Sotsial-iqtisodiy tizimlar va ularning o`zgarishi - Tarix - Referatlar

Sotsial-iqtisodiy tizimlar va ularning o`zgarishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Sotsial-iqtisodiy tizim mazmuni. jamiyatning sotsial-iqtisodiy tizimlari haqidagi nazariyalar 2. Sotsial-iqtisodiy tizimga mulkchilik va boshqaruv jihatidan yondashish. 3. Sotsial-iqtisodiy tizimlarning o`zgarishi va uning sabablari

www.arxiv.uz Mulk shakliga ko`ra xo`jalik yuritish shakllari tashkil topadi. Xo`jalik yuritish jarayonida kishilar o`rtasida yuz beradigan aloqalar jamiyat miqyosida qanday tarkib topadi va tartibga solinadi? Taraqqiyot bosqichlarini qanday ajratish mumkin? Nima sababdan bir tizim o`rniga boshqasi keladi? Ana shu va boshqa savollarga navbatdagi bobda javob topishga harakat qilamiz. Mavzuni sotsial-iqtisodiy tizim deganda nimani tushunishimiz kerakligini o`rganishdan boshlaymiz. 1. Sotsial-iqtisodiy tizim mazmuni. Jamiyatning sotsial-iqtisodiy tizimlari haqidagi nazariyalar Xo`jalik yuritish jarayonida kishilar o`rtasida iqtisodiy munosabatlar, aloqalar o`rnatiladi. Bu munosabatlar ma`lum tizim tarzida namoyon bo`ladi. Taniqli iqtisodchi V. Leontevning fikriga ko`ra, har bir mamlakatning iqtisodiyoti bu katta bir tizim bo`lib, o`z ichiga turli-tuman faoliyat turlarini qamrab oladi. Iqtisodiy faoliyat ma`lum iqtisodiy tizim sharoitida amalga oshadi. Iqtisodiy tizimga iqtisodchilar turlicha ta`rif berishadi. Masalan, P. Gregori va R. Styuartlarning fikricha, iqtisodiy tizim — bu ma`lum geografik hudud doirasida ishlab chiqarish, daromad va uni taqsimlashga doir qarorlar qabul qilish va uni amalga oshirish mexanizmlari va institutlari (tartiblari) majmuidir. F. Prayor bo`lsa, iqtisodiy tizim iqtisodiy jihatdan o`zini tutish va uning natijalariga bevosita yoki bilvosita ta`sir qiluvchi barcha institutlar, tashkilotlar, qonun va qoidalar, e`tiqod, pozitsiya, an`analar, baholar, taqiqlar va axloqiy sxemalarni o`z ichiga oladi, deb ta`riflaydi. Professor A. O`lmasov iqtisodiy tizimga quyidagilarni kiritadi: a) iqtisodiy resurslar; b) iqtisodiy aloqalar yoki munosabatlar; v) iqtisodiy mexanizm; g) iqtisodiy siyosat. Iqtisodiy mexanizm — bu iqtisodiy taraqqiyotni ta`minlovchi va bir-birini taqozo etuvchi vositalar bo`lib, unga iqtisodiy stimullar (rag`bat beruvchi kuchlar), ishlab chiqarish, ayirboshlash va iste`molni tashkil etish, iqtisodiy faoliyatning ixtisoslashuvi, iqtisodiy faoliyat kooperatsiyasi va xo`jalik aloqalarini o`rnatish usullari kiradi. Ma`lumki, ijtimoiy mehnat taqsimoti va uning chuqurlashib borishi bilan iqtisodiy aloqalar murakkablashadi. Turli-tuman xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning vujudga kelishi va rivojlanishi yuz berali. Natijada ular o`rtasida munosabatlar, aloqalarni tartibga solishning zarurati kelib chiqadi. Buning uchun maxsus siyosiy, huquqiy, iqtisodiy mexanizmlar yaratiladi. Ular bir butun holda jamiyatning sotsial-iqtisodiy tizimini tashkil etadi. Xo`p, tizim deb o`zi nimaga aytamiz?

www.arxiv.uz Tizim deb turli elementlar, qismlardan iborat o`zaro uzviy bog`langan, ma`lum tartib asosida tarkib topgan butunlikni tushuniladi. Iqtisodiy tizim jamiyatdagi turli xo`jalik yurituvchi sub`ektlar o`rtasida iqtisodiy munosabatlar, aloqalar, jarayonlarni bir butun holda, muayyan tarzda tarkib topishi va tartibga solinishini ifodalaydi. Iqtisodiy aloqalar, jarayonlar misoli zanjir bo`lsa, har bir xo`jalik, faoliyat yuritish sub`ekti ana shu zanjirning halqasi tarzida namoyon bo`ladi. Bu aloqalar, munosabatlar xo`jalik faoliyati yuritayotgan kishilar o`rtasida yuz beradi. Shuning uchun ham odatda ularni sotsial- iqtisodiy tizimlar deb yuritiladi. Iqtisodga oid adabiyotlarda iqtisodiy tizim va uning rivojlanish tendentsiyasiga turlicha yondashiladi. Ayrimlar, sotsial-iqtisodiy tizimlarga uning tarkibiy qismlarini umumiy jihatiga ko`ra rivojlanish tendentsiyasini aniqlash kerak, deyishadi. Chunki tizimlar rivojlanishining asosiy tendentsiyasi bu umumiylikka, unifikatsiyaga intilishidir. Boshqalari, iqtisodiy tizimlarni ularning farqlariga ko`proq ahamiyat berib o`rganish kerak, chunki ularning farqlari sifat jihatidan yangi xo`jalik tizimi vu-judga kelishiga va iqtisodiy o`sishga olib keladi, deb hisoblashadi. Xozirgi dunyo turli-tuman iqtisodiy tizimlar mavjudligi bilan xarakterlanadi. Ular tarixiy davrlarda vujudga keladi, rivojlanadi, biri ikkinchisi bilan almashinadi. Jamiyat hayotini yaxshiroq tushunish uchun uning tarixiy taraqqiyot jarayonini bir butun holda ko`rib, rivojlanish bosqichlari, fazalarini tahlil qilish katta ahamiyatga ega. Jamiyat taraqqiyoti, sotsial-iqtisodiy tizimlar va ularning almashinuviga nisbatan keng yoyilgan yondashuvlardan biri formatsion yondashuvdir. Formatsion yondashish asosida jamiyat tarixiy taraqqiyoti rivojlanishining qonuniy bosqichlari va moddiy ishlab chiqarishning besh usuli: ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodalizm, kapitalizm va kommunizm ajratib ko`rsatiladi. Materialistik nazariyada tizimlar mulkiy, sinfiy mezonlar asosida qaralib, formatsiya deb ataladi. Ishlab chiqarish usuli iqtisodiy bazis — asos sifatida ajratilib, u ustqurma — davlat bilan birgalikda ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyani ifodalaydi. Ishlab chiqarish usulining o`zi ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlaridan iborat. Ishlab chiqarish kuchlari ishchi kuchi yoki boshqacha aytganda, ma`lum malaka va tajribaga ega kishilar hamda ishlab chiqarish vositalaridan tashkil topadi. Ishlab chiqarish vositalari mehnat vositalari va mehnat ashyolaridan iborat. Ishlab chiqarish munosabatlari esa ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik munosabatlari, ishlab chiqarish jarayonida sotsial guruhlarning tutgan o`rni, ular o`rtasida faoliyat ayirboshlash, yaratilgan mahsulotni taqsimlash, iste`mol munosabatlaridan iborat. IJTIMOIY-IQTISODIY FORMATSIYA Moddiy nematlar ishlab chiqarish usuli Ustqurma Ishlab chiqarish munosabatlari Ishlab chiqarish kuchlari Ijtimoiy g`oyalar (siyosiy, huquqiy, diniy, ilmiy va h.k.) mafkuraviy munosabatlar Mos ravishda tashkilot idora va muassasalar Ishlab chiqarish jarayonida yuz beradigan munosabatlar Ishlab chiqarish vositalara mulkchilik munosabatlari Taqsimot munosabatalri Ayirboshlash munosabatlari Iste`mol munosabatlari Ishchi kuchi, (malaka, ish tajribasiga ega kishilar) Ishlab chiqarish

www.arxiv.uz vositalari Mehnat vositalari Mehnat ashyolari Mehnat sharoitini yaratuvchi vositalar texnika Mehnat qurollari Tabiiy ashyo xom ashyo. Asrimizning 60- yillarida materialistik ta`limotdan tubdan farq qiladigan, uni almashtira oladigan ta`limot sifatida rivojlanish bosqichlariga tsivilizatsion yondashuv nazariyasi paydo bo`ldi. Bu nazariyaga amerikalik iqtisodchi Uolter Rostou o`zining 1960 yilda nashr qilingan «Iqtisodiy o`sish bosqichlari» kitobi bilan asos soldi. U jamiyat taraqqiyotini 5 bosqichga bo`ladi. Ular quyidagilar: 1. An`anaviy (traditsion) jamiyat. Bu jamiyat qishloq xo`jaligi ustuvorligi, yirik yer egalari hukmronligi, mehnat qurollarining oddiy, primitivligi, mehnat unumdorligining pastligi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun unda jamg`arish ham bo`lmaydi. 2. O`tkinchi jamiyat. Bu bosqich markazlashgan davlatning vujudga kelishi, ijtimoiy mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, hunarmand-chilik hamda tadbirkorlikning vujudga kelishi bilan xarakterlanadi. Jamg`arish boshlanadi. 3. Industrial jamiyatga o`tish. Bu davrda mehnat qurollarining takomillashuvi, sanoatda inqilob (to`ntarish) yuz beradi. Uning natijasida mehnat unumdorligi o`sadi. Ishlab chiqarish infrastrukturasi shakllanadi, rivojlana boshlaydi. Qo`l mehnati o`rniga mashinalashgan mehnat keladi. Jamg`arish kam bo`lsa ham avvalgiga nisbatan o`sib boradi. 4. Etuklik bosqichi yoki industrial jamiyat. Bu bosqichda yirik mashinalashgan industriya vujudga keladi. Fan-texnika taraqqiyoti jadal boradi. Yirik sanoat, ayniqsa og`ir sanoat rivojlanadi. Sanoat iqtisodiyotning etakchi sohasiga aylanadi. Urbanizatsiya (shahar aholisining ko`payishi) ro`y beradi. Jamg`arish jadal boradi, keyingi bosqich uchun asos yaratiladi. 5. Ommaviy iste`mol jamiyati. Bu bosqichda ommaviy iste`mol tovarlari ishlab chiqarish ustuvor ahamiyatga ega bo`ladi. Aholiga xizmat ko`rsatish sohalari rivojlanadi. Uzoq muddat foydalaniladigan iste`mol tovarlarini ishlab chiqarish etakchi o`ringa chiqadi. Mamlakatning ishlab chiqarish salohiyati iste`mol uchun ishlaydi. Bu kontseptsiyada rivojlanish asosini ishlab chiqarish omillari rivojlanishi va ularning tarkibiy tuzilishini o`zgarishi tashkil etadi. Iqtisodiy tizimlarning rivojlanishini xarakterlaydigan boshqa nazariyalar, yangicha yondashuvlar ham mavjud. Ana shulardan biri jamiyatning tsiklli rivojlanish nazariyasidir. Bu nazariyaga ko`ra, kishilik jamiyati rivojlanishining tsivilizatsiyasini ajratib ko`rsatish mumkin: neolitik — dunyoda bu tsivilizatsiyaning vujudga kelib, keyingi tsivilizatsiyaga qadar davom etgan vaqt — 30—35 asrga teng; quldorlik (bronza asri) — 20—23 asr; antik (temir asri) — 11—13 asr; dastlabki feodal — 7 asr atrofida, toindustrial tsivilizatsiya — 4,5 asr, industrial — 2,5 asr, postindustrial — 1,3 asr atrofida davom etgan. Bu nazariyaga binoan kishilik jamiyati taraqqiyoti goh sekin, goh tez davom etishiga, ayrim mamlakatlarda tsivilizatsiya davrlari farq qilishiga qaramay oxir-oqibat — umumiy natija

www.arxiv.uz — postindustrial tsivilizatsiyaga olib keladi. 2. Sotsial-iqtisodiy tizimga mulkchilik va boshqaruv jihatidan yondashish. Jahon iqtisodiy adabiyotida sotsial-iqtisodiy tizimlarni tasniflashda ulardan tashqari: 1. Ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik shakli. 2. Iqtisodiy faoliyatni boshqarish va koordinatsiyalash, tartibga solish uslubi bo`yicha yondashish, tahlil qilish ham keng yoyilgan. Mulkning tarkibi jihatidan sotsial- iqtisodiy tizimlar ikkiga: monostrukturali hamda polistrukturali tizimlarga ajratiladi. Bunday yondashuvda sotsial-iqtisodiy tizimlar bir mulk shaklining hukmron bo`lishi yoki bir mulk shakli hukmronligini inkor qilish nuqtai nazaridan qaraladi. Monostrukturali, ya`ni bir mulk shakli hukmron bo`lgan tizim mulkiy monopoliyaga asoslanadi. Bu hukmronlik xususiy mulk va davlat mulkining hukmronligi bilan ajralib turadi. Yakka mulk monopoliyasiga tayangan iqtisod monotizim yoki monoiqtisod bo`ladi. (Bu erda shuni eslatib o`tish kerak-ki, dastlab ijtimoiy mulkchilikka asoslangan ibtidoiy jamoa tizimi vujudga kelgan. Keyinchalik xususiy mulk vujudga kelishi bilan ( 5 bob) xususiy mulk monopoliyasiga asoslangan tizimlar shakllangan). Qadimiy Sharqda u davlat mulkiga asoslangan «osiyocha ishlab chiqarish usuli» bo`lib, ishlab chiqarish omillari davlat qo`lida to`plangan. Er, suv, har xil inshootlar, hatto ish kuchi ham davlatniki bo`lgan. Davlatga qarashli qullar, qaram dehqonlar bo`lgan. G`arbda esa monoiqtisodiyot asosan xususiy mulk monopoliyasiga tayangan. U qadimgi dunyo va o`rta asrlarda quldorlar va feodallarning mulkiy hukmronligi va ishlab chiqaruvchilarning tobeligi tarzida namoyon bo`lgan. Klassik kapitalizmda ulardan farqli ravishda, ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilik sharoitida ishlab chiqaruvchilar shaxsan qaram bo`lmagan. Lekin mulkdan mahrum holda tirikchilik kechirish uchun mulk egalari qo`ygan shartga rozi bo`lib ishlashga majbur bo`lgan. Klassik kapitalizmning o`ziga xos belgisi bu xususiy mulkning individual, yakka kapitalistik xususiy mulk shakliga kirishidir. Jamiyat a`zolarining bir toifasi mulk egasi, ikkinchi toifasi mulksiz bo`lgani uchun ular o`rtasida noteng munosabatlar yuzaga keladi. Ya`ni yaratilgan mahsulotdan mehnatning ulushi ish kuchining haqiqiy ulushiga qaraganda kam to`lanadi. Jamg`arish kapital to`plab boylik orttirish yo`li bo`lganidan unga katta e`tibor beriladi. Shuning uchun ishlab chiqarish vositalarini yaratadigan sohalarning ustuvorligi ta`minlanadi. Klassik kapitalizm XVIII asrning oxiridan XX asr ikkinchi yarmigacha davom etib, o`zidan avvalgi quldorlik va feodalizmdan o`zining muhim afzalligi — mehnat unumdorligini oshirish qobiliyati bilan ajralib turadi. Uning tarixiy o`rni shundaki, bu tizim industrial ishlab chiqarishdek moddiy bazani yaratdi. Monoiqtisodiyotning o`ziga xos shakli davlat mulk monopoliyasiga asoslangan sotsialistik tizimdir. U davlatning iqtisod ustidan qattiq nazoratiga asoslangan. Ishlab chiqarish vositalari, barcha jamiyat a`zolariniki deb e`lon qilingan bo`lsa-da, mulkni

www.arxiv.uz tasarruf qilish davlat qo`lida bo`lgan. Iqtisodiy faoliyat davlat tomonidan markazdan turib rejalashtiriladi va boshqariladi. Davlat belgilagan reja quyi bo`g`inlar, korxonalar uchun majburiy bo`lib, uni bajarish shart bo`lgan. Davlat narx-navo ustidan qattiq nazorat o`rnatgan. Narx Davlat narx qo`mitasi tomonidan belgilangan. Yaratilgan mahsulot, olingan daromadlar ham davlat belgilagan qat`iy tartib asosida taqsimlangan. Ish haqi miqdori ham davlat tomonidan belgilangan. Kredit berish, tashqi aloqa ham davlat monopoliyasi bo`lgan. Davlat mulkidan tashqari jamoa mulki ham mavjud bo`lsa- da, u ham davlatlashtirilgan. Jamoa xo`jaliklari eng avvalo, davlat erida faoliyat yuritganlar, moddiy resurslarni davlatdan olib, ishlab chiqarilgan mahsulotni davlatga u belgilagan narx bo`yicha sotganlar. Davlat rejasiga binoan ish yuritganlar. Jamoa mulki amalda davlatga qaram bo`lgan. Aholi daromadlari past bo`lganidan shaxsiy mol-mulk cheklangan, uni daromad olish yo`lida ishlatish man qilingan. Xususiy mulkka ruxsat berilmagan. Bunday iqtisodiy tizim totalitar, rejali iqtisodiy tizim deb ham yuritiladi. Uning asosiy belgisi iqtisodiyotni har taraflama davlatlashtirishdir. Bu tizimda ham ekspluatatsiya mavjud bo`lib, faqat ekspluatatsiya qiluvchi individual kapitalist emas, balki davlatdir. Ekspluatatsiyaning mavjudligi yaratilgan milliy daromadda mehnatkashlar ulushining kamayib borishidir. Bu monotizimning o`ziga xos tomoni shundaki, hamma resurslarni davlat qo`lida to`plash, ularning katta qismini jamg`arish imkonini beradi. Siyosiy-ma`muriy yo`l bilan yaratilgan milliy daromadning asosiy qismini tortib olib, jamg`arish jadallashtiriladi. Bunda kapitalistik monotizim echib ulgurmagan jamg`arish muammosini totalitar sotsialistik tizim bajaradi. Shuning uchun bu tizim nisbatan iqtisodda agrar ishlab chiqarish ustun, industr-lashtirish orqada bo`lgan mamlakatlarda o`rnatilganligi bejiz emas. Keyingi rivojlanish bosqichida monoiqtisod o`rniga poliiqtisod keladi. Polistrukturali tizim asosini turli-tuman mulkchilik va ayrim mulk shaklining ustuvorligini inkor qilish tashkil etadi. Bunday tizimda mulkiy muvozanat hosil bo`ladi hamda hamma mulk shakllarining rivojlanishi uchun bir xil sharoit yaratiladi. Albatta, monoiqtisodiyotni poliiqtisodiyotga o`tishi darhol yuz bermaydi. Rivojlangan mamlakatlarda bu jarayon 20- yillardan boshlangan bo`lsa, sobiq sotsialistik mamlakatlarda 80- yillardan boshlandi. Poliiqtisodiyot mazmunan aralash iqtisodiyotdir. U har qanday monopoliyani rad etadi. U turli xil iqtisodiy, bozor va nobozor aloqa, munosabatlarining qorishmasidan iborat. Demak, aralash iqtisodiyot mulk munosabatlari nuqtai nazaridan mulkchilikning turli-tumanligi va ularning tengligiga asoslanadi. Sotsial-iqtisodiy tizimlarni iqtisodiy faoliyatni muvofiqlashtirish, tartibga solish uslubi asosida uch guruhga ajratish mumkin: 1. An`anaviy udumlar asosida boshqarish. 2. Ierarxik tartib asosida boshqarish. 3. O`z-o`zini boshqarish. 4. Aralash tartibda boshqarish.

www.arxiv.uz An`anaviy boshqarish kishilik jamiyati taraqqiyotining dastlabki bosqichida shakllangan bo`lib, unda iqtisodiy aloqalar an`anaviy urf-odatlar, udumlar, cheklashlar, an`analar kabilarga asoslangan. Ierarxik tartib asosida boshqarishda davlat asosiy rol o`ynaydi. Ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash va iste`mol bo`yicha barcha qarorlar davlat tomonidan qabul qilinadi, muammo va masalalar ham davlat tomonidan echiladi. Axborot olish buyruq va topshiriqlar asosida yo`lga qo`yiladi. Bu yuqoridan pastga qarab, ierarxik tartib asosida olib boriladi. Ierarxiya odatda boshliq hokimligiga tayanadi. Ibtidoiy jamoa tuzumi, quldorlik, feodalizmda ierarxik tartib muhim rol o`ynagan. Ierarxik boshqarishning o`ziga xos shakli ma`muriy-buyruqbozlikka asoslangan, markazdan rejalashtirish asosida boshqariladigan iqtisod bo`lib, korxonalar asosan davlat mulki bo`lib, xo`jalikni boshqarish ierarxik tarzda olib borilgan. Axborot olish buyruq va topshiriqlar asosida yo`lga qo`yilgan. Nima, qancha, qanday, kimga savollari davlat tomonidan Davlat reja qo`mitasi hamda yuqori partiya idoralari orqali hal qilingan. Iqtisodiyotni tartibga solishni o`z-o`zini boshqarish orqali amalga oshirish erkin raqobat kurashi hukmron davrga xos. Bunda resurslarni taqsimlash va boshqa masalalar stixiyali tarzda bozor sub`ektlari tomonidan tartibga solinadi. Axborot ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilarga narxlar o`zgarishi haqidagi ma`lumotlar signal yo`li bilan etkaziladi. Narxlarning ko`tarilishi yoki pasayishi xo`jalik yurituvchi sub`ektlarga qanday harakat qilish zarurligini ko`rsatadi. Xar qanday tizimda ham ishlab chiqaruvchi o`z xarajatini hisob-kitob qilib, foydasini chamalashi kerak. Bu iste`molchiga ham taalluqli. Taniqli iqtisodchi V. Oykenning fikricha, xo`jalik yurituvchi yoki korxona rahbari bir qarash bilan butun «iqtisodiy kosmos»ni qamrab olmaydi. Narxlarning o`zgarishi yoki muqobil xarajatlargina odamlarning iqtisodiy tanlovlarini tartibga soladi. Iqtisodiyotni tartibga solishni ko`zga ko`ringan iqtisodchilardan R. Kouz tahlil qilib, iqtisodiy nazariyaga transaktsion xarajatlar degan tushunchani kiritdi. Bu xarajatlar ishlab chiqarish bilan emas, balki ana shu ishlab chiqarishni boshlash uchun zarur bo`lgan xarajatlar, ya`ni narxlar, kontr agentlar haqida axborot to`plash, xo`jalik bitimlari tuzish va ularning bajarilishini nazorat qilish xarajatlari va boshqa shunga o`xshash xarajatlarda ifodalanadi. Kouz fikriga ko`ra, u yoki bu tizimning amal qilishi ko`p jihatdan transaktsion xarajatlarga bog`liq. Tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, keng miqyosda, aytaylik, mamlakat miqyosida faoliyat yuritishda o`z-o`zini boshqarishda ierarxiyaga nisbatan transaktsion xarajatlar kam bo`lar ekan. Firma, korxona doirasida esa aksincha, chunki bu erda ishlovchilar bir- birlari bilan to`g`ridan-to`g`ri muloqotda bo`lib, bevosita o`z boshliqlaridan topshiriq oladi. Shunday qilib, R. Kouz qiziqarli xulosa chiqaradi: iqtisodiyotni tartibga solishni, boshqarishni normativ baholash, ya`ni yaxshi yoki yomon deb emas, balki masalaga transaktsion xarajatlarni iqtisod qilish nuqtai nazaridan qarash kerak. Albatta, bu yagona mezon, lekin juda muhim, bunday yondashuv sotsialistik xo`jalik yuritish nima sababdan samarasiz ekanligini ko`rsatib beradi. Aralash tartibda boshqarishda xususiy sektor bilan bir qatorda davlat ham resurslar va ne`matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste`mol qilishda muhim rol o`ynaydi. Davlat bozor iqtisodiyotiga aralashadi, lekin bozorning o`zini-o`zi tartibga solish rolini yo`qqa chiqarmaydi. Real hayotda stixiyali tartibga solish bilan ierarxiya birgalikda amal qiladi. Hozirgi paytda AQSh, Angliya, Frantsiya, Germaniya va boshqa rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyot ana shunday tarz-

www.arxiv.uz da boshqariladi. Xar qanday real amal qiladigan iqtisod xususiy mulkchilik vujudga kelgandan boshlab ko`p ukladli bo`ladi desak yanglishmaymiz. . Chunki u turli mulk, tartibga solishning qarama-qarshi mexanizmlarini qo`shilib, birlashib ketishi bilan xarakterlanadi. Ustunlik qiluvchi mulk shakli va tartibga solish metodlari aholining asosiy qismining ehtiyojlarini qondirishni ta`minlash, iqtisodiy resurslarni taqsimlash va ulardan foydalanish asosini tashkil etuvchi bosh komponent sifatida yuzaga chiqadi, Ular sotsial-iqtisodiy tizim tipini aniqlaydi. Sotsial-iqtisodiy tizimni tadqiq qilar ekanmiz, ilmiy abstraktsiya metodini qo`llab, iqtisodiy aloqalarni sof tarzda olib, hukmron mulk tipi va tartibga solish mexanizmiga ko`ra iqtisodiyotning uch tipii ajratiladi: 1. An`anaviy iqtisodiyot; 2. Bozor iqtisodiyoti; 3. Markazdan boshqariladigan, totalitar iqtisodiyot. An`anaviy iqtisodiyot mamlakatlar bosib o`tgan tarixiy tizimdir. Xozirgi davrda ham iqtisodiy jihatdan qoloq, kam rivojlangan mamlakatlarga xos bo`lib, eng ko`hna tizimdir. O`zini o`zi ta`minlashga asoslangan natural xo`jalik hukmron bo`lib, undan tashqari mayda tovar ishlab chiqarish ham mavjud. Iqtisodiy aloqalarni tartibga solish an`anaviy urf-odatlar, udumlar, cheklashlar, an`anaviy majburiyatlar, qarindosh- urug`chilik aloqalari, jazolash mexanizmi yordamida amalga oshiriladi. Urf-odat, udumlar vaqt o`tishi bidan avvaldan qolgan an`analarga aylanib mustahkamlangan. An`anaviy iqtisodiyotda cheklangan resurslardan foydalanish an`analar va urf-odatlar asosida yuz bergan. Bu erda shuni ta`kidlash lozim-ki, iqtisodiyotning muammolarini hal qilishni bir xil va umumiy tan olingan echimi mavjud emas. Texnika taraqqiyoti va yangiliklarni joriy qilish an`analarga zid hisoblanib, keskin cheklangan, chunki ijtimoiy tuzum barqarorligiga xavf tug`dirali deb hisoblangan. Keyinchalik dinning rivojlanishi iqtisodiy faoliyatga nisbatan diniy, madaniy tartiblarni birlamchi hisoblanishiga olib keldi. Xozirgi zamon iqtisodiyotida an`anaga tayanish norasmiy munosabatlar tarzida ma`lum o`rin tutadi. An`anaviy iqtisodiyot bag`rida mayda tovar xo`jaligining tashkil topishi uni emirilishiga, oxir-oqibat bozor tizimini yuzaga kelishiga olib keldi. Bozor iqtisodiyotiga o`tish uzoq va murakkab jarayon bo`lib, tabiiy transformatsiya natijasida vujudga kelgan. Uning tarixan rivojlanish bosqichlarini shartli ravishda uch bosqichga bo`lish mumkin: 1. Oddiy yoki mayda tovar xo`jaligi; 2. Klassik bozor iqtisodiyoti; 3. Tsivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyoti yoki aralash iqtisod(8-bob). Oddiy tovar xo`jaligi ko`p jihatdan an`anaviy iqtisodiyotga xos mulk tipi va tartibga solish tizimi bilan xarakterlansa, bozor iqtisodiyoti yakka xususiy mulk va tartibga solishning bozor mexanizmi bilan ajralib turadi. Resurslar va daromad bozor talabiga muvofiq taqsimlanadi. Tsivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyoti yoki aradash iqtisod esa mulkchilikning turli-tumanligi va tengligi, tartibga solishni bozor mexanizmi bilan davlat mexanizmi birgalikda amal qilishi bilan xarakterlanadi. Resurslar va

www.arxiv.uz daromad asosan bozor mexanizmi, qisman davlat regulyatorlari yordamida taqsimlanadi. O`ziga xos tizim sifatida yuzaga kelgan, markazdan reja asosida boshqariladigan deformatsiyalashgan tizim davlat mulk monopoliyasi va ierarxik tartibda boshqarilishi bilan ajralib turadi. Resurslar va daromad qat`iy reja asosida taqsimlanadi. Hozirgi kishilik jamiyati taraqqiyoti erishgan yutuq bu tsivilizatsiyalashgan yoki aralash iqtisodiyot bo`lib, barcha mamlakatlar inson ehtiyojlarini qondirishning eng optimal tizimi sifatida uni tanlashmoqda. Aralash iqtisodiyotning muhim belgilari bor. 1.U mukammal texnika va yuksak texnologiyaga asoslanadi. 2.Mayda va o`rta biznes keng rivojlanadi. 3.Mulkchilikning turli-tumanligi raqobat kurashi va tanlash imkonini kengaytiradi. 4.Daromad ishlab chiqarishning o`zida uning ishtirokchilari, omil egalarining hissasiga ko`ra o`zlashtiriladi, daromadlarda ish haqi hissasi ortib boradi. 5.Monoiqtisodiyotda manfaatlar to`qnashuvi sodir bo`lsa, aralash iqtisodiyotda manfaatlar muvozanatlashuviga imkon yaratiladi. 6.Xalq iste`molini qondiruvchi sohalar ustuvor rivojlanadi. 7.Milliy boylik tarkibida aholi mol-mulkining hissasi ortib boradi. 8.Unda bozorga xos munosabatlar bilan bir qatorda bozorga xos bo`lmagan munosabatlar ham mavjud bo`ladi, rivojlanadi. 9.Aralash iqtisodiyot iqtisodchilarning e`tiroficha, insoniyat iqtisodiy tsivilizatsiyasining eng katta yutug`i hisoblanadi. Aralash iqtisodiyotni bir guruh iqtisodchilar bozor iqtisodiyoti sifatida talqin etsalar, boshqalar bozor iqtisodiyotining yuqori bosqichi sifatida ta`riflashadi. Xar ikki qarashni ham hisobga olgan holda bizda ko`proq «bozor iqtisodiyoti» atamasi qo`llaniladi. Bozor iqtisodiyotiga o`tish siyosatdonlarning o`ylab topgan yo`li emas, balki industrial tsivilizatsiyaning postindustrial tsivilizatsiya bilan almashuvi uchun ob`ektiv zarurat sifatida qaraladi. 3. Sotsial-iqtisodiy tizimlarning o`zgarishi va uning sabablari Iqtisodiy faoliyat yuritishni amalga oshirar ekanlar, odamlar iqtisodiy tizim yaratadilar. U o`z navbatida individual tanlov stimullariga ta`sir ko`rsatadi. Xar bir kishi biron-bir tanlovni lozim topar ekan, boshqalar uchun stimul o`zgaradi. Xar safar qonun yoki tartib o`zgarganda muqobil variantlar cheklanadi yoki stimullar o`zgaradi. Iktisodiy hayotni o`zgarishi asosida kishilarni manfaatlari yotadi. Sotsial-iqtisodiy tizimlarni o`zgarishi, birini o`rniga ikkinchisini kelishi kurashlar orqali sodir bo`ladi. U mulkchilikni o`zgarishi, mulkchilikda yangi qonun, huquqiy hujjatlar qabul qilinishi, institutsional tarkibiy o`zgarishlar amalga oshirilishi, kishilarni iqtisodiy jihatdan

www.arxiv.uz munosabatlari, hatti-harakatlari, faoliyatlarini standartlarini ham o`zgarishiga olib keladi. Uni doirasida iqtisodiy rivojlanish uchun shchart-sharoit yaratiladi. Bu yangi iqtisodiy tizimni shakllantirish uchun etarli sharoit bo`ladi. Tizim o`zgarishlarga qarab moslasha oladimi? U muvofiq ravishda iste`mol talabiga, resurslar taklifi va texnologik o`zgarishlarga reaktsiya qila oladimi? Bir tizimning ikkinchisi bilan almashinishi ko`p jihatdan har bir tizimni ana shu savollarga qay darajada javob bera olishiga bog`liq. Ma`lumki har qanday taraqqiyot asosida qarama-qarshiliklar yotadi. Iqtisodiyotni tizim sifatida rivojlanishida ham bir-biriga qarama-qarshi ikki tendentsiya amal qiladi: 1. Tizim tarkibiy qismlari muvozanatiga, ular o`rtasidagi aloqalarni saqlashga intilish; 2. O`zgarishlar, ya`ni texnik va sotsial jihatdan yangi tarkibiy unsurlar vujudga kelishi, turli omillar ta`siri tufayli muvozanatni buzilib turishi. Natijada mavjud tizim o`rniga avvalgisiga nisbatan insoniyat nuqtai nazaridan mukammalroq tizim o`rnatiladi. Oqibatda iqtisodiy tizimlar tarixan dinamik tarzda, kengayib boruvchi spiralsimon tarzda rivojlanadi. Sotsial iqtisodiy tizimlarning o`zgarishi sabablarini klassik maktab vakillari ishlab chiqarish kuchlari bilan ishlab chiqarish munosabatlari o`rtasidagi ziddiyat tufayli yuz berali deb ko`rsatadilar. Ishlab chiqarish kuchlari doimo ishlab chiqarish munosabatlariga nisbatan tez rivojlanadi va ishlab chiqarish munosabatlari orqada qoladi. Ular mavjud ishlab chiqarish munosabatlari doirasiga sig`may qoladi. Muvozanat buziladi. Jamiyatda yangi ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiy darajasiga mos munosabatlar o`rnatiladi. Muvofiq ravishda yangi ishlab chiqarish usuli, unga mos ustqurma o`rnatiladi( betdagi chizmaga qarang). Muvozanat tiklanadi. Sotsial-iqtisodiy tizim o`zgaradi. Boshqa guruh iqtisodchilar fikriga ko`ra iqtisodiy tizimlar rivojlanib, birini o`rniga ikkinchisini o`rnatilishi turli-tuman iqtisodiy rivojlanish omillari va ular o`rtasidagi ta`sir va aks ta`sir sabab bo`ladi. Iqtisodiy hayotning har bir tomoni texnik, hududiy-geografik, sotsial, sifat va miqdor, ichki va tashqi omillar ta`sirida o`zgaradi. Ana shu omillarning tutgan o`rni. ahamiyatiga ko`ra iqtisodiy rivojlanish yuz berar ekan, muvofiq ravishda iqtisodiy aloqalarni tartibga solishni o`zgarishini ham taqozo qiladi. Bu omillarni o`zgarishi, ta`siri natijasida tartibga solish va uning institutsional, huquqiy jihatdan ham o`zgarishlarga ham olib keladi. Xozirgi zamon iqtisodiy adabiyotlarida jamiyat rivojlanishining bosh manbai, tizimlar o`zgarishining sababi sifatida ehtiyojlar bilan resurslar, texnik va sotsial strukturalar o`rtasidagi qarama-qarshiliklar ko`rsatiladi. Bu quyidagi qonuniyatlarda ham o`z ifodasini topadi: 1.Ehtiyojlar yuksalib boradi. Inson cheklangan resurslar sharoitida ularni qondirish uchun yo`l qidiradi. 2. Ishlab chiqarishni tashkil etish va texnologik jihatidan o`zgarishlar yuz beradi. Inson resurslar cheklanganligini engib o`tish yo`llarini topadi. Bu texnik, texnologik ixtirolar bo`lib, iqtisodiy imkoniyatlarni kengaytiradi. Bu o`zgarishlarni vaqti kelib

www.arxiv.uz iqtisodiy tizim hisobga olishga majbur bo`ladi. Ya`ni iqtisodiy tizim tarixiy dinamik bo`lib qoladi. Kishilik jamiyatining dastlabki bosqichlarida uzoq vaqt ehtiyojlarni rivojlanmaganligi, ularni nisbatan uzoq vaqt o`zgarmaganligi sababli texnik taraqqiyot juda sekin yuz bergan. Texnik taraqqiyotni dastlab shakllangan urf-odatlar hamda ular asosida shakllangan sotsial-iqtisodiy struktura ham cheklagan. Dastlabki insonga hamma tabiatdagi ne`matlar birday qarashli bo`lgan paytda, bor ne`matlarni iste`mol qilishi oqibatida ochlikka mahkum bo`lishdan dehqonchilikni o`rganish, ya`ni ishlab chiqarishni boshlash bilan yo`l topgan bo`lsa, tabiatda resurslarni cheklanganligi, ularni pala-partish, samarasiz ishlatishdan mulkchilik munosabatlari kelib chiqishi, muvofiq ravishda mulk huquqlarini belgilash bilan yo`l topdi. Xususiy mulkchilik resurslardan eng samarali foydalanish imkoniyatini yaratadi. Minglab yillar davomida kishilar o`z ehtiyojlarini og`ir mashaqqatli qo`l mehnati va uni tashkil qilish bilan qondirishgan. Tovar ishlab chiqarishni vujudga kelishi va rivojlanishi borgan sari texnik ixtirolarga ham keng yo`l ocha bordi. U o`z navbatida ehtiyojlarni qondirishni yangi usullari, kishilar manfaatlari, aloqalarini tartibga solishning yangi tizimini vujudga keltirishni zarur qilib qo`yadi. Iqtisodiy o`zgarishlardan sotsial guruhlar, tabaqalar, sinflar, alohida kishilar turli darajada manfaatdor. Xar biri o`z manfaatidan kelib chiqib baholaydi. Xozirgi paytda aralash iqtisodiyot kishilik jamiyati tomonidan muvaffaqiyatli tarzda yaratilgan tizim sifatida tan olinmoqda. Chunki u o`zgarishlarga qarab moslasha oladi. U muvofiq ravishda iste`mol talabiga, resurslar taklifi va texnologik o`zgarishlarga tez reaktsiya qiladi. Kishilarning erkin, mustaqil faoliyat yuritishi, muqobil variantlardan ixtiyoriga ko`ra tanlash imkonini yaratadi. Shuning uchun ham hozirgi paytda barcha mamlakatlar aralash iqtisodiyot tizimini tanlamoqda. Xulosa *Kishilik jamiyatida barcha munosabatlar ma`lum bir tartib asosida tarkib topgan yaxlitlik, tizim tarzida namoyn buladi. Ijtimoiy-iqtisodiy tizim tarkibi g`oyat murakkab bo`lganidan iqtisodchilar unga turli jihatdan yondashib o`rganishadi va baho berishadi. Bularga mulkchilik shakli, iqtisodiy mexanizmning qandayligi, iqtisodiy faoliyatni, jamiyatni boshqarish, tartibga solish, jamiyat qanday g`oyaga asoslanadi, qanday siyosat ustivorlik qiladi va boshqalar. *Ilmiy abstraktsiya metodini qo`llab, iqtisodiy aloqalarni sof tarzda olib mulk tipi va tartibga solish mexanizmiga ko`ra iqtisodiyotni uch tizim an`anaviy iqtisodiyot, markazdan rejalashtirishga asoslangan tizim va bozor iqtisodiyotiga ajratiladi. O`lar o`ziga xos belgilarga ko`ra bir-biridan farq qiladi. Bu tizimlarni o`zini ham qator belgilar asosida bir-biridan farqlovchi bosqichlarga, tizimlarga ajratish mumkin. *Tarixiy taraqqiyot tajribasi ko`rsatadiki, tizimlar rivoji 2 yo`l bilan yuz beradi: 1)Tizim rivojlanib ma`lum bir chegaraga etgach, rivojlanish imkoniyati tugab, yangi, avvalgisiga nisbatan keng imkoniyatga ega, istiqbolli tizim bilan almashadi.

www.arxiv.uz 2) Mavjud tizim bag`rida yangi imkoniyatlar topilishi jamiyatning sifat jihatidan rivojlanishiga yo`l ochadi. Birinchisi ko`pincha revolyutsion tarzda amalga oshgan. Natijada mavjud tizim o`rniga avvalgisiga nisbatan insoniyat nuqtai nazaridan mukammalroq tizim o`rnatilgan. Ikkinchisida jamiyatning yangi iqtisodiyot tomon transformatsiyasi yuz beradi. Xozirgi paytda umuminsoniy, umumbashariy tizim sifatida bozor (aralash) iqtisodiyoti e`tirof qilinmoqda. *Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot ma`lum tizim dorasida yuz berar ekan, kishilik jamiyati o`z nuqtai nazaridan mukammalroq tizim o`rnatish uchun intiladi. Natijada tarixiy taraqqiyot kengayib boruvchi spiralsimon tarzda ro`y beradi.

www.arxiv.uz FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR Karimov I. A. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1- tom, Toshkent, «O`zbekiston», 1996. 1. Karimov I. A. O`zbekiston iqtisodiy siyosatining ustuvor yo`nalishlari. O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi XIII sessiyasida so`zlangan nutq, Toshkent , O`zbekiston , 2- tom, 1995 2. Karimov I. A. O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi sessiyasidagi ma`ruza. T.: O`zbekiston, 3- tom, 1995 3. Karimov I. A. O`zbekiston: iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida. T.: O`zbekiston, 3- tom, 1995 4. Karimov I. A. Mulkdorlar sinfini shakllantirish islohotlarning bosh mezoni. . T.: O`zbekiston, 5- tom, 1997 5. Karimov I. A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida. Xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: O`zbekiston, 6- tom, 1997. 6. Karimov I. A. Iqtisodiyot va ma`naviyat ajralmasdir. T.: O`zbekiston 6- tom, 1997. 7. Karimov I. A. Iqtisodiyot va ma`naviyat ajralmasdir T.: O`zbekiston 6- tom, 1997. 8. Karimov I. A. O`zbekiston XXI asrga intilmoqda. T.: O`zbekiston, 1999. 9. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. T.: O`zbekiston, 8-tom, 2000 10. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas`ulmiz. Toshkent, O`zbekiston, 9- 11. tom, 2001 12. Karimov I.A. Islohotlar strategiyasi – mamlakatimiz iqtisodiy salohiyatini yuksaltirishdir. // Xalq so`zi, 20-fevral 2003 y. 13. Karimov I.A. Yangi hayotni eskicha qarash va yondashuvlar Bilan qurib bo`lmaydi. // O`zbekiston ovozi, 17-fevral, 2005y. 14. Karimov I. A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T.: O`zbekiston, 2005 15. Abdullaev Yo. Bozor iqtisodiyoti asoslari: 100 savol va javob, T.: Mehnat, 1997 15. Bartenev S. A. Ekonomicheskie teorii i shkoli. M.: «Bek», 1996. 16. Bartenev S. A. Istoriya ekonomicheskix ucheniy v voprosax i otvetax, M.: Yurist, 2002 17. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Urushdan keyingi yillarda O`zbekistonning iqtisodiy va madaniy hayoti. Iqtisodiy va ma`naviy qaramlikning oqibatlari

Mustaqillik yillarida O`zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot

Qadimgi odamlar va ularning hayoti

O`rta оsiyoning XI-XIV ( 11-14 ) asrlar ijtimoiy iqtisodiy hayotini o`rganishdagi asosiy manbalar

Eng qadimgi odamlar va ularning faoliyati