjud bo’lgan hunarmandchilikning har xil turlari yanada rivojlandi.

Me’morchilikning yuksalishi kulolchilikda ham o’z ifodasini topdi. Kulollar faqat alohida-alohida buyumlar tayyorlabgina qolmasdan, bir necha yuzlab lagan, tovoq va kosalardan iborat butun bir to’y marosimini o’tkazishga yetadigan to’y majmualarini ham tayyorlaganlar. Alohida tantanalar uchun maxsus to’y va podshoyi tovoqlar ham tayyorlangan. XIX asrning 30-40-yillariga oid manbalarda Xivada zargarlik yetakchi hunarlar qatorida tilga olingan. Xivaning bosh taqinchogi – jig’a Markaziy Osiyoning boshqa mintaqalariga ham keng tarqalgan. Isirg’alar feruza va marjonlar, bilaguzuklar esa toshlar bilan bezatilgan. XIX asrda Xiva yog’och o’ymakorligi maktabi xonlikda oldingi o’rinda turardi. U o’z badiiy yuksakligi bilan ajralib turardi. Bu o’rinda Olloqulixon saroyidagi Toshhovli ayvon ustunlari majmuyi o’zining ko’rkamligi bilan ajralib turadi. XIX asr o’rtalarida o’ymakori eshik va ustunlar ustasi Polvon Abdusattor o’glining nomi ayniqsa shuhrat qozondi. Xiva shahri, ayni paytda, XX asr boshlarigacha xonlikda yagona shoyi to’qish markazi bo’lib qoldi. XIX asrda Xivada matoga gul bosish san’ati o’zining kulrang uyg’unligi va mayda gullari bilan Markaziy Osiyoning boshqa gul bosish markazlaridan farq qilib turgan. Ichki va tashqi savdo. Xonlikning ichki va tashqi savdosidan davlat xazinasiga durustgina daromad tushgan. Ichki savdo-sotiqda Xivaning usti yopiq bozori alohida ahamiyatga ega bo’lgan. Bozor yo’lining ikki tarafiga ustaxonado’konlar qurilgan. Bozordagi savdo o’rinlaridan foydalanganlik uchun tagjoy deb ataluvchi alohida soliq olingan. Xonlikdan, asosan, qorako’l teri, gilam, hunarmandchilik mahsulotlari Eron, Hindiston, Xitoy va Turkiya kabi davlatlarga eksport qilingan. XVI asr oxirlaridan boshlab, Rossiya bilan ham savdo-sotiq birmuncha yo’lga qo’yila boshlandi. Xiva elchilari, asosan, gazlama va to’qilgan buyumlar

olib borishgan. Chunonchi, Xiva elchisi 1620-yilda Qozon shahrida 670 kiyimlik mato sotganligi manbalarda qayd etilgan. Rossiyaga gilam, qoqi meva, qorako’l terisi, o’simliklardan tayyorlangan bo’yoqlar ham olib borilgan. Xiva savdogarlari Rossiyaning Nijniy Novgorod yarmarkasida faol qatnasha boshlaganlar. Ilm-fan. XVI - XVIII asrning birinchi yarmi Xiva xonligida ilm-fan taraqqiyoti butunlay to’xtab qolgani yo’q. Bu davrda tarix ilmi o’ziga xos o’rinda turgan. Chunonchi, Xiva xoni Abulg’oziyxon Xiva tarixshunosligi maktabiga asos soldi. Abulg’oziyxon fan va madaniyat tarixida „Shajarayi turk“ va „Shajarayi tarokima“ asarlari bilan o’chmas nom qoldirdi. „Shajarayi turk“ asarining 9-bobi bevosita Xorazmning 1512-1663- yillardagi ijtimoiy-siyosiy tarixiga bag’ishlangan. Unda aniq tarixiy voqealar, turkiy xalqlar an’analari, Xiva va Buxoro munosabatlari jarayoni yoritilgan. Pul muomalasi haqida ma’lumotlar berilgan. Abulg’oziyxonning yana bir katta xizmati shundan iboratki, u o’z asarlarini oddiy kitobxon uchun turkiy tilda yozgan. Shuning uchun ham ayrim olimlar uning asarlarini yangi o’zbek tili yozma yodgorligi, deb hisoblashadi. Vengriyaning mashhur sharqshunosi X. Vamberi „Abulg’oziyning „Shajarayi turk“i uchun butun dunyo undan minnatdor“, deb yozgan edi. Bu asar bir necha asrlardan beri ko’plab tillarga tarjima qilib kelinmoqda. Abulg’oziyxonning topshirig’i bilan „Dastur ul-amal“ asari ham yozilgan. Afsuski, bu asar muallifi hamon aniqlangan emas. Ushbu asarda Sohibqiron Amir Temurdan tortib Zahiriddin Muhammad Boburga qadar temuriylar shajarasi qisqacha sharhlangan. Har bir hukmdorga qo’lyozmaning bir bo’limi bag’ishlangan. XVI asrda Xiva xonlari kutubxonalarida xattotlik, husnixat maktabi shakllandi. Mashhur xattot Hamadoniy 1556-yilda Eshmuhammadxonga „Shohnoma“n i miniaturalar uchun ochiq joy qoldirib ko’chirib berdi.

XVII-XVIII asrlarda Xivada Muhammad Yusuf Rojiy, Bobojon Sanoiy, Muhammad Rizo Oxund kabi qator usta xattotlar yashab, mehnat qilganlar. Ular she’riy asarlar, tarjima va tarixiy kitoblarni ko’chirganlar. Har bir kitobni bezashda bir necha soha ustalari ishtirok etgan. Bular – qog’oz qirquvchi, kotib-xattot, muzahhib, lavvohlar, miniaturachi rassom va sahhoflar edilar. Me’morchilik. XVIII asr oxirida Muhammad Amin hukmronligi davridan boshlab birmuncha siyosiy barqarorlik o’rnatildi. Bu omil Xiva shahrining holatiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Chunonchi, 1782-yilga kelib Xiva shahrida qayta tiklash ishlari tugallandi. Qayta tiklash ishlaridan tashqari yangi me’moriy obidalar ham qurildi. Masalan, 1765-yilda Sherg’ozixon va Muhammad Amin madrasalari bunyod etildi. XIX asr boshlarida Xiva xonligi poytaxti yirik qurilish maydoniga aylandi. Xon farmoyishi bilan karvonsaroy, usti yopiq bozor hamda 1834-yilda Olloqulixon madrasasi qurilishi tugallandi. XIX asrda Xiva shahri bir-biridan devor bilan ajralib turadigan ikki qismga bo’lingan. Ularning biri Dishan qal’a – Tashqi shahar (qal’a) deb, ikkinchisi esa Ichan qal’a – Ichki shahar (qal’a) deb atalgan. Malumki, Sharqda shaharning ichki qismi, ya’ni markazi Shahriston, tashqi qismi esa Rabod deb atalgan. Ichan qal’a. Ichan qal’a bobolarimizdan qolgan Markaziy Osiyodagi yirik va noyob me’moriy yodgorlikdir. Ichan qal’a Xiva shahrining ichki qal’a (Shahriston) qismidir. Ichan qal’a Dishan qal’adan devor bilan ajralib turadi. Unga Bog’cha, Polvon, Tosh va Ota deb nomlangan to’rtta darvoza orqali kirilgan. Xorazm o’lkasi me’morchiligining ajoyib obidalari – madrasa, masjid, xon saroyi, ma’muriy binolar, bosh maydon va minoralar Ichan qal’ada joylashgan. Muhammad Rahimxon, Olloqulixon va Muhammad Aminxon hukmronliklari davrida Ichan qal’ada keng ko’lamli bunyod korlik ishlari amalga oshirildi. Muhtasham saroy, madrasa va maqbaralar barpo etildi. Ko’hna arkdagi saroy qurilishi tugallandi.

Muhammad Aminxon Ichan qal’aning g’arbiy qismidagi Ko’hna ark yoniga Kalta Minor nomi bilan mashhur bo’lgan minorani qurdirdi. Ichan qal’ani bunyod etishda Xiva me’morlari Markaziy Osiyoda qadimdan davom etib kelayotgan an’ana – inshootlarni ro’parama-ro’para qurish usulidan foydalanishgan. Bu usul „qo’sh“ deb ataladi. Bundan tashqari, binolarni alohida ansambl holida qurish an’analariga ham amal qilingan. Masalan, Polvon darvozasi oldidagi bir necha masjid, madrasa, hammom, toqi, karvonsaroy va xon saroyi ana shunday o’ziga xos ansamblni tashkil etadi. Noyob me’morchilik obidasi bo’lgan Ichan qal’a 1961-yilda me’moriy yodgorlik sifatida alohida muhofazaga olingan va muzey-qo’riqxonaga aylantirilgan. Uning maydoni 26 ga.ni tashkil etadi. Unda 54 ta tarixiy-me’moriy obida joylashgan. 1969-yildan muzey-qo’riqxona Xiva „Ichan qal’a muzeyqo’riqxonasi“ deb ataladi. 1990-yilda Ichan qal’a Butunjahon yodgorliklari ro’yxatiga kiritildi. Dishan qal’a. Dishan qal’a – Tashqi qal’a Xiva shahrining rabod qismi hisoblanadi. Unda savdo va hunarmandchilik do’konlari, mahallalar joylashgan. 1842-yilda Xiva xoni Olloqulixon Xiva shahrini tashqi dushmanlar hujumidan saqlash maqsadida shaharni uzunligi 6250 metr, balandligi 7-8 metr, qalinligi esa 5-6 metr bo’lgan devor bilan o’ratgan. Ichan qal’a 4 darvozali bo’lsa, Dishan qal’a 10 darvozali bo’lgan. XVI-XVII asrlarda Farg’ona vodiysi Buxoro xonligi tarkibida edi. XVIII asr boshlarida Buxoro xonligi ichki kurashlar oqibatida zaiflashadi. Bunday vaziyatdan foydalangan jung’orlar Farg’ona vodiysiga tez-tez bostirib kirib, talontaroj qila boshladilar. Vaziyat ichki kuchlarni birlashishga, mustaqil davlat tuzishga undamoqda edi. Dastlab 1710-yilda Chust yaqinidagi Chodak qishlog’i xo’jalar jamoasi o’z mulklarini mustaqil deb e’lon qildilar. Vodiydagi o’zbeklarning ming urug’i oqsoqollari yig’ilishib, o’z yo’lboshchisi Shohruxbiy boshchiligida Buxoro xonligidan mustaqil davlat tuzishga qaror qilishgan. Shu

tariqa 1710-yilda uchinch xonlik – Qo’qon xonligi tashkil topdi. Qo’qon xonligida quyidagi xonlar ketma-ket hukmronlik qildilar: Shohruxbiy (1710-1721), Abduraximbiy (1721-1733), Abdukarimbiy (17331750), Abduraximxon (1750), Erdona (1751-1762), Bobobek* (1752-1753), Sulaymon* (1762-1763), Norbo’tabek (1763-1798), Olimxon* (1798- 1810), Umarxon (1810-1822), Muhammad Alixon* (1822-1842), Sheralixon* (18421845), Murod (1845), Xudoyorxon (1845-1858, 1863 may-iyin, 1865-1875), Mallaxon* (1858-1862), Shohmurodxon (1862-1863), Sulton Saidxon (1863- 1865). (*Saroy fitnasi natijasida o’ldirilgan xonlar). Shohruxbiy davrida poytaxt Tepaqo’rg’on qal’asi edi. Xonlik tarkibiga dastlab Qo’qon, Namangan. Marg’ilon, Konibodom, Isfara va ularning atrofidagi qishloqlar kirgan. Shohruxbiyning o’g’li Abdurahimbiy davrida Xo’jand, O’ratepa viloyatlari qo’shib olindi. U Shahrisabz ostonalariga qo’shin tortib bordi va uning hokimi bilan Qo’qonga tobelik haqida bitim tuzishga erishadi. Keyin 1732-yilda Samarqandni va Jizzaxni egallaydi. Abdurahimbiy Xo’jandga qaytib kelgach, qattiq betob bo’lib, vafot etadi. Qo’qon xonligi taxtiga uning inisi Abdukarimbiy o’tiradi. U o’z poytaxtini Tepaqo’rg’ondan Qo’qon shahriga ko’chiradi. Shahar atroflni devor bilan o’ratadi. Abdulkarimbiy davrida 1746 yil qalmoqlar Fargona vodiysiga hujum qilib, O’sh, Andijon, Marg’ilon shaharlarini egallab, Qo’qonni qamal qilgan. Qo’qonliklar yordamga kelgan O’ratepa hokimi Fozilbiy qo’shinlari bilan birgalikda ularni Farg’ona vodiysidan quvib chiqarishgan. Norbo’tabiy davrida Chust va Namangan beklarining mustaqillik uchun ko’targan g’alayonlari bostirilgan. Mamlakatda sug’orish inshootlari barpo qilinadi, savdo va hunarmandchilik, qishloq xo’jaligi birmuncha rivoj topadi va nisbatan arzonchilik bo’ladi. Norbo’tabiyning o’g’li Olimbek hukmronligi davrida Qo’qonning siyosiy mavqei yanada kuchaygan, harbiy islohot o’tkazilgan, Ohangaron vohasi, Toshkent, Chimkent va Sayram tobe etilgan, tashqi savdoga ham e’tibor

kuchaytirilgan. 1805-yil davlat rasman Qo’qon xonligi deb e’lon qilinib, Olimbek «xon» unvonini olgan. Olimxonning markazlashgan kuchli davlat tuzish borasida qilayotgan harakatlari ayrim mansabparast zodagonlar guruhida norozilik kayfiyatlarini vujudga keltiradi. Natijada ular Olimxonning safardaligidan foydalanib 1810-yil Qo’qonda «Olimxon Toshkentda o’ldi», degan mish-mish tarqatishadi va uning ukasi Umarbekka toj kiygizadilar. Olimxon bundan xabar topib, Qo’qonga yo’l oladi, biroq u Oltiqush mavzeida otib o’ldirilgan. Umarxon davrida xonlik hokimiyatini mustahkamlash va kengaytirish choralari ko’rilgan. 1815-yil Buxoro xonligiga qarashli Turkiston, 1817-yilda esa O’ratepa bosib olingan. Sirdaryo bo’yida bir qancha harbiy istehkomlar barpo etilgan; sug’orish inshootlarini kengaytirish, kanallar qazish, masjid va madrasalar qurishga e’tibor berilgan. Xususan, Qo’qon, Toshkent, Turkiston, Chimkent, Sayram, Avliyoota (hozirgi Jambul)da masjid va madrasalar qurilgan. Mozorlar tartibga solingan. Umarxon hukmronligi davrida Qo’qon xonligida fan, adabiyot, san’at nisbatan yuksalgan. Bunda uning sevimli xotini, mashhur o’zbek shoirasi Nodirabegimning xizmati katta bo’lgan. Umarxonning o’zi ham «Amiriy» tahallusi bilan o’zbek va tojik tillarida g’azallar yozgan. Umarxon vafotidan so’ng uning 12 yoshli o’gli Muhammad Alixon taxtga o’tirgan. Xon yosh bo’lganligi uchun davlatni dastlabki davrda onasi Nodirabegim boshqargan. Nodirabegim madaniyat va san’atni rivojlantirishga intilgan. 1826-yil Sharqiy Turkistonda Xitoylarga qarshi bosh ko’targan musulmon aholiga yordam berish uchun qo’shin tortib borilgan. Natijada Xitoy hukumati Sharqiy Turkistonning 6 ta shahri (Oqsuv, Qashqar, Yorkend, Xo’tan va b.) dan soliq olish huquqini Qo’qon xonligiga berishga majbur bo’lgan. Muhammad Alixon xonlik hududini kengaytirishga intilib, Janubiy Olay tog’ etagidagi Qorategin, Darvoz, Shug’non, Ro’shon, Vohon bekliklarini bo’ysundirgan. Bu davrda xonlikda sug’orish ishlari ancha yo’lga qo’yilgan. Toshkent yaqinida Xonariq kanali qazilgan. Tashqi iqtisodiy-savdo aloqalari ham ancha yaxshilangan. 1840-yil Buxoro amiri Nasrullo bilan yuz bergan urushda

Muhammad Alixon yengilib, Xo’jandni amir Nasrulloga topshirishga va o’zini uning noibi deb tan olishga majbur bo’lgan. Ammo Buxoro-Qo’qon munosabatlari bundan keyin ham keskinlashgan. Natijada 1841-yil noyabr oyida Muhammad Alixon o’z ukasi Sulton Mahmud foydasiga taxtdan voz kechgan. Bu voqeadan xabar topgan amir Nasrullo Qo’qonga bostirib kelib, uni talon-toroj qiladi. U shu qirg’in-barot davomida Muhammad Alini, uning ukasi Sulton Mahmudxonni, onasi Nodirabegimni va boshqa yuqori mansabdorlarni qatl ettiradi. Amir farmoni bilan Qo’qon xonligi Buxoro noibi tomonidan boshqarila boshlangan. Amir noibi Qo’qon xonligi aholisiga og’ir soliqlar yuklaydi. Natijada 1842-yil yozida qo’qonliklar qo’zg’olon ko’taradi, amir Nasrulloga sodiq kishilarning ko’pchiligini o’ldiradilar va Norbo’tabiyning ukasi Xojibekning o’g’li Sherali ni xon qilib ko’tarishadi. Buni eshitgan Buxoro amiri Qo’qonga qo’shin tortib o’z hukmronligini qayta o’rnatish uchun uni qamal qiladi. Biroq qamalning qirqinchi kuni Xiva xoni Ollotsulixonning Buxoro hududiga qilgan hujumi haqidagi xabarni eshitib, orqaga qaytishga majbur bo’ladi. Natijada qo’ldan ketgan ko’pgina hududlar (Xo’jand, Toshkent) yana Qo’qon xonligi ixtiyorida qoladi. 1842-yilda Sheralixonning taxtga o’tirishida ko’makchi va xayrixoh bo’lgan qipchoqlardan Musulmonqul mingboshi qilib tayinlanadi. Musulmonqul, asosan, harbiy ishlar bilan shug’ullangan va xon qo’shinlarining tarkibini ko’proq qipchoq yigitlari bilan to’ldirgan. Musulmonqul o’z mavqeidan foydalanib, Sheralixonga o’z ta’sirini o’tkazishga intilgan. Ammo xon bunga yo’l qo’ymaslikka intiladi. Musulmonqul xondan norozi bo’lib, boshqalarning qo’li bilan suiqasd uyushtirishga harakat qilgan. 1845-yil O’shda xonning soliq siyosatiga qarshi qo’zg’olon boshlanadi. Musulmonqul qo’zg’olonni bostirishga ketganida, uning sheriklari Olimxonning o’g’li Murodbek ni Qo’qonga taklif qilib taxtga o’tqazganlar. Sheralixon o’ldirilgan. Taxtni saqlab qolish uchun Murodxon o’zini Buxoro amirining noibi deb tan olishga majbur bo’lgan. Musulmonqulni mingboshi lavozimida qolganligi haqida farmon chiqaradi va uning Qo’qonga qaytishini talab qiladi. Musulmonqul esa O’shdan Namanganga kelib qizini Sheralixonning o’g’li Xudoyorga turmushga beradi va u bilan Qo’qonga kelib,

Murodxonni o’ldirib, yo’sh Xudoyorni xon deb e’lon qiladi . Musulmonqul xonning yoshligidan foydalanib xonlikni deyarli mustaqil ravishda o’zi boshqaradi, katta lavozimlar qipchoqlarga ulashib beriladi. Natijada Musulmonqulga qarshi xonlik hududida norozilik harakati kuchaydi va u mingboshilikdan bo’shatiladi. Musulmonqul o’z mavqeini tiklamoqchi bo’lib, ruslar bilan aloqa o’rnatishga intiladi va ruslarning vakili V.Vel’yaminov-Zernov bilan 1853-yil bahorida maxfiy uchrashadi. Musulmonqulning rus qo’mondoni vakili bilan uchrashgani va hokimiyatni o’z qo’liga olmoqchi bo’lganligidan xabar topgan o’zbek va qirg’iz zodagonlari (Muhammad Niyoz Qushbegi, Muhammad Rajab Qo’rboshi, Muhammad Yoqubbek qushbegi va b.) qipchoqlardan qutulish yo’lini axtarib Xudoyorxonni o’zlari tarafga og’dirib, 1853-yil qipchoqlar qirg’inini boshlab yuborishgan. Musulmonqul asirga olinib, qatl qilingan. Biroq Qo’qon xonligida o’zaro taxt uchun kurashlar tinchimagan, yuqoridagi harbiy amaldorlar Xudoyorxonga qarshi fitna tayyorlaganlar, biroq u muvaffaqiyatsiz chiqqan . Qisqa vaqt ichida xonlar bir necha marta almashgan (1858-1862-yillarda Sheralixonning o’g’li Mallaxon, 1862-1863- yilda Shohmurodxon, 1863-yil may-iyunda yana Xudoyorxon, 1863-yil iyul - 1865yillarda Mallaxonning o’g’li Sulton Sayidxon xon bo’lgan). 1865-yil Qo’qonda qipchoq va qirg’izlar Xudoyqulbek ni tantanavor ravishda xon deb e’lon qiladilar. U atigi 14 kungina xonlik qiladi, so’ngra barcha xazinani va qimmatbaho narsalarni olib, Qashqarga qochib ketgan. Xudoyorxon hech qanday qarshiliksiz Qo’qon taxtini qayta egallagan (1865-1875). Bunday beqaror ichki vaziyatdan foydalangan Rossiya Qo’qon xonligiga qarshi istilochilik harakatlarini boshlab yuborgan. Natijada 1853-1865-yillar davomida Oqmachit, To’qmoq, Pishpak, Avliyoota, Turkiston, Chimkent, Toshkentni va ularning atrof hududlarini bosib oladi. Rus bosqini tufayli Qo’qon xonligi chegaralari ancha qisqarib ketadi. Xazinaga tushadigan daromadlar keskin kamaydi. Xon xazinani to’ldirish uchun yangidan qo’shimcha soliqlar joriy etdi. Xalq bundan norozi bo’lib 1871-yil So’xda g’alayon ko’taradi. Bu g’alayon qurolli qo’zg’olonga aylanib ketdi. O’rta Osiyo tarixida eng uzoq davom

etgan «Po’latxon» qo’zg’oloni bo’lib o’tadi. Rus qo’shinlari qo’zg’olonchilarni yengdilar va Po’latxon asirga olinib Marg’ilonda dorga osiladi. Rus qo’shinlari Qo’qon xonligini bosib olib, 1876-yil fevral oyida xonlikni rasman bekor qiladilar va o’rniga Turkiston general-gubernatorligi ga qarashli Farg’ona viloyatini ta’sis etadilar. Davlat boshqaruvi. Qo’qon xonligi da quyidagi mansablar mavjud bo’lgan: mingboshi, otaliq, shayxulis lom, qozikalon, q ushbegi, mehtar, parvonachi, naqib, dodxoh, eshik og’asi, inoq, shig’ovul, to’qsoba, miroxur, qoravulbegi va boshqalar. Qo’qon xonligida mavjud bo’lgan harbiy unvonlar quyidagicha bo’lgan: mingboshi – odatda, u vazirlik vazifasini birga olib borgan. Keyin ponsadboshi, yuzboshi, ellikboshi, o’nboshi, zambarakchi va b. Bulardan tashqari, boshqa harbiy mansablar ham bo’lgan. Qo’qonda yashagan sarboz va to’pchilar faqat alohida vazifadagi noib, dodxohning doimiy tasarrufida bo’lganlar. Urush davrida noib, dodxoh o’z qismiga harakatdagi qo’shinning hamma sarbozlarini qabul qilgan, unga vaqtinchalik boshchilik qilishni maxsus tayinlangan amiri lashkar (bosh qo’mondon)ga topshirardi. XIX asrning 1-yarmida Qo’qon xonligi tarkibiga quyidagi hududlar kirardi: Sirdaryoning so’l sohili bilan Qorategin oralig’idagi Qo’qon viloyati; Sirdaryoning o’ng sohilidan to Olatovgacha bo’lgan Namangan viloyati; Xo’jand shahri; Xo’jand bilan Toshkent oralig’idagi Uratepa viloyati. Xonlikning eng shimoliy viloyati Turkiston, Betpaqdala sahrolariga borib taqalardi. Bundan tashqari, xonlik tarkibiga Olay hududi, Balxash ko’li bilan Sirdaryoning yuqori oqimi oralig’idagi yerlar kirardi. Billurtog’ning g’arbiy tomonidagi Qorategin, Darboz, Ko’lob, Shug’non singari bir qator tog’li tumanlar ham Qo’qon xonligiga tegishli edi. Bu yerlarni qo’qonliklar XIX asrning 30-yilllarida bo’ysundirishgan bo’lsa-da, ular tez-tez qo’ldan-qo’lga, ko’proq Buxoro amiri ixtiyoriga o’tib turardi. Qo’qon xonligi aholisining soni 3 mln.ga yaqin edi. Rossiya qo’shinlari uning shimoliy- g’arbiy viloyatlarini bosib olgach, xonlik hududi ancha qisqarib, asosan, Farg’ona vodiysi bilan cheklanadi va aholi soni taxminan 2 mln.ga tushib qoladi.

Qo’qon xonligining aholisi, asosan, o’zbeklar, tojiklar, qirg’izlar, qozoqlar, uyg’urlar, qoraqalpoqlardan iborat edi. Qo’qon xonligida ham yerga egalik qilish va undan foydalanish turli xil bo’lgan. Xonlikka qarashli bo’lgan yerlar amlok yerlar, vaqf yerlari, mulki xiroj va mulki ushriyaga taqsimlangan. Dehqonlar o’rtasida yakka dehqon xo’jaligi ham rivojlangan. O’z yerlaridan ajralgan kambag’al dehqonlarning ko’pchiligi yirik yer egalari qo’lida chorakorlik qilganlar. Yerning bahosi uning unumdorligi va qanchalik suv bilan ta’minlanganligiga qarab belgilangan. Xonlar sug’orish tarmoqlari katta daromad manbai bo’lganligi sababli ma’lum darajada ularni saqlashga, sug’orish inshootlarini yanada kengaytirishga yaxshi e’tibor berishgan. Qo’qon xonligida ko’plab paxta va poliz ekinlari yetishtirilgan, bog’dorchilik hamda pillachilik taraqqiy etgan. Hunarmand-kosibchilik mazmunan boy va serqirra bo’lgan. Bular: misgarlik, zargarlik, o’ymakorlik, harbiy qurol ishlab chiqarish, sopol va ko’zagarlik, qog’ozgarlik, badiiy to’qimachilik, do’ppichilik, kashtachilik, ko’priksozlik, temirchilik va sh.k. Bulardan tashqari, xonlikda yer osti boyligi ham ma’lum darajada qazib olingan. Ammo ularni ishlab chiqarish sodda va kam ediki, ular ehtiyojni qondira olmasdi. Masalan, xonlikda ishlab chiqarilgan metall Rossiyadan olib kelingan metalldan qimmatga tushardi. Qo’qon xonligida ishlab chiqilgan mahsulotlar esa chet ellarga ham olib chiqilar edi va ularga talab ham bor edi. Shuning uchun bu soha ma’lum darajada rivojlana borgan. Savdo-sotiq xonlik hayotida katta va muhim o’rin egallagan. U ichki va tashqi savdoga bo’lingan. Osiyo xonliklarida ichki savdo, asosan, qadimgi davrdan beri o’zaro ko’chmanchi chorvador, o’troq dehqonlar va shahar-qishloq hunarmandlari mahsulotlariga asoslangan edi. Aholi o’zining ehtiyojlarini asosan o’z xonligidagi mahsulotlar bilan qondirishgan. Xonlikning iqtisodiy hayotida Buxoro, Xiva, Qashqar, Hindiston, Afg’oniston, Eron va ayniqsa, Rossiya bilan bo’lgan tashqi savdo katta o’rinni egallagan. Rossiya bilan olib borilgan savdo munosabatlari Qo’qon xonligi qishloq xo’jaligi ayrim tarmoqlarining rivojlanishiga olib keldi va rus madaniyatining

ba’zi jihatlari aholi turmush tarziga kira boshladi. Qo’qon xonligi Rossiyaning xom ashyo bazasiga va tashqi savdo bozoriga aylana bordi. Rossiya sanoati tovarlarining olib kelinishi mahalliy sanoat korxonalarini va ayrim hunarmandlarning inqirozga uchrashiga sabab bo’ldi. Qo’qon, Marg’ilon va Namangan shaharlarida ip va ipak matolar (atlas, shoyi, beqasam, adras, chit, bo’z va b.) to’qilgan. Shuningdek, boshqa hunarmandchilik tarmoqlarida xo’jalik asboblari, dehqonchilik uchun kerakli uskunalar, qurolyaroqlar, zargarlik buyumlari, qog’oz va b. narsalar ishlab chiqarilgan. Yer osti boyliklaridan neft, oltin, kumush, mis, rux, temir, qo’rg’oshin va b. ham ma’lum miqdorda qazib olingan. Xonlikda paxta va poliz ekinlari yetishtirilgan, bog’dorchilik va pillachilik ham taraqqiy etgan. Qo’qon xonligi dan chet davlatlarga quritilgan mevalar, jun, teri, ipak, gilam, paxta va ipak matolar chiqarilgan. tashqi mamlakatlardan esa turli metall rudalari, metall buyumlar, qand va b. mahsulotlar keltirilgan. Qo’qon xonligi madaniyati. Qo’qon xonligining XVIII-XIX asrlar 1- yarmida kechgan madaniy hayotida ham sezilarli ijobiy o’zgarishlar va siljishlar yuz berib borganligi ayondir. XIX asrda Qo’qon xonligida tarixnavislik sezilarli ravishda o’sib borgan. Oldinlari yozilgan bir necha tarixiy asarlar fors va arab tillaridan o’zbek tiliga tarjima qilindi va yangi kitoblar yozildi. Bu yangi asarlarning o’ziga xos xususiyatlari ham bor edi – ularning ayrimlari she’riy yoki qisman she’riy yo’lda yozildi. Bu esa qo’qonlik tarixchilarning adabiyotni yaxshi bilibgina qolmay, o’zlari ham she’riyatda qalam tebratganliklarini ko’rsatadi. Masalan, «Tarixi jahonnamoyi» (Junayd Mullo Avazmuhammad Mullo Ro’zi Muhammad so’fi o’g’li), «Shohnoma» (Abdulkarim Fazliy Namangoniy), «Shohnomayi Umarxoniy» (Mirzo Qalandar Mushrif Isfarangiy, u Fazliy Namangoniyning «Zafarnoma» asarini nasriy qilib yozgan). «Muntaxab attavorix» (Xo’ja Muhammad Hakimxon to’ra bin Sayid Ma’sumxon), «Tarixi Shohruxiy» («Tarixi sayyidi Xudoyorxon», Mullo Niyoz muhammad Xo’qandiy Niyoziy bin Mullo bin

Ashur Muhammad Xo’qandiy), «Tarixi jadidai Toshkand (Muhammad Solihxo’ja ibn Qorixo’ja), «Shohnoma» (Mahzun Ziyovuddin Xo’qandiy), «Jangnomai Xudoyorxon» (Shavqiy Namangoniy) va b. XIX asr boshlarida shakllangan Qo’qon adabiy muhiti ham xonlikning madaniy hayotida katta o’rin tutgan. Qo’qon hukmdorlarining qator namoyandalari temuriylar an’anasini davom ettirib, o’zlari ham ilm-ma’rifat bilan shug’ullanib, bu sohani ravnaq topdirishga katta sa’y-harakat qilganlar. Ayniqsa, bunda Qo’qon xonlaridan Umarxon (1810-22) va muhammad Alixon (1822-41) davrlari yaqqol ajralib turadi. Xususan, Akmal (Maxmurning otasi), Amiriy (Qo’qon xoni Umarxon), Boqixonto’ra, Muhammad Sharif, Gulxaniy, Maxmur (Mahmud), Muntazir, Nizomiy Xo’qandiy (asl nomi Nizomiddin Muhammadaminxo’ja o’g’li), Nodir, Nozil Muhammad Avaz, Avazmuhammad Yormuhammad o’g’li Pisandiy, Fazliy Namangoniy, G’oziy singari shoirlar xalq ichida mashhur edilar. Qo’qon adabiy muhitining yana bir muhim xarakterli jihati shundaki, bu davrda o’zbek va fors-tojik tilida bab-baravar qalam tebratgan bir qator taniqli va mashhur o’zbek shoiralari iste’dodi keng rivoj topdi. Mas, Dilshod otin, Zebuniso, Zinnat, Mohzoda Begim, Mahzuna, Mushtariy, Nodira, Nozuk Xonim, Uvaysiylarning ijodi ayricha ahamiyatga molikdir. Qo’qon adabiy muhitining samarali ta’siri o’laroq bu yurtdan keyinchalik Muqimiy, Furqat, Zavqiy va boshqa yetuk badiiy so’z san’atkorlari yetishib chiqdilar va o’z xalqining erki, hurligi va ozodligi uchun xizmat qildilar.

F oydalanilgan adabiyotlar : 1. B. Axm е dov. “O`zb е kiston xalqlari tarixi manbalari”. T. O`qituvchi. 1991 yil. 2. A.A. Madraimov. “Manbashunoslikdan ma'ruzalar majmuasi”. T. 2001 yil. 3. A. Habibulla е v. “Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik”. T. 2000 yil. 4. O`zbekiston tarixi (qisqacha ma`lumotnoma) T. ”Sharq”, 2000. 5. O`zbekiston tarixi (1-qism), T.”Universitet”, 1997. 6. O`zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T., “Universitet”, 1999. 7. www.ziyonet.uz 8. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Amir Temur davlati. Temur tuzuklari va hozirgi zamon. Turkistonning xonliklarga bo'linib ketishi, uning sabab va oqibatlari

Birinchi jahon urushining sabablari va oqibatlari

Xalqlarning buyuk ko’chishi va uning oqibatlari

O`zbekistonda jamoalashtirish siyosati va uning oqibatlari

Sovet tuzumining qatag'onlik siyosati va uning o'zbekistondagi og'ir oqibatlari. Sovetlar davrida o'zbekistonning iqtisodiy va ma'naviy qaramligi, uning oqibatlari