Amir Temur davlati. Temur tuzuklari va hozirgi zamon. Turkistonning xonliklarga bo'linib ketishi, uning sabab va oqibatlari - Tarix - Referatlar

Amir Temur davlati. Temur tuzuklari va hozirgi zamon. Turkistonning xonliklarga bo'linib ketishi, uning sabab va oqibatlari

Yuklangan vaqt:

25.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

104 KB

Ko'chirib olish

Amir Temur davlati. Temur tuzuklari va hozirgi zamon. Turkistonning xonliklarga bo`linib ketishi, uning sabab va oqibatlari Reja: 1. Amir Temur davlatining tashkil topishi. 2. Amir Temurning harbiy yurishlari . 3. Davlatni idora etishda “Temur tuzuklari”ning o`rni va uning mustaqillik davridagi ahamiyati. 4. XV asrning II yarmi-XVI asr boshlarida Movarounnahrdagi ijtimoiy siyosiy vaziyat. 5. O`lkada Shayboniylar sulolasining qaror topishi. Buxoroda Ashtarxoniylar va Mang`itlar sulolasining hukmronligi. 6. Xiva xonligi: Shayboniylar va Qo`ng`irotlar sulolasi. 7. Qo`qon xonligining tashkil topishi. 8. Turkistonning xonliklarga bo`linishining salbiy oqibatlari.

Mug`ullar bosqini o`lkamizning moddiy va ma`naviy madaniyati taraqqiyotini bir necha yuz yillar orqaga surib yubordi. Asrlar davomida xalqimizning aql-zakovati bilan bunyod etilgan guzar, shahar va qishloqlar, osmono`par tarixiy qurilish obidalar, binokorlik va me`morchilik san`atining nodir va betakror nusxalar yer bilan yakson qilindi. Ularning kuli ko`kka sovirildi. Ayniqsa, ma`naviy merosimiz ko`rgan zararni til bilan ifoda etish qiyin. Yozma manbaalar, nodir kitoblar yondirildi, oyoq ostlarida toptaldi. Mug`ullar va fan va madaniyat arboblari, olimu fuzalolar, shoir va yozuvchilar xalqimizning ming-minglab ulug` farzandlarni yoppasiga qirib tashladilar. Madaniy hayotga shu qadar katta zarba berildiki, uni XIV asrning yarmilariga qadar ham tiklab bo`lmadi. XIII asrning ikkinchi yarmi va XIV asrning boshlaridan e`tiboran shahar va qishloqlarda xo`jalik hayotining jonlanishi bilan madaniy sohada ham ba`zi-bir tarmoqlarning oyoqqa tura boshlashi ko`zga tashlandi. XIII asr va XIV asrning birinchi yarmida moddiy madaniyat bilan bir qatorda manaviy madaniyatda ham xalq o`z intilishi va qiziqishlarini ifoda etgan. Ozodlik, hurlikka va erkka tashna ulug` avlod-ajdodlarimiz mug`ullar zulmiga qarshi kurashdilar, ma`rifatga, ziyoga va nurga intildilar, nihoyat bosqinchi galalarni vatanimiz hududidan uloqtirib tashladilar. Jonajon ona tariximizning bu oltin davri ulug` bobokalonimiz Sohibqiron Amir Temurning faoliyati bilan bog`liqdir. XIV asr o`rtalarida Chig`atoy ulusi parchalanib, ulusning sharqiy qismi-Sharqiy Turkiston va Yettisuvda turk va mug`ul qabilalarini o`z ichiga olgan Mug`uliston feodal davlati tashkil topadi. 1348 yili Chig`atoy naslidan bo`lgan Tug`luq Temur Mug`uliston xoni qilib ko`tariladi. Mug`uliston amirlarining ulusning g`arbiy qismi-Movarounnahrni ham bosib olishga harakat qiladilar. Bir necha bor Movarounnahr ustiga yurish qilib, uni talab qaytadilar. Mug`ullarning vayronagarchilik yurishlariga qarshi kurash boshlanib ketdi. Mug`ullar istibdodi va zulmga qarshi harakati boshlandi. Mana shunday ichki o`zaro urushlar qizigan, mug`ullar zulmiga qarshi xalq harakatlari boshlagan bir davrda qisqa vaqt ichida jahon imperiyasi vujudga keltirgan Sohibqiron Temur siyosat

maydoniga dastlabki qadamlarini qo`ymoqda edi. Amur Temur 1336 yilda Kesh (Shahrisabz) shahri yaqinida joylashgan Xo`jailg`or qishlog`ida dunyoga keladi. Uning otasini Amir Tarag`ay va amakisi Xoji Barloslar qabilasining Bilar va yirik mulkdor amirlaridan edi. Temur yoshlik chog`laridanoq harbiy ishga nihoyatda qiziqardi. U tezda mohir suvoriy va qo`rqmas jangchi sifatida butun Qashqadaryo vohasiga taniladi. Uning atrofida Barlos qabilasidan chiqqan jangchi yoshlar to`plana boshlaydilar. Temur qo`l ostidagi navkarlar bilan ayrim amirlarga xizmat qiladi. Janglarda chiniqadi. 1360-1361 yillarda Chig`atoy xonidan bo`lgan Mug`uliston xoni Tug`luq Temur Movarounnahrdagi og`ir siyosiy vaziyatdan foydalanib, uni bo`ysundirishga harakat qiladi. U hech qanday qarshiliksiz Qashqadaryo vohasiga bostirib kiradi. O`sha vaqtlarda Qashqadaryo viloyatining hokimi Xoji Barlos dushmanga qarshi kurashish o`rniga Xurosonga qochadi va o`sha yerda o`ldiriladi. Temur amakisining viloyatini qo`ldan bermaslik maqsadida Tug`luq Temur ishonchini qozonib uning xizmatiga o`tadi va Kesh viloyatiga hokim bo`lib tayinlanishga muvaffaq bo`ladi. Mug`uliston xoni Tug`luq Temur o`g`li Ilyosxo`jani Movarounnahrning hokimi qilib yuboradi. Ammo Temur unga xizmat qilishni istamaydi va Balx hokimi Amir Husayn ibn Mussalon ibn Qozog`on bilan ittifoq tuzadi. Temur Husaynning singlisi O`ljaoy Turkon og`aga uylangach ularning ittifoqi qarindoshlik aloqalari tufayli yanada mustah kamlanadi. Temur avval o`zboshimcha amirlarga qarshi ichki so`ngra Mug`ullarga qarshi tashqi kurash olib boradi. Seyistondagi janglarda qo`l va oyog`idan yarador bo`lib, bir umrga oqsoq bo`lib qoladi. Temur o`smirlik yillaridanoq Qur`onni yod bilgan uni ulamolar intiqom qilishib quvvai xotirasiga tassannolar o`qishgan. Temur 16-18 yoshida qilichbozlik, nayzabozlik va shikor qilish san`atini mohirona egallaydi. 20 yoshida esa abjir chavandoz bo`lib yetishadi. Endi u o`z vaqtini tengqurlari bilan o`tkazishni boshlaydi. Sohibqiron Amir Temur tarixan o`ta murakkab vaziyatda, XIV asrning 60-yillarida siyosat maydoniga chiqadi. Amir Temurning Samarqand taxti uchun kurashish davri 1361-1370 yillarni o`z ichiga oladi. Bu maqsadga erishish yo`lidagi qadamni u o`z xotinining akasi Balx viloyatining hokimi Amir Husayn bilan yaqinlashib Ilyosxo`jaga qarshi kurash boshlaydi. Temur Movaroun nahr ni mug`ullar zulmidan ozod qilishni va markazlashgan kuchli davlat tuzishni o`z oldiga bosh maqsad qilib qo`ygandi. Shuning uchun u

Ilyosxo`ja qo`l ostida bo`lishni istamas edi. Temurning bu yuldagi xatti harakatlari to`g`risida Ilyosxo`ja otasi Tug`luq Temurga xat yozib «Temur bizga qarshi isyon tig`ini ko`tardi» degan. Xon o`z navbatida Temurni o`ldirish to`g`risida yorliq jo`natadi, lekin bu yorliq Temur qo`liga tushib qoladi. Bu hujjatdan xabar topgan Temur mug`ullarga qarshi qat`iy choralar ko`rish uchun jasur va qat`iatli jangchilarni to`plashga qaror qiladi. Temur o`z yigitlari bilan birgalikda Badaxshon tomon chekinib, maslakdoshlar qidirib, so`ng Badaxshondan Xorazm tomon yuradi. Xorazm sari yo`l olgan Temur yo`l-yo`lakay Balxda to`xtab uncha katta bo`lmagan kuch bilan Amir Husaynni o`z yo`liga tortadi. Amir Temurni Xorazmda paydo bo`lganligidan xabar topgan va uni o`ldirish to`g`risida Ilyosxo`jadan maxsus topshiriq olgan Xiva hokimi To`kal Bahodir mingta otliq jangchilari bilan Temurga hujum qiladi. Bu jangda Temur oz sonli yigitlar bilan To`kal Bahodirning ming kishilik lashkarini tor-mor keltiradi. Jang oqibatida Xorazm askarlaridan 50 kishi Amir Temur kuchlaridan 10 kishi, ya`ni yetti otliq va 3 ta piyoda Xurosonlik qolgan. Bu uchta Xurosonlik ham kunlarning birida tunda payt poylab uchta otni o`g`irlab qochadilar. Temur g`oyat og`ir ahvolga tushadi. Bu holatdan xabar topgan Maxon hokimi Turklan Alibek Jonibek Qurbon Ilyosxo`jaga yoqish maqsadida Temurni qo`lga oladi va zindonga tashlaydi. Temur zindonda 62 kun yotib katta jasoratlar evaziga ozodlikka chiqadi. Sohibqiron o`zining 12 jangchisi bilan yana cho`l kezishda davom etadi. Shu payt ularga turkmanlar hujum qiladilar. Jang davomida Amir Temurni tanib qolgan turkmanlaridan biri o`z yigitlari bilan Temurga qo`shiladilar. Endi Temur yigitlari 60 kishiga yetadi va ular bilan Temur Xuroson tomon yo`l oladi yo`l-yo`lakay Temurga bir necha jangchilar kelib qo`shiladi. Temur askarlarining soni 200 taga yetadi, Ular Buxoroga yetib borganlarida Temur tarafdorlari 2000 kishidan oshgan edi. Temur Buxorodan Qandahorga kelganida unga yana 1000 kishi kelib qo`shiladi. Ammo hali bu kuchlar bilan Ilyosxo`ja kuchlariga qarshi jang qilib bo`lmasligini Temur yaxshi bilar edi. Chunki uning raqiblari 100 000 qo`shin to`play olish niyatida edilar. Shuning uchun Temur o`z qo`l ostidagi kuchlar yordamida ba`zi bir hududlarni egallab kuch va qudratini oshirishga qaror qiladi. Ana shu maqsadda u Gariser viloyatini egallaydi. Bu yerda ham 1000 ta otliq turk va tojik sipohlar Temur lashkarlari sonini to`ldiradilar. Endi

o`zini qudratli his qilgan Temur Siyeston yerlariga hamla qiladi va uni egallaydi. Bu yerdagi shiddatli jangda Temur o`ng qo`li va o`ng oyog`idan qattiq yaralanadi. Movarounnahrdan haydalgan Ilyosxo`ja 1365 yilda katta qo`shin bilan Sirdaryo tomon yo`lga chiqadi. Husayn bilan Temur zudlik bilan jangga tayyorlanadilar. Ular o`rtasidagi jang o`sha yil may oyining 22 chisida Chinoz bilan Toshkent o`rtasida bo`ladi. Jang paytida qattiq jala yog`ib, loygarchilik bo`lganligidan tarixda u «Jangi loy» nomi bilan mashhur bo`lib qolgan. Jangda Temur bilan Husayn kelishib harakat qilmaganliklari oqibatida ularning birlashgan qo`shini mag`lubiyatga uchraydi. Chunki jangda Temur qo`shini dushmanning o`ng qanotini chekinishga majbur qilib zafar topayotgan bir paytda Husayn o`z askarlari bilan chap qanotdan yengilib jang maydonini tark etadi. Yakkalanib qolgan Temur esa chekinishga majbur bo`ladi. Loy jangidagi mag`lubiyat dushmanga Movarounnahrga xususan uning markaziga yo`l ochib beradi. Mug`ullar Movarounnahrning markaziy viloyatlarida odatiy talon-tarojni yana davom ettiradilar. Mana shunday og`ir bir siyosiy vaziyatda hokimiyatsiz qolgan mamalakat aholisi, garchi o`z holiga tashlab qo`yilgan bo`lsa ham Ona yurt mudofaasini o`z qo`llariga olishga va mug`ul lar hujumini qaytarishga kirishadi. O`z g`alabalaridan sarmast bo`lgan Ilyosxo`ja boshliq mug`ullar jabrdiyda xalqning qaqshatqich zarbasiga uchraydi. Movarounnahrda qariyib bir yarim asr davom etgan mug`ullar hukmronligi va mahalliy feodallarga qarshi ko`tarilgan bu harakat tarixda «Sarbadorlar» harakati nomi bilan shuhrat topadi. Sarbadorlar harakati dastavval 1337 yil erta bahorida Xurosonda boshlanadi. Sarbadorlar maqsadga erishish uchun ozodlik yo`lida dorga osilishga ham tayyormiz degan shior ostida mug`ul bosqinchilari va mahalliy mulkdorlar zulmiga qarshi kurash olib boradilar. Xurosonning g`arbiy qismida Mug`ullar hukmronligini tor-mor qilib mustaqil Sarbadorlar davlati barpo etadilar. Bu davlatning markazi Sabzavor shahrida bo`lib, u 1337 yildan-1381 yilgacha qariyib 45 yil hukm suradi. Sarbadorlar asosan dehqonlar, hunarmandlar, shayxlar, qullardan iborat bo`lib, ular ichida ikki oqim- mo``tadil o`ng qanot va mulkiy hamda ijtimoiy tarafdorlari bo`lmish so`l oqim mavjud edi. Sarbadorlar harakati XIV asrning 60 yillarida Movarounnahrda mug`ul xonlarining hujumi tufayli kuchayib ketadi. Samarqand bunday harakatning markaziga aylanadi.

Ilyosxo`ja dastavval Samarqandni, so`ng butun Movarounnahrni tashlab chiqib ketishga majbur bo`ladi. Shu tariqa Samarqandda Sarbadorlar hokimiyati o`rnatiladi. Ular butun qish davomida Samarqandni idora qiladilar. Sarbadorlarning Ilyosxo`ja ustidan qilgan g`alabasi haqidagi xabar Temur va Husaynning qulog`iga yetadi. Temur qishni Qarshida, Husayn esa Amurdaryo buyida o`tkazib 1366 yilning bahorida ular Sarbadorlar qo`zg`alonini bostirish uchun Samarqandga yul oladilar. Har ikkala Amir Sarbadorlarning dushman ustidan qozongan g`alabalaridan mamnun bo`lganliklarini va ular bilan uchrashmoqchi ekanliklarini bildiradilar. Sarbadorlar amirlar yaxshi niyatda ekanliklarini ishonadilar, ularga izzat hurmat ko`rsatadilar. Biroq ular ertasi kuni Temur bilan Husayn qarorgohiga borganlarida ular qatl etiladi. Shu tariqa Sarbadorlar boshliqsiz qoldirilib, harakat bostiriladi. Movarounnahrda Amir Husayn hukmronlik qiladi. Ammo ko`p o`tmay Husayn bilan Temur o`rtasidagi munosabat yomonlashib ochiqdan ochiq nizoga aylanadi. Temur esa Kesh va Qarshi viloyatlarining hukmdori bo`lib qoladi va o`zining sobiq ittifoqdoshi hamda qaynog`asi Amir Husaynga qarshi pinxona harakat qila boshlaydi. XIV asrning 60 yillarida Movarounnahrda siyosiy va iqtisodiy vaziyat nihoyatda og`irlashib ketadi. Feodal tarqoqlikning kuchayishi, ichki feodal urushlarning uzluksiz davom etishi va tashqi dushmanlar ning hujumlar avj olishidan dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq ishlari tanazulga uchrab, aholi og`ir tanglikni boshidan kechir mokda edi. Bundan savdogarlar, hunarmandlar va dehqonlar g`oyatda norozi edilar. Aholining bunday tabaqalari orasida mavjud og`ir ahvoldan qutilish, mamlakatni birlashtirish uchun kuchli bir davlat tashkil etish harakati kuchaydi. Husayndan ko`ra Temur o`z zamonining bunday talabini yaxshi tushunardi. Sohibqiron Amir Temur Movaroun nahrni yagona hukmdori bo`lgach, buyuk saltanat barpo etishni o`z oldiga maqsad qilib qo`yadi. Amir Temurning buyuk salatanat barpo qilish bobidagi sa`yi harakatini shartli ravishda ikki davrga bo`lish mumkin. Birinchi davr: 1370-1388 yillarni o`z ichiga oladi. Bu davrda Amir Temur asosan turkiy xalqlardan tashkil topgan Chig`atoy mulkini markazlashgan qudratli davlatga birlishtirish uchun kurashadi. Ikkinchi davr: 1388-1405 yillardir. Bu davrda Amir Temur o`z davlati hududini kengaytirish va buyuk saltanat barpo qilishni o`z oldiga maqsad qilib qo`yadi. Sohibqiron

qaysi bir mamlakatga lashkar tortib bormasin, u adolatni himoya qilgan, insof va diyonat uchun jangga kirgan. Temur zamonasining buyuk imperiyasini barpo qilgan bo`lsada, ammo u umrining oxirigacha o`zini bu davlatning «qonuniy xoni» deb e`lon qila olmadi. Chunki u nasl-nasabi jihatidan Chingiziylar sulolasiga mansub emas edi. Shuning uchun ham Amir Qozonxon tomonidan belgilangan an`anaga ko`ra, Temur avval o`z huzurida Movarounnahrning Chingizxon avlodidan bo`lgan 30-xoni Suyurg`otmishni, uning vafotidan keyin esa Suyurg`otmishning o`g`li Sulton Mahmudjonni rasmiy xon qilib ko`tarib, hatto umrining oxirigacha ularning nomidan yorliqlar chiqartiradi, pullar zarb ettiradi. Ammo har ikki xon ham nomigagina xon bo`lib davlatning siyosiy hayotiga va Temur bergan farmoyishlarga aralashmasdilar. Shunga qaramasdan, Temur mamlakatda o`zining bevosita hukmronligiga qonuniy tus berish va uni mustahkamlash maqsadida o`zining oldingi raqibi Amir Husaynning tul xotini Saroy Mulkxonimga uylanadi. Saroy Mulkxonim Movarounnahr ning Chig`atoy xonadonidan chiqqan so`nggi xoni Chingiziylar avlodi Qozonxonning qizi edi. 1370 yilda Saroy Mulkxonim bilan bo`lgan nikoh tufayli Temur o`zining darajasiga «Ko`ragon» ya`ni «Xonning kuyovi» unvonini qo`shib oladi va rasmiy hujjatlarda «Amir Temur Ko`ragoniy» nomi bilan yuritishga musharraf bo`ladi. Temur ichki va tashqi siyosatida asosan harbiy qo`shinga tayanar edi. Temur qo`shini 10 talik askariy birikmalari asosida tuzilgan lashkarlardan iborat edi. Temur askar va amirliklarga alohida e`tibor beradi. Har bir zobit jang qilish uslublarini yaxshi bilishi farz sanalgan. Buyuk lashkarboshi va navator harbiy tashkilotchi sifatida Temur o`ta intizomli armiya tuzishga, muhoraba chog`ida qo`shin qismlarini san`atkorona boshqarishi, jang taqdiri hal bo`ladigan joylarga harbiy kuchlarni o`z vaqtida ustalik bilan yo`llashga, har qanday to`siq va g`ovlarni tadbirkorlik bilan bosib o`tishga armiyadagi jangovor ruhni kerakli darajada ushlab turishga muyassar bo`ldi. Sohibqiron Turk-mug`ul xalqlari, xususan Chingizxon lashkari tuzilishini, ularning jang olib borish omillarini atroflicha o`rganib, tahlil qiladi va zarur o`zgartirishlar kiritadi. Temur qo`shining tarkibi Movarounnahr, Dashti Qipchoq, Xuroson, Eron, Badaxshon, Mug`uliston, Xorazm, Mozandaron, Jata singari yerlardan yig`ilgan askarlaridan tashkil qilar edi.

Dushman mudofaaasini turli usullar yordamida barbod qilish, g`anim tomonining yirik va mustahkam mudofaa inshootlariga ega bo`lgan shaharlarga qo`qqisdan zarba berish, zabt etilgan mamlakat larning boshliqlarini ayniqsa lashkarboshilarni hibsga olish, qal`a va qo`rg`onlarni uzoq muddat davomida muxosara qilish, yov kuchlarni iloji boricha keng qamrovda qurshab olish, uning qishloq, tuman, shahar, viloyatlarni birin- ketin fath etish, dushmanni batamom yakson etgunga qadar ta`qib qilish, fath bo`lgan yurtlarni boshqarish uchun o`zining ishonchli vakillarini tayinlash singari strategik maqsadlarni ko`zlab ish yuritish Temurga ko`plab zafarlar olib keldi. Tarixiy manbaalarda keltirilgan ma`lumotlarga qaraganda, otliq askarlar Temurning zarbdor qismi hisoblangan, ular og`ir va yengil qurollar bilan qurollangan suvoriy guruhlarga bo`lingan. Yurishga jo`nashdan oldin Temur arkoni davlat, vazirlar, sarkardalar, beklar, amirlarni harbiy kengash-mashvaratga chaqirgan. Ayni chog`da ulusning turli viloyat va tumanlarida, shuningdek tobe yurtlardan qo`shin to`plash uchun maxsus buyruq-to`nkal e`lon qilingan. Mamlakatda tez-tez sodir bo`ladigan o`zaro ichki urushlarga qaramasdan XV asrda ham Movarounnahr va Xurosonning shahar va qishloqlarida birmuncha obodonchilik ishlari amalga oshirildi. Mavjud sug`orish tarmoqlarini ta`minlash va kengaytirish hamda yangi ariqlar qazilib, obodonlashtirish ishlariga ma`lum darajada ahamiyat beradi. Dehqonchilik vohalarining suv ta`minoti tartibga solinadi. Dashtlarga suv chiqarilib, yangi yer maydonlari o`zlashtiriladi. Bu borada xususiy sohibkorlarning dasht joylariga yangi yerlarni ochish kanallar qazib bog`lar barpo qilish, qarovsiz qolgan tashlandiq yerlarni sug`orib obod etish uchun amalga oshirilgan har qanday faoliyat temuriylar tomonidan qo`llab-kuvvatlanadi. Hatto bunday sohibkorlar bir ikki yil davomida hamma soliq va to`lovlardan ozod etilgan. Dehqonchilik maydonlarning boshqa kattagina qismi xususiy yerlardan iborat edi. Movaronnahr va Xurosonda markaziy hokimiyatning ma`lum darajada barqarorligini yirik shaharlar va bekliklarda amalga oshirilgan obodonchilik va dehqonchilikni kengayishi shubhasiz mamlakatning iqtisodiy hayotida muhim o`rin tutgan, hunarmandchilik, savdo va tovar pul munosabatlari ning rivojlanishi uchun keng yul ochib beradi. XV asrda xususan uning oxirgi choragi hamda XVI asr boshlarida hunarmandchilikning turli tarmoqlari rivoj topib, iste`mol mollarini ishlab

chiqarish g`oyat ko`paydi. Ichki chakana savdo va pul munosabatlar kengayib u shahar va uning atrofi aholisini, ayniqsa omilkor tabaqalarni o`z girdobiga ham qamrab oladi. XV asrda temuriylar davlati Xitoy, Hindiston, Tibet va boshqa qo`shni mamlakatlar bilan savdo aloqalari olib boradi. Shunisi ham borki, XV asrda xususan uning birinchi yarmida mamlakatning iqtisodiy jihatdan ravnaq topishi, ayniqsa hunarmandchilik va ichki savdoning rivojlanishi ma`lum darajada shu davrda o`tkazilgan pul islohoti bilan bog`liq edi. Amir Temur va uning vafotidan keyin Temuriy shahzodalar o`rtasida boshlangan o`zaro kurashlar va harbiy yurishlar mamlakatning ichki hayotiga salbiy ta`sir etsada, biroq Shohruh, Ulug`bek, Abdusaid, Sulton Husayn hukmronlik qilgan davrlarda mamlakatda ma`lum darajada qaror topgan osoyishtalik tufayli ilgaridan davom etib kelayotgan an`analar asosida ilm-fan va madaniyat yanada jonlanadi. XV asrda Samarqand va Hirotda me`morchilik, naqqoshlik, tasviriy san`at, adabiyot yuksak darajada taraqqiy etadi. Temuriy hukmdorlar orasida ayniqsa Ulug`bek bobosi Temur kabi mamlakatda qurilish ishlariga katta ahamiyat beradi. U hukmdorlik qilgan davrlarda birqancha masjid madrasa, hammom, sardoba va karvonsaroylar quriladi. Mozorot va ziyoratgohlar obod etiladi. Avvalo u Temur davrida qurib bitkazilmagan talaygina binolarni nihoyasiga yetkazadi. Ulug`bek ayniqsa Samarqandni obod qilishga katta e`tibor beradi. Uning davrida Samarqand shahrining Registon maydoni shakllanadi. 210 gumbazli Ko`kaldosh Jome masjidi qad ko`taradi. Bunday imoratlardan faqat Ulug`bek madrasasigina saqlanib qolgan. XV asrning madaniy hayotida istirohat bog`lari tashkil etish san`ati ham diqqatga sazovordir. Samarqand, Buxoro, Marv, Hirot kabi yirik shaharlar atrofida go`zal oromgohlar barpo etiladi. «Tuzuki Temuriy» (Temur tuzuklari), «Malfizoti Temuriy» (Temuriyning aytganlari) va «Voqeoti Temuriy» (Temurning boshidan kechirganlari) nomlari bilan atalmish bu asarlar e`tiborga molik tarixiy manbaalar jumlasidandir. Bu asarlarning nusxalari, qo`lyozmalari ham, toshbosmalari ham ko`p tarqalgan, «Temur tuzuklari»- podsholarning turish-turmush va ahlok-odob normalarini belgilovchi risoladir. Asar ikki qismdan iborat: birinchi qismda jahon tarixida mashhur Fotih sarkarda va iste`dodli davlat arbobi sifatida nom qoldirgan Amir Temurning 7 yoshidan to vafotigacha (1405 yil 18 fevral) qadar kechgan hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati aniqroq qilib aytganda,

uning Movarounnahrda markaziy hokimiyatni qo`lga kiritishi, feodal tarqoqlikka barham berishi va markazlashgan davlat tuzishi, qo`shni yurt va mamlakatlarni, jumladan: Eron va Afg`onistonni o`z tasarrufiga kiritish, Oltin O`rda hukmdori To`xtamishxon (1376- 1395), butun Yevropaga qo`rquv va dahshat solgan Turkiya Sultoni Boyazid Yil dirim (1389-1402)ga qarshi va nihoyat, Buyuk Jahongirning Ozarbay jon, Gruziya, Hindistonga qilgan harbiy yurishlari ixcham tarzda bayon etilgan. Ikkinchi qismi Jahongirning nomidan aytilgan va uning toji taxt vorislariga atalgan o`ziga xos vasiyat va pand-nasihatlaridan iborat. U davlatni idora qilishda kimlarga tayanish, toju-taxt egalari ning vazifalari, vazir va qo`shin boshliqlarini saylash, sipo hiy - larni maoshi, mamlakatlarni boshqarish tartibi, davlat arboblari va qo`shin boshliqlarini burch vazifalari, amirlar, vazirlar va boshqa mansabdor larning toju-taxt oldida ko`rsatgan xizmatlarini taqdirlash tartibi va boshqalar xususida gap boradi. Asarning muallifi ma`lum emas. Butun voqea bir shaxs-Amir Temur nomidan hikoya qilinadi. Aslida shundaymi, yoki Amir Temur aytib turib kotib yozib olganmi, yo bo`lmasa uning aytganlarini kimdir jam qilib kitob tuzganmi, bu haqida qat`iy fikr aytish qiyin. Sharq mamlakatlarida mashhur bu asar chindan ham Amir Temur tarafidan yozilganligi va uning tarjimai holi ekanligi e`tirof qilandi. Chunonchi Somiyning «Qomus ul-A`lam» asari da Amir Temurning «Tuzukot»-unvonli qonunlar majmuasini qalam ga olib unda o`zining tarjimai holi ekanligi e`tirof qilinadi. Temur bilan To`xtamishxon o`rtasidagi urushlar tarixini yozgan fransuz sharqshunosi M.Sharmu va rus harbiy tarixchisi M.I.Ivanin (1801-1874 yil) «Tuzuklar»ni Amir Temur o`zi yozgan va u muhim avtobiografik asar deb aytganlar. Biroq yevropalik boshqa bir guruh olimlar «Temur tuzuklari»ni soxta asar, uni Amir Temur yozmagan deydilar. Ingliz olimi CH.A.Storn yuqorida nomi zikr etilgan Mir Abu Al Xusayniy at-Turbatiyni asar muallifi deb taxmin qilgan. Xullas, qanday bo`lmasin asarni Temur yoki boshqa odam yozganligidan qat`iy nazar u soxta emas balki chin asardir. «Temur tuzuklari» Amir Temurning tarixi uning zamonida, aniqrog`i 1342-1405 yillar orasida Movarounnahrning ijtimoiy-siyosiy ahvoli Temur va temuriylar davlati hamda, qo`shinining tuzilishi, o`sha yillarda Temur davlatining qo`shni mamla kat lar va xalqlar bilan bo`lgan munosabatlari haqida hikoya qiladi. Davlat asosini 12 toifa:

1. Sayidlar, ulamo, mashoyiq, fozil kishilar; 2. Ishbilarmon, donishmand odamlar; 3. Xudojo`y, tarkidunyo qilgan kishilar; 4. No`yonlar, amirlar, mingboshilar; 5. Sipoh va raiyat; 6. Maxsus ishonchli kishilar; 7. Vazirlar, sarkotiblar; 8. Hakimlar, tabiblar, munajjimlar; 9. Tavsir va hadis olimlari; 10. Ahli hunar san`atchilar; 11. Sufiylar; 12. Sayyohlar va savdogarlarni tashkil etadi. Uning taqdirini esa uch narsa podsho, xazina, askar hal qiladi. Ikkinchi misol, qo`shin asosan o`n, yuz, ming va tumanga bo`lingan. O`n kishilik harbiy bo`linma tepasida turgan boshliq o`nboshi, yuz kishilik qismning boshlig`i yuzboshi, ming kishilik qo`shin yetakchisini nomi-mingboshi, tuman boshlig`i no`yon deb atalgan. Asarda ularning haq-huquqlari, oylik maoshi ham aniq ko`rsatilgan. Masalan, oddiy sipohiy mingan otning bahosi barobarida, o`nboshi qaramog`idagi askarga nisbatan ikki barobar ko`p, yuzboshi o`n boshidan ikki barobar ko`p maosh olishgan. «Tuzuk»larda vazirlar, amirlar haqida ham muhim ma`lumotlar ham keltirilgan. Masalan, Temur davlatini yetti vazir: 1. Mamlakat va raiyat ishlari buyicha vazir: 2. Vaziri sipoh, ya`ni harbiy ishlar bo`yicha vazir: 3. Egasiz qolgan mol-mulklarni tasarruf etish vaziri: 4. Saltanatning kirim-chiqim ishlarini boshqaruvchi vazir, ya`ni moliya ishlari vaziri: 5. 6.7. Sarhad viloyatlarining ishlarini nazorat etib turuvchi vazirlar. Vazirlar-deyiladi Tuzuklarda-saltanat ustunlaridir. Ular mamlakat obodonchiligini raiyatning tinchligini, sipohlarning birli gi ni, xazina boyligini doimo ko`zda tutadilar.

Davlat saltanat ishlarini yuzaga chiqarishda kamchilikka yo`l qo`ymaydilar. Saltanatga zararli narsalarni qaytarishda moli-jonini ayamaydilar). Amirlar haqidagi ma`lumotlar ham diqqatga sazovor. Tuzuklarda keltirilgan ma`lumotlarga qaraganda amirlar asosan harbiy kishilar bo`lishgan va Amir Temurga tobe bo`lgan qirq aymoqdan 12 tasi: Barlos, Sergin, Jaloyir, Tokuvchi, Do`ldoy, Mo`g`ul, Sulduz, Tugay, Qipchoq, Arlot, Tatar va Tarxonlar ichidan saylab olingan. Tuzuklarda vazirlar, amirlar, hokimlarga beriladigan in`omlar haqida ham gapirilgan. Masalan, qaysi bir amir biron qo`shinni yengsa yoki mamlakatni olsa uni uch narsa; 1. Tug`, nog`ora va bahodirlik martabasi; 2. Davlat kengashlariga bemalol kirish huquqi; 3. Biror sarhadning noibligi bilan saylanganlar; Amir Temur shunday deydi: «O`zga mamlakatlarni zabt etish, ularni idora qilish, g`anim lashkarlarini sindirish, do`st-dushman oilasida muomala, murosai-madora qilish xususida ushbu tadbir va kengashlarni qo`lladim». Amir Temurning pirlaridan Zayniddin Abubakr Toybadiy-mashhur shayx, ulug` shayxulislom Amir Temurga shunday yozadi: «Amir Temur saltanat ishlarida to`rt narsaga amal qilgin ya`ni: 1. Kengash: 2. Mashvaratu maslahat; 3. Qat`iy qaror, tadbirkorlik, hushyorlik; 4. Ehtiyotkorlik. Chunki kengash mashvaratsiz saltanatni barcha qilgan ishlari va aytgan gaplari noto`g`ri bo`lgan johil odamga qiyos qilish mumkin: Uning aytgan so`zlari va qilgan ishlari boshga pushaymonlik va nadomat keltirgay. Shunday ekan saltanat boshqarishda mashvaratu-maslahat va tadbirkorlik bilan ish yurgizgin, toki oqibatda nadomat chekib pushaymon bo`lmagaysan» deb yozadi o`z maktubida. Bu maktubda yozilgan so`zlar esa saltanat ishlarida Amir Temur uchun eng to`g`ri yo`lboshchi edi. Shuning uchun Amir Temur davlat ishlarining 9 ulushi kengash, tadbir va mashvarat, qolgan bir ulushi esa qilich bilan bajo keltirishni anglaydi. Amir Temurning o`z o`rnida amalga oshirgan tadbiri dushmanning son-sanoqsiz lashkarini

ojizlikda qoldiradi va har qanday mamlakat darvozasini ochib beradi, so`ngra yengiladi. Amir Temur shunday deydi: «Men 243 kishi bilan kengashgan va tadbir yuritgan holda Qarshi qal`asi ustiga yurdim Amir Muso va Malik Bahodir 12 ming otliq askar bilan ustimga bostirib kelib meni Qarshi qal`asida qamal qildilar. Men tangrining madadi va inoyatiga ishonib tadbirkorlik va ehtiyotkorlik ishlatgan holda va bir necha marotaba dushmanlar bilan jang qildim. Pirovardida shu 243 yigitim bilan 12 ming otliq lashkarni mag`lubiyatga uchratdim»-deydi. Amir Temur har ishni kengashgan holda qildi. Har vaqt kengashchilar yig`ilib majlis ochilar ekan, yaxshi yomondan, foydani ziyondan, oldimizdagi ishlarni qilish qilmaslikdan so`z ochib ulardan fikr so`rab ishni xatarli tomonlariga ko`proq e`tibor berardi. Kengash egalari birlik, ittifoqlik bilan so`zda sobit, ishda chidamli bo`lishlari shartdir. «Temur tuzuklari»ni butun jahonning ko`pgina mamlakatlarida, masalan, Rossiya, Angliya, Fransiya, AQSH, Daniya, Hindiston, Turkiya, Misr kutubxonalaridan topsa bo`ladi. O`z o`zidan ma`lumki, qaysi bir asar qimmatli, amalda zarur bo`lsa, undan ko`proq nusxa ko`chirilgan. «Temur tuzuklari» ham shunday asardir. U ko`proq sohibi tojlarga kerak. Shuning uchun ham hukmdorlarning ko`pchiligi bu va shunga o`xshash asarlardan nusxa ko`chirtirib, shaxsiy kutubxonalarida saqlangan ijtimoiy-siyosiy faoliyatlarida ulardan muhim yo`l-yo`riq sifatida foydalanganlar. «Temur tuzuklari» asarida fan uchun muhim ma`lumot va faktlar ko`p. Avvalom bor «Temur tuzuklari» Amir Temurning tarixini, uning zamonida, aniqrog`i, 1342-1405 yillar orasida Movarounnahrning ijtimoiy-siyosiy ahvoli, Temur va temuriylar davlati, hamda qo`shin ning tuzilishi, o`sha yillarda Temur davlatining qo`shni mamalakatlar bilan bo`lgan munosabatlarini bilib olishimiz mumkin. Mustaqil O`zbekistonimizda davlatni boshqarish tizimida ham bu asarning roli benihoya kattadir. Vatanimiz tarixi o`zbek davlatchiligi taraqqiyoti bir tekisda o`tmaganligi, uning rivojida zafarli va inqirozli davrlar bo`lganidan guvohlik beradi. Soxibqiron Amir Temur asos solgan saltanat eng yirik va qudratli o`zbek davlati bo`lganligi jahonga ma`lum. U o`z vorislariga nafaqat qudratli davlat ni, shuningdek, saltanat qurish va davlatni

boshqarish qonun-qoidalari bayon etilgan mashhur tuzuklarni ham qoldirgan edi. «... Farzandlarim va avlodimdan bo`lganlarning har biri,-deb yozgan edi u o`zining tuzuklarida, unga muvofiq ish yuritsin... Bu tuzuklardan o`z saltanat ishlarini boshqarishda qo`llanma sifa tida foydalangaylar, toki mendan ularga yetadigan davlat va saltanat zararu tanazzuldan omon bo`lgay». Ammo, uning dasturi va vasiyatlariga amal qilinmadi. Taxt, hokimiyat ilinjida avj olgan o`zaro va ichki kurash, jangu jadallar davlatni zaiflashtirib, mamlakatni inqirozga va parokandalikka olib keldi. Ma`lumki XV asrdan boshlab Movarounnahr hududida feodal tarqoqlik vujudga keldi. Bunday holatning paydo bo`lishiga Temur vafotidan keyin uning nabiralari va o`g`illari o`rtasida toju-taxt uchun kurashning kuchayishi sabab bo`ldi. XV asrning oxiri XVI asr boshlarida Movarounnahr hududi bir necha mustaqil mulklarga bo`linib ketdi. Ular iqtisodiy jihatdan bir-biri bilan mustahkam bog`liq edilar, lekin ayrim viloyatlarning hokimlari o`rtasidagi uzluksiz to`qnashuvlar aholining o`zaro xo`jalik aloqalariga halaqit berdi. Farg`ona, Hisor, Samarqand, Buxoro singari mulklar va ular atrofidagi viloyatlar aslida o`zaro qaramlik munosabatlar bilan bog`liq mustaqil siyosiy tuzulmalar edi. Temuriylar Movarounnahrning poytaxti Samarqandga da`vogar bo`lgan mustaqil hokim, Toshkent hokimi edi. Xorazmda ham mustaqillikka da`vogar bo`lgan sufiylar sulolasining vakili hukmronlik qilar edi. Ayrim hukmdorlar o`z qo`shinlarining yerlarini bosib olish hisobiga o`z yerlarning kengaytirish poyidan bo`lib yurishlari muvaffaqiyatsiz chiqqanda talab olingan mollar bilan cheklanishardi. XV asrning oxirlarida feodallarning bir-biriga qarshi chiqishlari ancha keskinlashdi. Movarounnahrda tarkib topgan beqaror siyosiy vaziyat Shayboniyxonning bosqinchilik yurishlari uchun qulay bo`ldi. O`zaro nizolardan foydalanib u janub tomon muvaffaqiyatli siljib borar edi. Movarounnahr aholisi Shayboniyxon qo`shinlari harakatiga turlicha qarashardi. Ularning ayrimlari bosqinchilarga zarba berish uchun butun kuchlari sarflashga tayyor bo`lib o`z shahar va qishloqlarni fidikorona himoya qilishar, ayrimlar esa hukmdorlar ning o`zgarishi va baquvvatroq hokimiyatning o`rnatilishi, shahar va qishloqlar da nizolar va tartibsizliklarni to`xtatilishiga yordam beradi deb umid qili shar di. Ularning ko`plari Shayboniyxon Buxoro va Samarqandda bo`lgan paytda u bilan tanishgan edilar. Ayrim Temuriylar ham bosqinchilarning

qo`shinlariga qat`iy qarshilik ko`rsatdilar. Vujudga kelgan tahlikali holatlarda shu paytgacha bir biriga dushman bo`lgan feodallarni vaqtinchalik bo`lsada Temuriylar tevaragida birlashishiga olib keldi. XVI asr boshlarida zaiflashib borayotgan Temuriylar saltanatiga Dashti qipchoq tomondagi o`zbeklar hukmdori Muhammad Shohbaxt Shayboniy hujumi boshlandi. Shayboniyxon 1500-1501 yillarda Samarqand va Buxoroni, 1504 yilda Hisor viloyatini, 1504-1505 yillarda Urganchni, 1506-1507 yillarda Xuroson poytaxti Hirot hamda Balxni, shuning dek, Marv, Mashhad va Nishopur shaharlarini zabt etdi. Toshkent, Farg`ona va Sirdaryo yerlari ham Muhammad Shayboniyxonga qaram bo`lib qoldi. Shunday qilib, Movarounnahr va Xuroson birlashtirildi va Shayboniylar sulolasi hukmronligi qaror topdi. Shayboniy xon janubda Eron shohi Ismoilshoh bilan to`qnashdi. 1510 yilda Marv yaqinida bo`lgan jangda Shayboniyxon qo`shinlari yengildi, xonning o`zi ham xalok bo`ldi. Taxtga Ko`chkunchixon (1510-1530) chiqdi. Biroq shayboniy zodagonlar, harbiy qo`mondonlar jipslashib, Ismoilshohga qarshi kurashish o`rniga Shayboniyxon birlashtirgan viloyatlar va yerlarni taqsimlashga kirishdilar, ular o`rtasida o`zaro kelishmovchilik, ziddiyatlar avj oldi. Bundan foydalangan Ismoilshoh tez orada Xuroson va Xorazm o`lkalarini, Shimoliy Afg`onistonni bosib oldi. Poytaxti Samarqand bo`lgan Movarounnahrda esa Shayboniylar hukmronligi saqlanib qoldi. Xorazmda Ismoilshoh hukmronligiga, uning shialik diniy mazhabiga qarshi harakat boshlandi. Bu harakatga Vazir shahri qozisi Umar qori va Sayid Xisamiddin yetakchilik qildi. Ular Shayboniylar avlodidan bo`lgan Berka sultonning o`g`li Elbarsxonga murojaat qilib, xon bo`lishini taklif qildilar. Elbarsxon 1511 yilda qo`shin bilan kelib Vazir, Urganch, Xiva, Xazoraspni Ismoilshoh qo`shinlaridan tozaladi. Shunday qilib, 1511 yilda mustaqil Xiva xonligi tashkil topdi, Elbarsxon uning birinchi xoni bo`ldi. Xivada Shayboniylar sulolasi hukmronli gi 1770 yilgacha davom etdi. Xiva xonligi poytaxti Urganch edi. Arabxon (1602-1621)davrida poytaxt Xivaga ko`chirildi. Xiva xonligi tasarrufiga Amudaryo quyi oqimidagi vohalar, Mang`ishloq, Dahiston (Mashhad) va O`zboy atrofidagi ko`chmanchi turkman hududlari kirardi. Birok, xonlikda tinchlik bo`lmadi. Uzoq yillar davomida xonlik tepasida turgan o`zbek qabilalari bilan turkman qabilalari o`rta sida, shuningdek, shahzodalar o`rtasida tinimsiz urushlar bo`lib turdi. Xiva

va Buxoro hukmdorlari o`rtasida Murg`ob daryosi bo`ylari uchun, Marv uchun qirg`inborot urushlari bo`lib turar, bu hududlar qo`ldan-qo`lga o`tardi. Xonlikka shimoldan qalmoqlar, qozoqlar, Ural kazaklari tez-tez hujum qilib faloqatlar keltirardi. XVIII asr 40-yillarida Eron shohi Nodirshoh, uning o`g`li Nasrullo Xiva xonligini bosib olib, o`z boshqaruvini o`rnatdi, turkman qabilalarini Xorazmdan Xurosonga ko`chirdi. Biroq Xiva xonligida tinchlik bo`lmadi. Eron hukmdorlariga qarshi tez-tez g`alayonlar bo`lar, aholi boshi oqqan tomonga ketardi. Shunday vaziyatda xonlikdagi o`zbek qabilalaridan qo`ng`irot urug`ining boshlig`i Muhammad Amin Inoq 1770 yilda hokimiyatni qo`lga oldi va Ayva xonligi da yangi sulola-qo`ng`irot sulolasiga asos soldi va bu sulola 1920 yilgacha hukm surdi. Muhammad Amin Inoq turkmanlar mang`itini bostirdi, Buxoro hukmdorining hujumini daf etdi va Xiva xonligidagi viloyat hokimlarini markaziy hokimiyatga bo`ysundirdi. Movarounnahrda 100 yilgacha davom etgan Shayboniy lar davrida ham tinchlik bo`lmadi, qirg`inbarot urushlar, o`zaro ichki kurashlar davom etdi. 1512 yildan boshlab Bu xoro viloyati noibi bo`lib kelgan Ubaydulla sulton 1533 yilda Shayboniylar sulolasining oliy hukmdori etib ko`tarildi. Ubaydulla sulton Samarqanddagi Ko`chkinchixon avlodlari qarshiligi sababli oliy hokimiyatni Buxoroda turib boshqarardi. Shayboniy Ubaydullaxon (1533-1539) davrida Buxoroning mavqei ham siyosiy, ham iqtisodiy jihatdan kuchaydi va Movarounnahrning siyosiy-ma`muriy markaziga aylantirildi. Abdullaxon II davrida (1557-1561 yillarda amakisi Pirmuhammad, 1561-1583 yillarda otasi Iskandarxon oliy hukmdor deb e`lon qilingan bo`lsada amalda hukmdor Abdullaxon II edi) 1557 yildan bosh lab poytaxt rasman Buxoro bo`lib qoladi va bu sana tarixga Buxoro xonligi tashkil topgan yil bo`lib kirdi. Abdullaxon II siyosiy tarqoqlikka qarshi uzoq yillar urush olib borib, 1573 yilda Farg`onani, 1574 yilda Shahrisabz, Qarshi, Hisor viloyatlarini, 1578 yilda Samarqandni, 1582 yilda Toshkent, Shohruhiya, Ohangaron va Sayramni, 1583 yilda Balxni, 1584 yilda Badaxshonni, 1588 yilda Hirotni, 1595 yilda Xorazmni zabt etib, mintaqani birlashtirish ishini uddaladi, Buxoro xonligini kuchli va markazlashgan davlatga aylantirdi. Biroq, ichki nizo, adovatni bartaraf etolmadi. G`animlar Abdullaxonga qarshi uning o`g`li Abdulmo`minni qayraydilar. Shu tariqa, uyushtirilgan saroy fitnasi

natijasida 1598 yilda Abdullaxon o`ldiriladi. Abdullaxon o`rniga taxtga ko`tarilgan Abdulmo`min 6 oycha hukmdor bo`ldi. U otasining amirlaridan biri, Abdulvose tomonidan otib o`ldirildi. Taxtga chiqqan so`nggi Shayboniy PirMuhammad (1599- 1601) ham ichki urushlarning birida halok bo`ladi. Shayboniylar su lolasi barham topdi. Shayboniylar sulolasi (1500-1601y.y.) Muhammad Shayboniyxon 1500-1510y.y. Ko`chkinchixon 1510-1531y.y. Abu Saidxon 1531-1533y.y. Ubaydullaxon 1533-1539y.y. Abdullaxon I 1539-1540y.y. Abdulazizxon (Buxoroda) 1540-1550y.y. Abdulatif (Samarqandda) 1540-1550y.y. Navro`z Ahmadxon (Baroqxon)-1551-1556y.y. Pirmuhammadxon I-1557-1561y.y. Iskandarxon-1561-1583y.y. Abdullaxon II-1583-1598y.y. Abdulmo`minxon-1598-1599y.y. Pirmuhammadxon II-1599-1601y.y. 1601 yildan e`tiboran Buxoro xonligida hokimiyat ashtarxoniylar (Joniylar) sulolasi qo`liga o`tadi. 150 yilcha (1601-1753) hukmronlik qilgan Ashtarxoniylar sulolasi davrida Buxoro xonligida tinchlik, osoyishtalik bo`lmadi. Xonlik viloyatlarida hukmronlik qiluvchi amirlar va beklarning o`zboshimchaligi, markaziy hokimiyatdagi amaldorlar o`rtasidagi o`zaro kelishmovchilik, yp-yiqitlar mamlakat tinkasini quritib bordi. Buni ashtarxoniylar sulolasidan Buxoro taxtiga ko`tarilgan o`n nafar xondan ikkitasining taxtdan ag`darilgani, to`rttasining taxt ustida o`ldirilgani ham yaqqol ko`rsatadi. Inqiroz o`zining yuqori pallasiga chiqqan XV11 asrning 40-yillarida Eron shohi Nodirshoh Buxoro xonligiga yurish qilib uni o`ziga bo`ysundiradi. Yirik yer egalarining mustaqillikka bo`lgan yangi urinishlari har bir udel ichida va ayniqsa Buxoro bilan Samarqand o`rtasida Amirlarning hokimiyat uchun kurashi, Samarqand taxtini egallash uchun sulolalar kurashi XVI asring 40 yillardan keyin

ayniqsa kuchayib markaziy hokimiyatning yanada zaiflashuviga olib kelgan edi.. Bu esa o`z navbatida qishloq xo`jaligi, hunarmandchilik va umuman mamlakat iqtisodiyotning rivojlanishiga xalaqit berar edi. O`sha davrda muntazam davom etgan feodal mojarolari sharoitida hunarmandchilik orqaga ketib savdo va xo`jalik aloqalari uzilib qoldi. 1558 yilning oxirlarida Buxoroda bo`lgan Antoniy Jenkinson markaziy hokimiyatning yo`qligi mamlakat iqtisodiyotiga yomon ta`sir ko`rsatganini yozadi. Bu yerda podshoh «ko`pi bilan ikki yoki uch yil hukmronlik qila oladi. Shu davr ichida yo uni o`ldirishadi yoki haydab yuborishadi deb yozadi. Jenkinson bularning hammasi mamlakatni va savdogarlarni nihoyatda xonavayron qilmokda». Bunday tartibsizliklar Ashtarxoniylar hukmronligi davrida ham davom etdi. Ashtarxoniylar davom etayotgan bunday vaziyatni oldini olish uchun kurashdilar. Lekin buning iloji bo`lmadi oxirgi ashtarxoniylar hukmronlik qilgan davrga kelib Buxoro xonligi markaziy hokimiyatdan amalda mustaqil bo`lgan mulklar yig`indisidan iborat bo`lib qolgan edi. Bularning hamma zulm va beboshlikning kuchayishiga tinch aholining xonavayron bo`lishiga xo`jalikning umuman vayron bo`lishiga olib keldi. Zaviflashib qolgan Buxoro xonligi qo`shni hokimlarning istilochilik manfaatlarini qondirish uchun jozibali o`lka bo`lib qoldi. Shunday qilib XV- XVI asrlarda bo`lib o`tgan o`zaro ichki nizolar tufayli markaziy hokimiyat zaiflashdi. Buxoro xonligida katta nufuzga ega bo`lgan mang`it urug`ining vakili Muhammad Rahim 1747 yilda ichkilikbozlik va maishatbozlikka berilib ketgan Abdulfayzxonni, so`ngra rasman xon deb (soxta xon) elon qilingan uning o`g`illari: Abdulmo`min va Ubaydullo sultonlarni o`ldirib, hokimiyatni o`z qo`liga oladi. Muhammad Rahim 1753 yilda o`zini Buxoro amiri deb e`lon qiladi. Shundan e`tiboran Buxoro xonligi Buxoro amirligi deb atala boshlandi. Amirlikda hokimiyat 1920 yilgacha mang`itlar sulolasi qo`lida bo`ldi. Ashtarxoniylar sulolasi (1601-1752y.y.) Boqimuhammad-1601-1605y.y. Valimuhammad-1605-1611y.y. Imomqulixon-1611-1642y.y. Nazarmuhammadxon-1642-1645y.y. Abdulazizxon-1645-1681y.y.

Subxonqulixon-1681-1702y.y. Ubaydullaxon II-1702-1711y.y. Abulfayzxon-1711-1747y.y. Abdulmo`min (soxta xon)-1747-1748y.y. Ubaydulla sulton (soxta xon)-1748-1752y.y. Muhammad Rahim hukmronligini beklik-viloyatlardagi boshqa qavmlardan bo`lgan hokimlar tan olmadilar. Amir mang`itlarga tayanib hokimiyatni markazlashtirishga intildi. Barcha qabilalarning hukmdorlarini Buxoroga yig`ib, ulardan markaziy hokimiyatga bo`ysunishni talab qildi, aks holda qattiq jazolanishi haqida ogohlantirdi. Viloyatlardagi ko`pgina hokimlar, bebosh amaldorlar hokimiyatdan chetlashtirilib, yer- mulki tortib olinib, boshqa joylarga ko`chirildi. Ular o`rniga amir qabiladoshlaridan tayinlandi. Muhammad Rahim Buxoro minorasi yonidagi o`z qarorgohini mahsus qurilgan Arkka ko`chirdi, o`zboshimcha beklarni Arkka chaqirib qattiq jazoladi. Tarqoqlikni bartaraf etish maqsadida ko`pgina bekliklarga-Samarqand, Jizzax, O`ratepa, Hisor, Boysun, Shahrisabzga qarshi qonli urushlar qildi, ko`pgina viloyatlar vayron bo`ldi. Muhammad Rahim Nurotada istiqomat qiluvchi burgut qabilasi mang`itini bostirib, ularning harbiy istehkomlarini buzib tashlab, o`zlarini Buxoro tumaniga ko`chirdi. Miyonqal`a qipchoqlariga hujum qilib, istehkomlarini buzib tashlaydi, yo`lboshchilarini qatl etib, qolganlarini ko`chirib yuboradi. Muhammad Rahim vafotidan keyin o`zaro urushlar yanada kuchaydi. Viloyat hukmdorlari mang`itlarning markaziy hokimiyatiga qarshi qo`zg`olonlar ko`tardi. Kenagas, yuz, bahrin, burgut, saroy qabilalarining mang`itlari, hokimiyatga o`tirgan Doniyolbiyning ularni bostirish uchun qilgan urushlari minglab odamlarning yostig`ini quritdi. Doniyolbiy qo`shinlar harajati uchun qo`shimcha soliqlar joriy etib aholi noroziligini oshirdi. Buxoro hunarmandlari va tijorat ahli 1784 yilda g`alayon ko`tardi. Qo`zg`olonni bostirish jarayonida minglab odamlar qurbon bo`ldi. Amir Ma`sum («begunoh amir») deb nom olgan Shohmurod (1785-1800 yillar) tarqoqlikka qarshi kurashni davom ettirdi. Amir Shohmurod boshqaruv tartibini o`zgartirish, amaldorlar tarkibini yangilash choralarini ko`rdi. Amir ikki yirik davlat arbobi-Davlat qushbegi bilan Nizomiddin qozikalonni saroy, qo`shin va boshqa sohadagi

amaldorlar huzurida o`z qo`li bilan o`ldirdi. Soliqlarni tartibga soldi. Buxoro aholisiga tarxon yorlig`ini topshirdi. Unga binoan aholi savdo daromadidan boj to`lashdan, hunarmandlar pul yig`imidan, majburiy mehnat va soliqlardan ozod etildi. Shuningdek, xiroj, nikoh puli, tarozi haqi va boshqa yig`imlar miqdori kamaytirildi. Shohmurod davrida Buxoro amirligi nisbatan mustahkamlangan bo`lsada, o`zaro urushlar to`xtamadi. G`arbiy chegaralarda esa Xiva xoni qo`shinlari hujumga o`tar, ekinzor va bog`lar payhon qilinar, qishloqlar vayron bo`lar, odamlar va chorva mollari haydab ketilar edi. Buxoro xonligidagi ichki kurashlar, markaziy hokimiyatning zaiflashuvi sababli u XVIII asr boshlarida ikkiga bo`linib ketdi. Ashtarxoniylar hukmronligining zaifla shuvi oqibatida Farg`ona vodiysiga uning shimolida tashkil topgan Jung`orlar davlati tez-tez bostirib kiradigan, talon-taroj qiladigan bo`lib qoldi. Bunday vaziyat Farg`onadagi ichki kuchlarning birlashuviga, mustaqil davlat tuzishga intilishini kuchaytirdi. Chust yaqinidagi Chodak qishlog`ida yashovchi din peshvolarining mavqei XVIII asr boshlaridayoq Farg`onada ancha kuchayib, hokimiyatni qo`lga olishga intildilar. Biroq, ularning hokimiyati boshqa qabilalar tomonidan tan olinmadi. Bir guruh, harbiy zodagonlar Rishtonda qo`zg`olon ko`tarib Farg`ona hokimi Xo`ja Ashirqulni o`ldiradilar. 1710 yilda Qo`qon atrofida yashab turgan o`zbek qabilalaridan biri-minglar o`z yetakchisi Shoxruhbiyni hokimiyat tepasiga ko`taradilar. Shu tariqa, Qo`qon xonligi tashkil topadi, o`zaro ichki kurashlar botqog`iga botib qolgan Buxoro xoni Ubaydullaxon o`ziga qarashli hududning ajralib chiqib, alohida davlat tuzishiga qarshilik ko`rsatolmadi. Qo`qon xonligida ming qabilasi sulolalari 1875 yilgacha hukmronlik qildi. Qo`qon shahri chetida joylashgan Tepaqo`rg`on Qo`qon xoni Shohruhbiyning qarorgohiga aylantirildi. Tepaqo`rg`onda mustahkam qal`a, bozor va aholi yashaydigan mahallalar qurildi. Qo`qon xonlari Farg`ona vodiysini, Xo`jand, O`ratepani birlashtirgach, Qo`qon xonligining mustaqilligi XVIII asr o`rtalarida Buxoro davlati tomonidan tan olindi. XVIII asr oxirlarida Qo`qon xonlari Toshkentni bo`ysindirishga kirishadilar. 1784 yilda Shayhontohur dahasi sobiq hokimining o`g`li Yunusxo`ja Toshkentni Buxoro tobeligidan chiqarib, mustaqil siyosat yuritardi. Toshkent bekligi o`ziga xos boshqaruv

tizimiga ega edi. Yunusxo`janing to`rt maslahatchisi bo`lgan-Toshkent shahar nazorati va soliq yig`ish Boshchixo`janing qo`lida bo`lib, savdo-sotiqni qozi va devonbegi nazorat qilishgan. shariat qonun-qoidalari, narx-navo, o`lchovlar ustidan Rais lavozimidagi amaldor nazo rat qilgan. Yunusxo`ja XVIII asr oxirlarida qozoq urug`lari hujumlarini bartaraf etib Sayram, Chimkent, Turkiston, Qurama, Qorabuloq shaharlarini Toshkent bekligiga bo`ysundirgan edi. Toshkent bekligi mavqeining oshib borishi Qo`qon xonlariga yoqmadi. 1799 yilda Qo`qon xoni Norbo`tabiy Toshkentga yurish qildi, ammo, Chirchiq bo`yidagi jangda mag`lubiyatga uchradi. Yunusxo`ja vafotidan keyin Qo`qon xoni Olimxon qo`shinlari yurish qilib, 1809 yilda Toshkentni va unga qarashli hududlarni Qo`qon xonligiga bo`ysundiradi. Xonliklar tarixi iqtisodiy va madaniyat xayotning bir tekisda bormaganligidan, ayrim davrlarda siljish kuzatilsada, xonliklar o`rtasidagi o`zaro kurash avj olgan yillarda esa tanazzullik xollari yuz berganligidan guvohlik beradi. Shayboniylar, xususan Abdullaxon II davrida dehqonchilik ishlarini rivojlantirishga ahamiyat berildi. Zarafshon, Sirdaryo, Amudaryo, Chirchiq, Vaxsh, Murg`ob daryolari bo`ylarida ko`plab kanallar, anhorlar, ariqlar kazilib, atrofdagi yerlarga suv chiqarilgan, yangi ekinzorlar va bog`lar barpo etilgan. Madaniy hayotga nazar tashlar ekanmiz, xonliklarning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayotini tasvirlovchi ko`plab kitoblar yozilganligining guvohi bo`lamiz. XVI asrda yozilgan Mulla Shodiyning «Fotihnoma», Binoiyning «Shayboniynoma», Muhammad Solihning «Shayboniynoma», Abdulloh ibn Nasrullohning «Zubdat ul-osor», Fazlulloh ibn Ro`zbehonning «Mehmonnomai Buxoro», Xofiz Tanish Buxoriynning «Abdullanoma» kabi asarlari xonliklar tarixini o`rganishda muhim manbalardir. Buxoro xonligi tarixini o`rganishda o`sha zamonda yozilgan Mahmud ibn Valining «Bahr al-asror», Hoja Samandar Termiziyning«Dastur al-muluk», Muhammad Yusuf Munshiyning «Muqimxon tarixi», Mir Muhammad Amin Buxoriyning «Ubaydullaxon tarixi», Abdurahmon Tole`ning «Tarixi Abulfayzxon, Ho`jamqulixon Balxiyning «Tarixi Qipchoqxon», «Tarixi Amir Haydar», «Fathnomai Sultoniy», «Mang`itlar xonadoni saltanati qisqacha tarixi» kabi asarlar muhim o`ringa ega.

Xiva xonligi tarixiga doir ko`pgina asarlar ham bizgacha yetib kelgan ular orasida Abulg`oziy Bahodirxonning «Shajarai Turk» va «Shajarai Tarokima», Shermuhammad Munis Xorazmiyning «Firdavs ul-iqbol» yoki «Iqbolnoma», Muhammad Rizo Ogahiyning «Riyoz ad-davla», «Iqboli Feruziy» va boshqalar shular jumlasidandir. Arab va fors tillarida yozilgan bir qator asarlar ham o`zbek tiliga tarjima qilingan. Qo`qon xonligi tarixini o`rganishda Mirza Qalandar Mushrifning «Shohnomai Umarxon», Mulla Niyoz Muhammad ibn Mulla Ashur Muhammad Ho`qandiyning «Tarixi Shoxruhiy», Avaz Muhammad attor Ho`qandiyning «Tarixi jahonnamoyi», Muhammad Solihning «Tarixi jadidai Toshkand» kabi asarlar ham muhim manbalar hisoblanadi. Xonliklarda yuzlab olimlar, shoirlar ijod qilganlar. Tibbiy ilmni rivojlantirishga olim Sulton Ali katta hissa qo`shgan. U inson tanasi kasalliklari va ularni davolash to`g`risida «Dastur al iloj» va «Muqaddimai dastur al iloj» asarlarini yozgan. XVI asrda Buxoro xonlari huzurida tabiblik qilgan Muhammad Yusuf va Shoh Ali ko`z kasalliklari va ularni davolashga doir «Ko`z tabiblari uchun qo`llanma», «Ko`z kasalligiga oid asarlar sarasi» asarlarini yozganlar. Xonliklarda shoiru fozillar adabiyot sohasida ijod qilganlar. Buxoroda ijod etgan Mirza Sodiq Munshiy 15 ming g`azal va masnaviylardan iborat «Devon» kitobini yaratdi. Fazliy, Mushrif, Maxmur, Gulxaniy va boshqa ko`plab qalam sohiblari XIX asrning birinchi yarmida Qo`qonda ijod etdilar. Qo`qonda adabiy muhitning rivojiga Umarxon va uning xotini Nodira begim katta xissa qo`shdilar. Ularning taklifi bilan saroy shoirlari Faz liy va Mushrif Qo`qon shoirlarining «Majmuat ush-shuaro» nomli taskirasini yaratdilar, unga ko`plab ijodkorlarning she`rlari kiritilgan edi. Qo`qon xoni Umarxonning «Amiriy» taxallusi bilan go`zal va nafis she`ru g`azallar bitganligi ham ma`lumdir. Musiqa va qo`shiqchilik san`ati ham ancha rivoj topib bordi. Puflab yoki urib chalinadigan torli musiqa asboblari, milliy qo`shiqchilik, milliy raqs aholi o`rtasida keng tarqalib bordi. Qo`shiqchilikda terma, lapar, yalla, maqom janrlari keng qo`llanilardi. Hofizlar, baxshi dostonchilar xalq tomonidan e`zozlanar edi, to`y va sayillarda «Go`ro`g`li», «Kuntug`mish», «Shoxsanam va G`arib», «Tohir va Zuhra» kabi o`zida

vatanparvalik, mardlik, sevgi, mehr, insof va diyonat g`oyalarini mujassamlashgan dostonlar zo`r maroq bilan kuylanar va tinglanar edi. Shuningdek, xalq, orasida qiziqchilik, masxarabozlik, askiyabozlik, qo`g`irchoq o`yini, dorbozlik san`ati ham keng tarqalgan edi. Buxoro amirligi o`zbek xonliklari orasida o`zining hududiy o`rni, aholisi va tabiiy pesurslari jihatidan muhim mavqega ega edi. XIX asrga kelganda, Buxoro amirligining hududi qariyb 200 ming kvadrat kilometrni tashkil etdi. Uning chegaralari Janubda Amudaryoning so`l qirg`og`idan boshlanib, Sirdaryogacha cho`zilib qozoq juzlari bilan chegaradosh edi. Amirlik Sharqda Pomir tog`laridan tortib, g`arbda Xiva xonligi chegaralarigacha bo`lgan hududni ishg`ol etardi. Bu xoro va Samarqand kabi yirik shaharlar joylashgan Zarafshon vodiysi amirlikning markaziy qismi hisoblanardi. Qashqadaryo va Surxondaryo vohalari, hozirgi Tojikiston hududidagi Vaxsh, Kofirnixon, Pansh daryolari vodiysida joylashgan shahar va qishloqlar, hozirgi Turkmaniston hududidagi Murg`ob daryosi vohasidagi yerlar Bu - xoro amirligiga qarar edi. Buxoro amirligining poytaxti Sharqda eng nufuzli shahar sifatida e`tirof etilgan Buxoroi sharif edi. Yirik shaharlardan: Samarqand, Qarshi, Shahrisabz, Kitob, Termiz, Sherobod, Hisor, Dushanbe, Ko`lob va boshqalar amirlik tasarrufida edi. Marv va Chorjo`y shaharlari uchun Buxoro amirligi bilan Xiva xonligi o`rtasida, Jizzax, O`ratepa va Xo`jand shaharlari uchun Buxoro amirligi bi lan Qo`qon xonligi o`rtasida tez-tez urushlar bo`lib, bu shaharlar qo`ldan-qo`lga o`tib turardi. XIX asr birinchi yarmida Buxoro amirligida 2 millioncha aholi yashardi. Aholi amirlikning sersuv vohalarida yashab, jazirama issiq, suvsizlik hukmronlik qiluvchi Qizilqum sahrolari va cho`llari kimsasiz yastanib yotardi. Zarafshon vodiysida 300-350 ming, Qashqadaryo vohasida 500 ming, Surxandaryo vohasida 200 ming, Sharqiy Buxo - roda 500 mingcha aholi yashardi. Amirlikning yirik shaharlari-Buxoroda 60 ming, Samarqandda 50 mingga yaqin aholi yashardi. Aholi etnik jihatdan ko`pgina elatlardan iborat bo`lib, ularning ko`pgina qismi, qariyb 57 foizi o`zbeklar edi. O`zbeklar bir qancha qabilalardan tashkil topgan bo`lib, ular orasida mang`it, saroy, qo`ng`irot, jabg`u, qorluq, qalmoq, nayman, qipchoq, ming,

yuz qabilalari ko`pchilikni tashkil etardi. Ular, asosan Zarafshon, Qashkadaryo va Surxandaryo vohalaridagi shahar va qishloqlarda yashardi. Buxoro amiri yordamida 1863 yilda Qo`qon taxtini egalladi. Biroq lashkarboshi Alimqul Xudoyorxonga qarshi urush boshladi. Xudoyorxon yana Buxoroga ko`chishga majbur bo`ldi. Alimqul Mallaxonning o`g`li Sulton Sayidxonni Qo`qon xoni deb e`lon qildi. Ammo, bu bilan Qo`qon xonligida siyosiy barqarorlik tarkib topmadi. Xudoyorxon 1865 yilda uchinchi marta taxtni egallaydi. Taxt uchun o`zaro ichki kurashlar avj olib borardi. Bu Rossiya bosqini arafasi va bosqin boshlangan davrda yuz berayotgan edi, Chor Rossiyasi bosqini arafasida Buxoro amirligida ham zodagonlar va beklarning mol- mulk, taxt, amal talashib o`zaro ziddiyatlari kuchaydi, qirg`inbarot urushlar bo`ldi. 1826- 1860 yillarda amirlik qilgan Nasrullo shafqatsiz hukmron edi. U taxtga chiqgach, o`z yo`lida to`siq bo`lmasin deb akalari Husaynni zaharlab o`ldirdi, Umarni qatl ettirdi. Nasrullo taxtni egallashda unga yordamlashganlarni ham o`ldirdi. Taxtga o`tirgan kundan boshlab, bir oy davomida har kuni 50-100 kishini qatl qilib turdi. Shu bois amir Nasrulloga «qassob amir» deb laqab qo`yilgan edi. Amir Nasrullo amirlikdagi parokandalikni to`xtatish uchun shafqatsiz urushlar qilardi, bo`ysunmagan shahar va qishloq aholisini qilichdan o`tkazardi. Bunga o`zini mustaqil deb hisoblovchi Shahrisabz bekligiga qarshi olib borilgan qonli urushlar misol bo`la oladi. Amir Nasrullo Shahrisabzga qarshi 32 marta hujum qilib, oxiri 1856 yilda uni zabt etdi. Iqtisodiyotda inqiroz sodir bo`ldi. Madaniy hayot orqaga ketdi. Bularning hammasi mamlakatning zaiflashuviga olib keldi. Bu jarayon XIX asrda davom etdi. Xonliklarga bo`linib feodal tarqoqlik sharoitida yashashda davom etgan O`rta Osiyo xonliklarini siyosiy va iqtisodiy jihatdan ancha qoloq edi. Uch xonlik hududida ham ishlab chiqaruvchi kuchlarning o`sishiga to`siq bo`layotgan omillar mavjud bo`lib ishlab chiqarish munosabatlaridagi o`rta asr ko`rinishlari asosan saqlanib qolgan edi. Bu esa ishlab chiqaruvchi kuchlarning erkin rivojlanishini ta`minlardi. Biroq iqtisodiy taraqqiyotiga to`siq bo`lib turgan g`ovlarni davlat ahamiyatiga molik ish sifatida ko`rib chiqilmadi. Shuningdek uch xonlik ham moddiy-ma`naviy yordamga g`oyat muxtoj bo`lib turganlari xolda o`zaro nizolarni bartaraf qila olmadilar. Kelishmovchiliklar ba`zi

qon to`kishlarga olib kelar, xazinani qaxshatardi. Uning asosiy og`irligi esa xalqning gardaniga tushardi. Aksincha mamlakat iqtisodiyotiga katta ahamiyat kasb etuvchi tabiiy fanlarga g`amxo`rlik nazardan qolgan edi. Rivojlangan davlatlar tajribalarini o`rganib ularning yutuqlaridan ijodiy foydalanishga mutlaqo e`tibor berilmadi. Shu tufayli xonliklarning ijtimoiy xayoti sokin bo`lib jaxon taraqqiyotidan qariyb uzilib qolgan edi. Tarix shuni isbotladiki xalq va davlat manfaatlari bir biriga ziddiyatli jabxada tursa xalq moddiy jihatdan mustahkam tayanchga ega bo`lmasa bu davlatning zaiflik belgisidir. Xalq vatan armiyasi davlatning doimiy g`amxo`rligidan mahrum ekan. El ulus tashqi yovlarga yem bo`laveradi. O`zbek xonliklarining hukmdorlari Rus davlati tajovuzlariga e`tiborsizlik, mas`uliyatsizlik qildi. O`zaro urushlar girdobiga botib, katta kuchlarini behud qurbon qildi, mamlakat boyligini besamar ishlarga sovurdi. Vaqtini ayshi-ishrat, kayfu safoda o`tkazdi. Taniqli o`zbek yozuvchisi Abdulla Qodiriy o`zining «O`tgan kunlar» romanida Yusufbek xoji tilidan qo`yidagi alamli so`zlarni bayon etadi: «Maqsadlari juda ochiq,... Bittasi mingboshi bo`lmokchi, ikkinchisi Normuhammadning o`rniga o`tirmoqchi, uchinchisi yana bir shaharni o`ziga qaram qilmoqchi. Ittifoqning nima ekanligini bilmagan, yolg`iz o`z manfaati, shaxsiyati yo`lida, bir-birini yeb, ichgan mansabparast, dunyoparast va shuhratparast muttahamlar Turkiston tuprog`idan yo`qolmay turib, bizning odam bo`lishimizga aqlim yetmay qoldi... Biz shu holatda ketadigan, bir- birimizning tagimizga suv quyadigan bo`lsak, yaqindirki, chor istibdodi Turkistonimizni egallar va biz bo`lsak o`z qo`limiz bilan kelgusimizni o`ris qo`liga qoldirgan bo`larmiz». Xaqiqatdan ham shunday bo`ldi. Turkiston jahon taraqqiyoti jarayonidan tobora chetda qolaverdi, ilg`or davlatlardan orqada qoldi. Yurtboshimiz Islom Karimov xonliklar davri tarixiga yangicha nazar tashlar ekan, tarixchi mutaxassislarga quyidagi savollar bilan murojaat qiladi: «Nega jahonga Ahmad Farg`oniy, Muhammad Xorazmiy, Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Imom Buxoriy, Amir Temur, Ulug`bek, Alisher Navoiy, Bobur kabi buyuk siymolarni bergan bu millat XVII- XIX asrlarga kelib, to shu choqqacha erishgan yuksalish darajalaridan tushib ketdi? Nega so`nggi uch asr mobaynida boshimiz qoloqlikdan chiqmay qoldi? Ajdodlarimizning

qattiq qarshiligiga qaramay, chor Rossiyasining o`lkamizni nisbatan oson zabt etishida ana shu qoloqlikning ham o`rni bo`lmaganmikan?». Darhaqiqat, XVII-XIX asrlar jahon tarixiga moddiy va madaniy yuksalish davri bo`lib kirganligi ma`lum. Xususan, Yevropadagi bir qator mamlakatlarda ishlab chiqarish sezilarli darajada o`sdi, zavod-fabrikalar qurilib, yangi texnik uskunalar bilan jihozlandi, temir yo`llar qurildi, kit`alararo dengiz yo`llari ochildi, mehnat unumdorligi oshdi, odamlarning moddiy va madaniy turmush darajasi ko`tarildi. O`rta Osiyo xonliklari ana shunday ijobiy jarayonlardan chetda qoldi, qoloqlikka yuz tutdi. O`zbek xonliklari hayotidagi qoloqlikning ildizi, sabablari nimalardan iborat? Bizningcha, bunday qoloqlikka bir qator omillar sabab bo`lgandi. Xonliklarning asrlar davomida o`zgarmay kelayotgan davlat idora usuli, tor doiradagi hukmdorlar zulmi taraqqiyotga g`ov bo`lib qolgan edi. Asrlar davomida bir butun bo`lib kelgan mamlakatning, bir iqtisodiy va madaniy makonda yashab kelgan aholining uchga bo`linib ketishi, xonliklar o`rtasidagi urushlar, har bir xonlik ichidagi parokandalik, boshboshdoklik va o`zaro hokimiyat uchun tinimsiz davom etgan ichki kurash, ig`vo-fasodning avj olishi, o`zaro nizo-janjallar, urushlar viloyat va tumanlarni, qolaversa, butun mamlakatni xonavayron qilardi. O`zaro urushlar qabilalar ko`chishini keltirib chiqarardi yoki ular zo`rlik bilan yashab turgan joylaridan ko`chirilar edi. Bu jarayon etnik guruhbozlikni keltirib chiqarardi, qabilalarning etnik aralashuviga, bir butun xalq bo`lib qovushishiga, jipslashishiga halaqit berardi. Davlat darajasida xam, viloyatlar darajasida ham yagona xalq, yagona Vatan tushunchasining qadri anglab olinmadi. Odamlarni Turkistonni, xalqni birlashtirish g`oyasi ostida uyushtira oladigan yetuk yo`lboshchi topilmadi. Aholi xon va beklarning, lavozimdagi amaldorlarning zo`ravonligidan, o`zboshimchaligidan, suiste`molchiliklaridan, g`ayriqonuniy soliq va to`lovlar dan azob chekardi. Turmush darajasi past bo`lib, aholi iste`mol uchun eng zarur bo`lgan tor doiradagi oddiy buyumlar va mahsulotlar bilan qanoatlanardi. Ishlab chiqarishning faqat iste`molga yo`naltirilganligi iqtisodiyotning o`sishi uchun turtki berolmasdi. Xonlar va saroy amaldorlari ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojiga halaqit berayotgan ishlab chiqarish usulini himoya qilardi. Asosiy boylik bo`lgan yerga mulkchilikning eski

usuli bir necha asrlardan beri o`zgarmasdan kelardi. Xonliklarda hukmdor yerning birdan-bir egasi bo`lib, yer ishlovchilarga-dehqonlarga xatlab, ijara tarzida biriktirilgan edi. Dehqon yer egasi emas, yerdan olingan hosilning egasi edi. Shu boisdan dehqon yerni avaylab-asrashdan manfaatdor emasdi, uning unumdorligini oshirishga intilmasdi. Dehqon yer ega si bo`lmagani uchun boshqa joylarga ketaverardi. Dehqonchilik nochor ahvolda edi. Yerga ishlov berish o`sha-o`sha bir juft ho`kiz, so`qa-omoch darajasida qolib ketgan edi. Irrigasiya inshootlariga ahamiyat pasayib, sug`oriladigan yer maydonlari qisqarib borardi. Xonliklarda sanoat ishlari rivojlanmadi. Oltingugurt, rangli metallar, marmar, toshko`mir, neft kabi tabiiy boyliklar to`la bo`lgan konlar bo`lsada, ularni qazib olish, kon-tog` ishlarini yo`lga qo`yishga befarqlik qilindi. O`lkada yetarli darajada yirik daryolar bo`lsada, ularda baliqchilikni rivojlantirish, kemasozlikni yo`lga qo`yish hech kimning xayoliga kelmasdi. Tovar-pul munosabatlari rivojlantirilmadi. Daromad iste`mol va qo`shin harajatlarini zo`rga qoplardi, pul, oltin-kumush xon va amaldorlarning xazina to`plash manbai bo`lib qolgan edi, kapitalga aylanmasdi. Xonliklarning savdo munosabatlarida hamon ayirboshlash tarzi davom etardi. O`rta Osiyo jahon bozoridan ajralib qolgani ustiga yagona ichki bozor ham tashkil topmagan edi. O`zbek xonliklaridagi ijtimoiy-siyosiy beqarorlik, iqtisodiy va harbiy nochorlik qo`shni mamlakatlarni o`z tasarrufiga kiritib olish siyosatini jadallashtirayotgan chor Rossiyasiga qo`l keldi. Xonliklardagi parokandalik, o`zaro nizo va urushlar, oxir-oqibat, ularning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi va mustamlakaga aylanishiga olib keldi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati: 1. Karimov I.A. Istiqlol va ma`naviyat.-T.: O`zbekiston, 1994y. 2. Karimov I.A. Xiva va Buxoro shaharlarining 2500 yilligiga bag`ishlangan tantanali marosimlardagi tabrik so`zi.((Xalq so`zi.-1997.-21 noyabr. 3. Buxoro tarixi.-T.: Fan, 1976 y. 4. Ziyo Azamat. O`zbek davlatchiligi tarixi.-T.: Sharq, 2000 y. 5. Ibrat I. Farg`ona tarixi.-T.: Kamalak, 1991 y. 6. Karimov SH., Shamsutdinov R. Turkiston Rusiyo bosqini davrida.-Andijon: Meros, 1995 y. 7. Muqminova R.G va boshqalar. O`zbekiston tarixi.-T.: 1994 y. 8. Mukminova R.G., Bababekov X.N. i dr. Istoriya Uzbekistana. Tom-3.-Tashkent: 1993 g. 9. Fayziyev T. Buxoro feodal jamiyatida qullardan foydalanishga doir hujjatlar.-T.: Fan,1990 y. 10. Azam Ziyo. «O`zbek davlatchiligi tarixi». Toshkent. 2000 y. 11. Asqarov A. «O`zbekiston xalqlari tarixi» 2-tom. 1994 y. 12. Karimov SH. Shamsiddinov E. «Vatan tarixi».T. 1-tom, 1997y. 13. Ziyoyev Z. «Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash». T. «Sharq» 1998 y. 14. O`zbekiston Respublikasi ensiklopediyasi. T. 1997. 15. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. Asarlar. 3-jild.-T.: O`zbekiston, 1998 y.

O'xshashlar

Amir temur davlati va uning huquqiy g’oyaviy asoslari

O’zbekiston hududlarining xonliklarga bo’linib ketishi, uning sabablari va oqibatlari

Temur davlatining ichki va tashqi siyosati. Temur tuzuklari

Amir Temur va temuriylar davlatchiligi

Amir Temur va temuriylar davri yozma manbalarida