Солиқ ва мажбуриятлар. Меҳнаткаш халқ аҳволининг оғирлаша бориши - Tarix - Referatlar

Солиқ ва мажбуриятлар. Меҳнаткаш халқ аҳволининг оғирлаша бориши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

23.4052734375 KB

Ko'chirib olish

Солиқ ва мажбуриятлар. Меҳнаткаш халқ аҳволининг оғирлаша бориши Россия ҳукмрон доиралари Туркистон ўлкасига мўмай да-ромад манбаи ва арзон хом ашё макони сифатида қараб, халқ-қа солинадиган солиқ ва мажбуриятларни кўпайтириш сиёса-тини қўллаб келди. Ўлкада соликдар миқцори тинимсиз ошиб борди. 1889 йил-дан 1896 йилгача мустамлака маъмурияти соликларни 40 фо-изга оширди. Генерал- губернатор императорга 1895—1897 йил-лар бўйича берган ҳисоботида соликларни янада кўпайтириб, ўлкадан олинадиган даромадни ошириш учун аҳолидан янги ҳарбий солиқ ундиришни таклиф қилди. «Ерли аҳоли рус ҳар- бий кучи паноҳида барча рус фуқаролари ҳуқуқларидан тенг фойдаланган ҳолда ўз фаровонлигини оширмоқца, — деб ёзган эди генерал-губернатор, — шу билан бирга у ҳеч қандай асос-сиз рус фуқаролиги берадиган катта имтиёзлардан ҳам фойда-ланмоқда. Шунинг учун ҳам бундай солиқнинг жорий этили-ши халққа оғир ботмаган ҳолда давлат хазинасига йилига ярим миллион рубл даромад келтиради» 1 . Мустамлакачилар сардори пахта якка ҳокимлигининг тобора кучайиб бораётганини қайд этиб: «1887 йилда 200.000 пудни ташкил қилган Америка нав-ли пахта етиштириш 1895 йилга келиб 500.000 пудга етган, яъни Россия саноати истеъмол қиладиган толанинг учдан бир қисмини ташкил қилган» 2 , — деб ёзади. Мустамлакачилар бу бой ўлкани русчасига ўзлаштиришга аҳамиятни кучайтиришга интилдилар. Империянинг Давлат мулклари ва зироатчилик вазири Кривошеий рус подшосига йўллаган тақцимномасида бу ҳақда шундай деб ёзган эди: «Рус халқининг сиёсий устиворлигига эришиш унинг хўжалик соҳа-сидаги қуввати билан мустаҳкамланмоғи лозим... Узига тўқ му- сулмон аҳолиси ўртасида рус келгиндилари хўжалиги камбағал ва хароб ҳолда бўлмаслиги керак. Келгинди рус хўжайиннинг ерида ишловчи сартни кўриш мароқли ҳол бўлишига шубҳа йўқ. Билъакс, унинг сарт қўлида батрак бўлиши жуда ноҳуш ва қўнгилсиз воқеа эканлиги бизга аён бўлмоғи керак» 3 .

Шунинг учун ҳам «ўзга миллатларнинг рус элементини босиб кетмаслиги учун» качилар рус қишлоқларини Ўзбек, қирғиз, тожик қишлоқлари- дан алфатиб, мустақил бўлишини таъминлаш билан бирга зарур ҳолларда рус ва маҳаллий қишлокдарни бирлаштириб рус во- лост старшинасини унинг раҳбарлигига қўйганлар» 1 . Мустамлака маъмуриятининг келгуси фаолият дастурида ҳам ўлкани руслаштириш ғояси асосий ўринни эгаллади. Олий ҳарбий-сиёсий доиралар фикрини баён этган князь Масальский 1913 йилда бу ҳақда лўнда фикр айтган: «Туркис- тонда қарийб ярим асрлик ҳукмронлигимизга якун ясагани- мизда беихтиёр шундай савол туғилади: Бу мамлакатдаги кел гуси фаолиятимиз дастури қандай бўлиши лозим? Яқин орада қандай вазифаларни амалга оширамиз? Мақсадимиз нималар- дан иборат ва нималарга интилишимиз лозим? Туркистонда навбатда ҳал этилиши лозим бўлган муҳим масалалардан бири — ўлкани рус аҳолиси билан мустамлака қилишдир. Россияга қўшиб олинганига ярим асрча вақт ўтганига қара- май, ўлкада бу аҳоли маҳаллий мусулмон нуфусига нисбатан жуда озчиликдир... Пахтачиликни ҳар томонлама ривожланти-риш ва яхшилашга биз доим интилишимиз, бу борада сарф- харажатларни аямаслигимиз лозим. Чунки яқин келажакда саноатимизни ўз хом ашёмиз билан таъминлаш масаласи му ҳим ҳаёт-мамот масаласига айланади» 2 . Рус капитали учун ўлка дарвозасини кенг очиб берган те- мир йўл шахобчалари ўргимчак тўри мисол ҳар ёққа илдиз отиб, 1885 йилда Ашхободга, 1886 йилда Марв, Чоржўй ва Амударёгача бориб етди, Қорақум саҳросидан ўтган пўлат из- лар 1888 йилда Самарқандга туташди. 1898 йилда Марв-Кушка тармоғи қурилиб, бир йилдан сўнг Фарғона водийси ва Тош- кент ҳам темир йўл билан боғланди. Шундай қилиб, кейинча- лик Ўрта Осиё темир йўли деб номланган Каспийорти темир йўлининг узунлиги 1748 чақиримга етди. Мустамлака хом ашё манбаларини метрополия саноатига яқинлаштиришнинг нав- батдаги вазифаси — Туркистон-Сибирь темир йўлини қуриш кун тартибига қўйилди. «Жуда муҳим иқтисодий, мустамлака- чилик ва стратегик аҳамиятга эга бўлган бу темир йўл линия- сини зудлик билан қуриш зарурати барчага аён» 3 , — деб ёзган эди князь

Масальский. Темир йўл ўлкада руслаштириш жараёнини тезлатишда кат- та хизмат кўрсатди. Рус капитали билан бирга рус мужиклари, лўттибозлар, турли-туман товламачилар, хонавайрон бўлган ти-жорат аҳли — «жаноб тошкентликлар» оқими кучайди. Метро- полиядаги хусусий капитал эндиликда ўлка табиий бойликла рини арзон ва қулай йўл билан ташиб кетиш имкониятига эга бўлди. 1895 йилнинг ўзидаёқ биргина Фарғонадан Росс^яга 3 миллион 399 минг 371 пуд пахта, 451 минг 740 рубллиқ тери, 192 минг рубллик пилла ташиб кетилди. Ўлканинг гавҳари — Фарғрна вилоятига минглаб келгинди мужиклар жойлаштирил- ди. Уша воқеалар шоҳидининг ёзишича, 90-йилларда «Тоғу саҳроларда ... камбағал қорақирғизларнинг тоғлардаги мулкла- рини тортиб олиб ва ичкари Русиядан бир неча минг рус деҳ- қонларини кўчириб келтириб, бўлиб бериб, охирда қирғизлар-ни ўз мол-мулкларига ҳам эга қилмай, бечораларни Фарғона- нинг кенг тоғларига тирқиратиб юборди. Шаҳар халқи золим ҳокимлар зулмидан безор бўлиб кўчага чиқолмай қолганлари- дек, шунча кенг тоғлардаги қирғизлар ҳам ўзларининг ота- боболаридан буен ёқиб келган қуриган ўтинларидан ёқолмай қолдилар, балки тикони қолмади. От, мол, қўй, эчкиларни бемалол боқолмай, бир тарафдан, чўб, оғиз пули деб жарима солиб, пулларини олса, иккинчи тарафдан, «тўёғ пули» деб қўйларини ҳисоблаб олдилар. Учинчи тарафдан, ўрис мужикла- ри, «меним экинимга кирди» деб молларини «штраф» қилиб олиб қўярди. Ариза берилса, кимга берилар эди? Яна шу зо- лимларга берулур эди. Булар бўлса ҳеч вақг камбағалларнинг арз-додига қулоқ солишмас эдилар. Мана шундай қаттиқлик кунларга қолгандан кейин халқ орасида золимларга қарши қўзғолончилик руҳи пайдо бўлиб қолди» 1 . Рус мустамлакачиларининг Фарғонада «доимо ғазовот ғояси кўланка ташлаб туради» деган хавотирларида жон бор эди, ал-батта. Чунки худди шу вилоят ер-сув муносабатларидаги зид-диятлар ғоят кучайган районлардан эди. Алоҳида жандармлар корпуси генералларидан Батьяновнинг фикрича, бундай жой- лардаги идора соф миршаб тартибини тақозо қилган. «Ҳукумат ва халқ давлат таркибида доимо ўзаро маҳцуд ҳолда яшайди, — дейилган эди бир жандарм

ҳужжатида. Зотан, халқ доимо ҳуку- матга таҳдид солиб туради. Шунинг учун ҳам ҳар қандай халқ ҳаракатида хавф-хатар мужассам. Ҳукумат халққа нисбатан до имо уруш ҳолатида бўлмоғи даркор» 2 . Генерал-губернатор ўз хатларидан бирида шундай ёзган: «Хон ҳукмронлиги таъсиридан чиқмаган, арзимас бир ўғрилик учун қўли кесилган, сал жиддийроғи ўлим билан жазоланган даврни унутмаган ерлилар учун бундай тузумдан бизнинг му- рувватли тузумимизга ўтиш жуда туб ўзгариш бўлди» 3 . Генерал-губернатор ҳарбий вазирга ўлкадаги аҳволни та- ништириб, кейинги йилларда «меҳнатсевар ерли аҳоли фаро вонлигининг ошгани» ҳақида ёзади. Фарғона вилояти ҳарбий губернатори 1889 йилда подшога юборган ҳисоботида бу фаро-вошгик сабабларига тўхталиб: «Вилоятда пахтачиликнинг ва бошқа соҳаларнинг ривожи фабрика, завод саноати унумдор-лиги америка пахта навининг кенг тарқалгани таъсирида рўй бериб, фойда шу йилнинг ўзида 2.317.900 рубл микдорида ифо-даланди» 1 , деб ёзгани бежиз эмас эди. XX аср бошларида пахтачилик Туркистон саноати ва қиш-лоқ хўжалиги ялпи маҳсулотининг 40 фоизини ташкил этган бўлса, дон — 37 фоиз, чорвачилик — 15,8 фоиз, боғдорчилик — 3 фоиз, узумчилик — 3 фоиз, бошқа соҳалар эса — 1,2 фоизни ташкил қилган. Пахтачилик империянинг чет элларга сарфлай-диган 70 миллион олтин пулини тежашга имкон бергани ҳам тўқимачилик, газлама саноати гуркираб ўсишига туртки берди. Аммо кенг деҳқон оммаси тобора қашшоклашиб ишчилар син-фи сафини тўлдирди. «Қишлоқ пролетариатининг иқтисодий аҳволи, — деб ёзган эди «Русский Туркестан» газетаси, — йил-дан-йилга ёмонлашиб бормоқца, чунки йилдан- йилга очдан ўлиш хавфи кучаймоқда. Деҳқонларнинг камбағал қисми тўла хонавайронлик даражасига етиб, тез ўсиб бораётган ерли про летариат қиёфасига кирмокда» 2 . Ҳунармандлар ҳам шундай аҳволга тушиб ишчилар армияси сафини тўлдира бошладилар. Уша давр тадқиқотчиларидан бири Туркистоннинг деҳқон ва ҳунармандлари аҳволи ҳақида шундай ёзади: «Иқтисодий танглик

ва моддий қашшоқлик, оғир меҳнат натижасида тўпланган бойликларнинг барчаси унча кўп бўлмаган эксплуататорлар қўлига топширилиши яқин келажакда жуда жиддий оқибатлар келтириши мумкин... Бун-дай танглик ўзининг сўнгги поёнига етганда нималар бўлиши ва қандай оқибатлар юзага келишини олдиндан сира тасаввур қила олмаймиз» 3 . Россия императори Сиёсий агентининг 1905 йил ноябри-да йўллаган мактубида ҳам руслар орасидаги инқилобий ҳаракат ўзбекларни ҳам айнитаётгани, пахта тозалаш завод-ларида иш тўхтатилгани маълум қилинган. Самарқанд Эски шаҳаридаги ўзбеклардан чой қадоқлаш корхоналарида иш ташлаш жиддий туе олгани ва бунда русчани биладиган большевик ва эсер ташвиқотчилари билан боғланган Дўстму-ҳаммад Устабоевнинг роли катта бўлгани полиция ҳужжат-ларида ўз аксини топган 4 . Самарқанд вилояти ҳарбий губернатори генерал штаб гене-рал- майори Гескетнинг 1905 йил 21 декабрда туманбошиларга юборган кўрсатмасида Самарқанднинг ўзбеклар яшайдиган қис-мида «айрим кимсалар халқни солиқларни тўламасликка чақи-раётганлари» маълум қилинган. Генерал-губернатор идораси ҳужжатларида ҳам 1905 йил ноябрь- декабрида рус инқилобчила- ри маҳаллий аҳолини солиқларни тўламаслик, мажбуриятларни бажармасликка даъват этаётгани, ўзбекларни «рус ҳукуматига қарши қўзғатишга уринишаётгани» алоҳида уқтирилган 1 . Худди шундай уринишлар ҳақидаги маълумотлар Сирдарё, Каспийорти вилоятлари губернаторларидан ҳам олинган. Самарқанд вилояги ҳарбий губернатори 1907 йил 24 фев-ралдаги маълумотномаеида «Хўжанддаги янги солиқ солинга-нидан кейин пайдо бўлган боқимандалар, асосан, бақироқлар-нинг ҳукуматга қарши гапларининг аҳолига етиб борганлиги оқибатидандир» деганида чуқур маъно бор эди. Губернатор рус инқилобчилари ва маҳаллий аҳоли ўртасида воситачи сифатида «Кавказдан келган арман, грузин, форс, лезгин ва бошқалар» эканлигини айтиб, улар инқилобий фаолиятни кенг қулоч ёйдириш учун жуда қулай материал» деб баҳолайди ва келгин-дилар «шу

кунгача содиқ ва тинч ерли аҳолини ҳам йўлдан ураётганини» таъкидлаб ўтади. Фарғона вилояти ҳарбий губер натори эса 1907 йил 1 мартда генерал- губернаторга йўлланган махфий ахборотда инқилобий ҳаракат қишлоққа ҳам кўчгани ва бу жойларда ўзига хос усулда намоён бўлаётганини шундай таърифлайди: «Ҳозирги кундаги сиёсий жиноятлар оломоннинг тўполони, ғалаёни, талончилиги, қотиллиги каби ҳолатлар би-лан узвий боғланган» 2 . Туркистон ўлкаси аҳолисининг 90 фоизини ташкил этган деҳқон ва чорвадорларнинг аҳволи тобора мушкуллашиб бор-ди. Туркистондаги ер солиғи 1914 йилда 6859021 рубл бўлган бўлса, 1916 йилда бу рақам 14311771 рублни, яъни икки баро-барни ташкил қилди. 1915 йилда эса махсус ҳарбий солиқ со-линиб, у пахтакорлар _учун ҳар пуд пахтадан 2 рубл 50 тийин-ни ташкил қилди. Уша 1915 йилдаги солиқлар миқдори 38329000 рублдан иборат бўлди. Рус мустамлакачилари импе рия тўқимачилик саноати манфаатларини ҳимоя қилиб пахта-га бозор иқтисодиёти қонунларига хилоф равишда қатъий нарх — пудига 24 рубл белгилади. Натижада пахтакорлар бир йил ичида 60 миллион рубл йўқотдилар. Агар 1913 йилда пахта нархи 50 фоиз оширилган бўлса, бошқа зарур моллар нархи 400—500 фоизга кўтарилди. Нон нархи эса 6 баробар ошди. Чайқовчилик авж олди 3 . Жандармерия хизмати Қўқон бўлими бошлиғининг 1915 йил 18 ноябрдаги махфий ҳисоботида «олиб сотарлар ҳар юз йилда бир марта, ҳозиргидек, уруш йилларида бойиб кетиши мумкин», деб ёзганида ҳеч қандай муболаға бўлмаган. Пахта харид нархининг ана шундай шароитда яна 20 фоизга тушири- лиши фақат маҳаллий пахтакорлар эмас, балки пахта етишти- ришга ихтисослашган рус мужикларининг ҳам кескин норози-лигига сабаб бўлди. 1916 йил 4—6 мартда Туркистон қишлоқ хўжалиги жамияти уюштирган йиғинда пахтачилик билимдони С. Понятовский бундай сиёсат жуда^ хунук оқибатларга олиб келишини айтиб, «Москва бизнинг Ўрта Осиё толасига ниҳо-ятда катта эътибор бераётганини кўриб турибмиз ва фавқулод- да эътибор улкан фалокат дебочасидир», деганида чуқур ҳақиқат бор эди. Уруш баҳонасида турли-туман қўшимча маж- буриятлар ва янги солиқлар ундирилиши ҳам халқ аҳволини

оғирлаштиргани ва бу ҳол хунук оқибатларга олиб келишини сиёсий полиция агентлари хабар қилган эдилар. ТРМБ агентлари ғалла захираларини яшираётган, кундалик харид моллари нархини кўтариш пайида уни сотаётган савдо- гарлар ҳақида қатор ахборотлар йўллаган. ТРМБнинг тажриба- ли жосуси Августовский аҳолининг тобора ошиб бораётган қимматчилик ва бўҳрондан норозилиги ҳақида ёзиб, бу ҳол келгусида катта тўполонларга олиб келиши мумкинлиги ҳақида огоҳлантирган. «Аҳоли ўртасида, — деб ёзган эди жосус, — маҳаллий маъмурият савдо-сотиқни тартибга сололмас экан ва аксинча у озиқ-овқатни яшираётган чайқовчиларни ўз паноҳи- га олаётган экан, демак, одамларнинг ўзлари чайқовчиларнинг танобини тортиб қўйишлари кераклиги ҳақидаги гаплар куча- йиб бормоқда» 1 . Августовский бундай шароитда четдан ташви-қотчилар келса, улар ўзлари учун қулай заминни шу ўлкадан топишлари мумкинлигидан ҳам бошликларини огоҳ қилган. Тошкентда анча вақт ишлаган қурувчи муҳандис фон Феге- закнинг ўша 1916 йилдаги фикри ҳам диққатга сазовор: « Ме- нинг фикримча, Россия ўзининг ифлослиги ва тартибсизлиги- дан ҳалокатга учрайди. Ушанда руслар уйғониб адолат, ҳалол- лик ва тозалик ҳукмрон бўлгандагина давлат яшаши мумкин- лигига ишонч ҳосил қилишади» 2 . Рус мустамлакачилари Туркистондан уруш йиллари 59 мил лион пуд пахта, 8,5 миллион пуд пахта ёғи, 950 минг пуд пилла, 2925 минг пуд тери, 300 минг пуд гўшт, 229 минг пуд совун, 474 минг пуд балиқ олиб кетишган. Фронтга аҳолидан 70 минг от, 12 минг туя, 38 минг квадрат метр гилам-наматлар, 2400 минг рубл йиғиб олинган. Худди шу даврда гуруч, гўшт, қанд, пойафзал ва газламанинг нархи бир неча марта кўтари либ, деҳқон билан ҳунарманд ҳамда ишчи рўзғорини мушкул ҳолга солди. «Андижон туманида, — деб ёзади Дархон маҳал-лалик Содиқ ҳожи, — армия эҳтиёжлари учун 200 минг сўм йиғилди. Бу пулни маъмурият ҳарбий хизматни ўтамаслик эва-зига солиқ сифатида йиғди. 8 июль куни эрталаб эса, юқори-дан бўлган буйруққа асосан, шаҳар Жомеъ масжидида қуйи маҳаллий маъмурият вакилларидан 200—300 киши йиғилишди. Туман бошлиғи полковник Бржезицкий одамлар кам

тўпланган деб, бозордаги барча аҳолини ҳайдаб келишни буюрди. 10 мингга яқин киши тўпланди. Руза ойи бўлгани учун халойиқ асабий, толиққан аҳволда анча туриб қолди. Туман бошлиғи-дан чақириқ ёшига етганларни аскарлик хизматидан озод қилишни сўрашди. Подшо номидан чақирикдан озод қилин-ганлик ҳақида қоғоз беришни илтимос қилиб йиғлаб-сиқтаган- лар ҳам бўлди. Бржезицкий индамай жўнаб кетди ва бир соат-дан сўнг икки взвод аскар билан қайтиб келди. Тинч мулоқот секин-аста отишмага айланди» 1 . Аҳоли томонидан адвокат Убайдулла Асадуллахўжаев номи-га ёзилган ариза ҳам диққатга сазовор. Унда ўқиймиз: «Ҳозир-ги Андижон тумани бошлиғи Бржезицкий даврида авваллари ҳам мавжуд бўлган порахўрлик, товламачилик ва зўравонлик ниҳоятда кучайиб кетди. Қонун- қоидага айланган бу тизим-нинг хусусиятлари қуйидагича: 1) Аҳолидан ўлпон олиш ва порахўрликка маҳаллий амалдорлар: элликбоши, мингбошилар ва ҳозирги бош оқсоқол Шермат Алимқулов (қўқонлик амири лашкар Алимқулнинг ўғли Шермуҳаммад) каби маъмурият ва-килларини жалб этишган; 2) Солиқ-ўлпон ундириш ва пора олиш маъмурият вакиллари томонидан бевосита эмас, балки билвосита воситачилар орқали амалга оширилмоқда. Хусусан, ноҳия бошлиғининг тилмочи Юсуфжон ҳожи ҳамда пристав-ларнинг таржимонлари воситачилик қилишади. Бу усул шун-дай усталик ва изчиллик билан олиб бориладики, натижада аҳоли амалдорларнинг қонунга хилоф ишлари юзасидан қилган шикоятлари ҳеч қачон адолатли ҳал бўлмаслигига кўникиб ке-тишган» 2 . ТРМБ агентураси хабарларида социал-демократ А. Казаков «ишчилар ўртасида урушга қарши сўзлаётгани, уруш халқ учун бефойда экани, ишчилар аҳволи оғирлашгани, ҳукумат ва ти-жоратчилар эса урушдан манфаатдор эканликларини тушунти-раётгани тўғрисида» 3 маълумотлар олинган. Бошқа бир ахборотда ТРМБ агенти Тошкент трамвайи иш-чиларининг «қуролни ҳукуматга қарши қаратиш керак» ва уму-ман ўлка ишчилари ўртасида «эски тузум сакланиб қололмай-

ди, инқилоб муқаррар» деган ғоя кенг қулоч отганини хабар қилади. Бундам ҳолат рус мустамлакачи аҳолиси ўртасида, чо-ризм кутганидек, яқдиллик йўқлигини кўрсатди, қолаверса, рус ишчилари, ўзларига яратилган имтиёзлар ва ҳукмрон мавқеи-дан қатьи назар, мавжуд тузум таянчлари эмаслигини билди-риб қўйди. Маҳаллий миллатлардан иборат ишчилар синфи ўртасида ҳам мавжуд тузум ва тартиблардан норозилик учқунлари аста-секин аланга олмоқца эди. Темир йўл ишчилари сафида туб миллатга мансуб ишчилар 4,5—5 минг кишини ташкил қилган. Худди шу темир йўлдаги қора ишда, қурилишларда ва малака-ли касбларда ишловчилар озодлик ғоялари таъсири остида ўз ҳақ- ҳуқуқларини таниб, миллий ўзлигини англай бошлаган эдилар.

O'xshashlar

Россияда янги ўзгаришлар жараёни ва ислохатларнинг бориши

Уммавийлар ва Аббосийлар даврида араб халифалиги

VI—XI асрларда Араблар

XIX аср охирларидаги халқ ҳаракатлари

XVI—XVII асрларда Ҳиндистон