Россияда янги ўзгаришлар жараёни ва ислохатларнинг бориши - Tarix - Referatlar

Россияда янги ўзгаришлар жараёни ва ислохатларнинг бориши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

132 KB

Ko'chirib olish

Р оссияда янги ўзгаришлар жараёни ва ислохатларнинг бориши Режа: 1. Р оссияда янги ўзгаришлар жараёни ва ислохатларнинг бориши 2. Мамлакатдаги қарама-қаршиликлар «Демократик Россия» блокининг парчаланишига олиб келди. 3. Касаба уюшмаларида меҳнаткашлар ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилиш 4. 1999 йил кузида маъмурият «Единство» ҳаракатини ташкил этди.

Р оссияда янги ўзгаришлар жараёни ва ислохатларнинг бориши 1991 йил августида тўсатдан бўлган инқилобнинг ғалабаси Б.Елцин ва «Демократик Россия»нинг елкасига кутилмаганда юк бўлиб тушди. Россия ҳукумати туб ўзгаришлар дастури ишлаб чиқилгунча шошилинч тадбирларни амалга оширишга мажбур бўлди. «Демократик Россия» ҳаракатида бундан кейинги олиб борилиши керак бўлган ишларнинг усул ва йўлларида қарама- қаршилик борлиги аён бўлиб қолди. Шу сабабли Ельцин ва унинг тарафдорлари август-сентябрда радикал ислоҳотлар учун халқнинг кўтаринки руҳидан фойдалана олмадилар. Аммо сусткашлик қилишга имкон йўқ эди: 1991-1992 йил қишига Россияда на озиқ-овқат, на уларни сотиб олишга маблағ ва на бошқариш тизими бор эди. Россия халқ депутатлари съездининг кўпчилик аъзоларига тузумнинг пучлиги ва уни қайта тиклашнинг иложи йўқлиги, унинг ўрнига шошилинч равишда янги ҳукуматни тузиш зарурлиги очиқ-ойдин маълум эди. Шундай бўлсада, турли хил таклифларнинг кўплигига қарамай, СССРнинг Россиядаги харобалари ўрнида фақат имкони бор нарсани қилиш, фақат янги раҳбарлар ва ночор аҳоли қўлидан келадиган ишларни амалга ошириш мумкин эди. Либерал-демократик туб ўзгаришларнинг асосий йўналишларини октябрнинг охирида Ельцин съездга таклиф этди ва буни Россия депутатлари съезди эса маъқуллади. Либерал ислоҳотчилик ишини амалга оширишдан энг тажрибали кадрлар бош тортгандан кейин, эски раҳбариятнинг бир қисми билан реформист ҳукумат ишга киришди. Е.Гайдар «команда»сини қўллаб- қувватлаш учун бу ишни президентнинг ўзи бошқарди, унинг биринчи ўринбосари эса «Демократик Россия» ҳаракати раҳбарларидан бири бўлган Г.Бурбулис эди. Туб ўзгаришларнинг қийин кечишини олдиндан кўра билган министр- ислоҳотчилар ўзларини «камикадзе» (ўлимга маҳкум қилинганлар) деб ҳисобладилар ва бу ўзгаришларни татбиқ этишни қисқа муддатларда амалга оширмоқчи бўлдилар. Белгиланган ислоҳотчилик тадбирларини амалга

ошириш учун президент ва ҳукуматнинг ҳуқуқи етарли деб ўйладилар, «қаддини ростлаган» кишиларнинг мафкураси эса ўз-ўзидан либерал мафкура бўлиб қолади деб ишондилар. Бунинг устига ҳокимиятнинг бошқа тармоқларидан мадад олиш учун қайғуришмади. Бу ҳаракат ҳам худди президент ўйламасдан туриб бир йилдаёқ аҳволни яхшилайман деб берган ваъдасидек жиддий хато бўлиб чиқди. Ҳукумат ўз ишини меҳнат ҳақини ва ижтимоий таъминотни бирмунча яхшилаш, ҳамда маъмурий ва молиявий ташкилотларни янги вазифаларга мослаштириш чораларидан бошлади. Сўнгра ҳукумат баъзи соҳаларни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусий мулкчиликни тиклаш ҳамда бозор муносабатларини ривожлантиришга йўналтирилган ислоҳотлар режаларини ишлаб чиқди ва амалга оширишга интилди. Либераллаштиришга қарши турган рақибларнинг, ҳамда уни бошқача усул билан амалга ошириш тарафдори бўлганларнинг шафқатсиз қаршилиги, шунингдек, маъмурий органларнинг паст даражада ижрочилиги ислоҳотларни амалга оширишни қийинлаштирди. 1992 йил баҳорида мамлакат президенти ва ҳукумат марказдан қочиш ҳаракатларини бартараф этиш ва Россиянинг бутунлигини сақлаб қолиш учун «мустақил республикалар», ўлкалар, вилоятлар ва автоном округлар билан Федератив шартнома тузиб, ҳар бир субъектга (ҳудудий бирликка) улар «ҳазм қила олаолгунларича» ваколат беришга мажбур бўлдилар. Туб ўзгаришлар жараёни пароканда бўлиб тарқалиб кетаётган совет бошқарув органлари томонидан амалга оширила бошланди. Бу аппаратнинг ходимлари янги вазифаларни амалга оширишнинг йўлларини эплай олмадилар, баъзилари эса хоҳламадилар. Бунинг устига аппаратда ислоҳотчиларнинг янги оқими етарли эмас эди. Ислоҳотларни амалга оширишда саботаж (ишдан бўйин товлаш) ва ҳар хил ҳокимият органларининг бир-бирига қарама-қарши буйруқлари ҳалақит берар эди. Аммо ҳар холда Олий Советнинг бир қатор қонунлари ва президентнинг кўплаб буйруқлари асосида 2-3 йил ичида хусусий мулкчиликка ўн

йилликлар мобайнида нафрат уйғотилган бўлсада Россияда нафақат бозор муносабатлари қайта тикланди, балки у устунлик ҳам қила бошлади. 1992 йилнинг ўзида барча маҳсулотларга нархлар эркинлаштирила бошланди: эҳтиёж ва талабдан келиб чиққан ҳолда улар бозор муносабатлари асосида шакллана бошлади. Йилнинг охирига келиб давлат назорати остида фақат давлат бюджетидаги ишчи ва хизматчиларнинг иш ҳақини ва нархларни белгилаш қолди. Нархларнинг бундай либераллаштирилиши рублнинг ягона тўлов воситаси ва хўжаликни бошқариш қуроли бўлишига етарли асос бўлди. Ҳукумат Халқаро Валюта Фондининг миллиардлаб доллар кредитлари ёрдамида рублни мустаҳкамлашга, бюджетни тақчилликсиз қилишга ҳамда мамлакат молия тизимини мустаҳкамлашга интилди. Бироқ, маблағнинг етишмаслиги давлат буюртмаларининг қисқаришига олиб келди. Ўз навбатида бу энг асосий саноат корхоналаридан ташқари барча корхоналарни давлат тасарруфидан чиқариш ишининг бошланиб кетишига сабаб бўлди. Бу корхоналар бошлиқларнинг ва ишчи ходимларнинг акционерлик мулкига айланди. Улар бошқа фуқароларга акцияларнинг катта қисмини хусусийлаштириш чекига (ваучерга) сотиш ҳуқуқига эга эдилар. Ваучерлар ҳаммага берилар эди - уларни аҳолининг 90 фоизидан кўпроғи асосан фондлар ва олиб сотарлар орқали олишарди ва сотишарди. Хусусийлаштириш керакли даражада қонуний асосга эга эмас эди. Хусусийлаштирилаётган корхоналарнинг нархлари баланд эмас эди уларнинг баҳолари, фондларнинг абстракт нархида эмас, балки нархлар бозор эҳтиёжларининг паст даражадаги тўлов имкониятларига мос тарзда белгиланар эди. Шундай қилиб мамлакатда 24 минг корхона ва 15% кўнгилли-фермерлар ташландиқ ерларга эга бўлдилар. Турли хил хусусий саноат ва савдо корхоналари, ҳамда банклар қонуний йўл билан ишга тушди ва уларни ташкил этиш тезлашди. Аммо кўплаб янги хўжайинлар улар ичида анчагина илгаритдан хўжалик юритувчилар ҳам бор эди, улар бозор шароитларида иш олиб боришни билмас эдилар. Шу сабабли самарали ишлаб

чиқарувчиларнинг пайдо бўлиши жуда мураккаб жараён бўлди, бу эса ўз навбатида ишлаб чиқариш жараёнининг пасайиб кетишига олиб келди ва жонланишнинг анча чўзилиб кетишига сабаб бўлди. Давлатда етарли маблағнинг йўқлиги буюртма ва сармоя кутаётган ҳамда конверсия учун ресурсларга эга бўлмаган, шунингдек, бозорга керакли рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқаришга қодир бўлмаган саноат корхоналарининг катта қисмини фалаж қилиб қўйган эди. Корхоналарнинг бир-бирига қарзини тўламай юриши хўжаликнинг издан чиқишини кучайтирди. Натижада бир йилда ишлаб чиқариш 20% тушди ва пасайиш давом этди. Жуда қийин аҳволда давлат дотацияси билан яшаётган фонд, таълим, маданият, соғлиқни сақлаш ва ижтимоий таъминот каби соҳалар маблағсиз қолди. Мулкчиликни ва бозор муносабатларининг қонун томонидан ҳимояланишининг йўқлиги, ҳуқуқни ҳимоя қилиш органлари янгиланишининг кечиктирилиши суистеъмол ва жиноятнинг ўсишига имкон берди. Рубль миссияси нархнинг 26 баробар ўсишига, пулнинг қадрсизланишига ва рублнинг доллар томонидан сиқиб чиқарилишига олиб келди. Пулнинг қадрсизланиши омонат пулларнинг, ваучерларнинг ва маошнинг қувватини тушуриб, аҳолининг катта қисмини ночор аҳволга солиб ўйди. Ишсизлик ўсди ва маошни ўз вақтида тўламаслик оммавий тус олди. Аҳоли даромади 2 баробар пасайди. Халқнинг таъминот ва фаровонлик ҳақидаги умидлари пучга чиқди ва бу аҳолининг барча қатламларини норози қилди. Бу воқеалар кўпларга - А.Солженециндан тортиб то Г.Зюгановгача, яъни барчага либераллаштириш ва хусусийлаштиришни талончилик ва халққа қарши ҳаракат деб аташга асос бўлди. Коммунистлар халқнинг қийналишининг асосий сабаби «реал социализм» ўн йилликларининг ҳалокатли оқибати эмас, балки ислоҳотларни нўноқлик билан амалга ошираётган янги ҳокимиятдир деб, жар солишди ва шу йўл билан мамлакатни яна социализм йўлига қайтаришга уриндилар.

Мамлакатдаги қарама-қаршиликлар «Демократик Россия» блокининг парчаланишига олиб келди. Ислоҳотлар сабабли бўлаётган катта сарф-харажатлар норозиликларни кучайтирди ва кўплаб оппозициядаги партия ва ҳаракатларни руҳлантириб юборди. Олий Советда ва Депутатлар Съездида нафақат либерал-демократик туб ўзгаришларнинг рақиблари бўлмиш-коммунистлар шу билан бирга монархистларгача бўлган оппозициядаги кучлар ҳам фаоллашиб қолдилар. Вице президент А.Руцкойга ўхшаган вақтинчалик шериклар, ислоҳотларнинг бошқача вариантларини тавсия этувчи Р.Хасбулатов ва Г.Явлинский кабилар ҳам фаоллашиб қолдилар. Уларнинг таъналари Ельцинни ислоҳотларнинг баъзи бир соҳаларини тўхтатиб туришга, ҳукумат таркибига «бошқармачиларни» киритишга, сўнгра ундан ўзи чиқиб, Гайдарга қолдиришга мажбур қилди. 1992 йил декабрида съезд ишини барбод қилишга қаратилган муваффақиятсиз уринишдан сўнг, Ельцин Гайдарни «бошқармачилар» ва «директор»лар орасида катта обрўга эга бўлган собиқ совет вазирларидан бири В.Черномўрдин билан алмаштиришига мажбур бўлди. «Бошқармачилар» кўпчиликни ташкил этган В.Черномўрдин ҳукумати халқнинг ишончини ишлаб чиқаришни барқарорлаштириш ва аҳоли турмуш даражасини бироз енгиллаштириш каби ваъдалар билан қозонмоқчи бўлди. «Бошқармачилар» туб ўзгаришларни ўзларининг назоратчилари остида бўлган холдинглар тузишга қаратмоқчи бўлган бўлсаларда, ҳокимият либерал вазирларнинг зўр бериши билан Ельцин қувватлаётган ислоҳотлар дастурини, яъни хусусийлаштиришни ҳамма жойда, қаерда хусусий мулкчилик давлатникидан самаралироқ бўлса, ўша жойда амалга оширишни давом эттирди ва инфляция ҳамда бюджет танқислигини пасайтиришга интилди. Бу ҳол бир томондан Ельцин ва ҳукумат билан иккинчи томондан Олий Совет ва съезддаги кўпчиликни ташкил этувчи оппозиция ўртасидаги низони кучайтириб юборди. Оппозиция Олий Совет съездининг Конституция бўйича олий ҳокимият бўлишлигидан, ҳатто Конституцияни ўзгартира олишлигидан, ҳукумат ҳаракатларини тўхтата олишлигидан ва мамлакат

ресурсларини назорат қила олишлигидан фойдалана билди. Съезд ваколатларини чегаралаб қўйишга интилган Елъцин ва ҳокимиятдан Ельцинни четлаштиришга интилган оппозиция ўртасидаги кескин ихтилоф 1993 йил 25 апрелда умумхалқ референдумини ўтказишга олиб келди. Референдумда кўпчилик президентга ишонч билдирди ва унинг ижтимоий- сиёсатини қўллаб-қувватлади, аммо на депутатларни, ва на президентни муддатидан олдин қайта сайлашни истамадилар. Норози бўлган коммунистлар 1 майда Москвада катта намойиш ўтказиш билан ҳокимиятни штурм қилиб олишга тайёр эканликларини билдирдилар. Оппозиция съезднинг мутлоқ ҳукмронлигидан ва ислоҳотларни сўндириш учун советларнинг мутаассиб тизимидан фойдаланганлиги сабабли, коммунистлар модернизациялашган Совет Конституциясини сақлаб қолиш тарафдори эдилар. Бу Конституцияни парламентар республикаси руҳида янгилашга рози бўлдилар, бу таклифни эса президент тутган йўлнинг либерал-демократик мухолифлари беришган эди. Ельциннинг сафдошлари янги Конституцияга мувофиқ либерал-демократик президентлик республикасини тузишга интилдилар, унинг лойиҳаси эса Ельцинчилар томонидан чақирилган конституцион кенгаш томонидан тайёрланган эди. Олий Совет раиси Р.Хасбулатов бошқарган оппозиция кучларининг сафарбар этилишига ва президент ваколатларини чеклашга кўрилаётган тайёргарликларга қарши 1993 йил 21 сентябрда Ельцин давлат тўнтаришини амалга ошириши мумкинлиги ҳақида огоҳлантириш билан чикди. У ўз фармойишида, оппозицияни ҳокимиятни фалаж қилганликда айблаб, босқичма-босқич конституцион ислоҳотларни бошлаганлигини эълон қилди. Халқ депутатлари съездини ва Олий Советни тарқатиб юборганлигини эълон қилиб, уларнинг аъзоларига президент ҳамма фуқаролар қатори янги конституция ва янги ҳуқуқий органларини сайлаш ҳақидаги референдумда қатнашишларини таклиф қилди. Олий Советнинг кўпчилик депутатлари буйруққа буйсунишдан бош тортдилар. Олий Совет Оқ уйда халқ депутатлари съездини чақирди ва

Ельцинни ишдан олинганлигини эълон қилди. Вице-президент Руцкойни вақтинчалик президент этиб сайлашганликларини билдирдилар. Оқ уй оппозициянинг таянч қароргоҳига айланди ва бу ерга уларнинг тарафдорлари оқиб кела бошладилар, экстремистлар эса ҳохловчиларга қурол тарқата бошладилар ва отрядлар туздилар. Ельцинни қўллаб-қувватлаган ҳукумат томонидан Оқ уйнинг қамал қилиниши оппозиция раҳбарларини Ельцин вакиллари билан музокора олиб боришга мажбур этди, бу вакиллар эса низони тинч йўл билан ҳал этиш тарафдорлари эдилар. Патриарх ёрдами билан битим тузилди. Аммо ҳамма маҳаллий советлардан олинган қутловлар ва экстремистларнинг ташаббуслари Хасбулатов-Руцкой блоки ғалаба қилишига ишонч уйғотди. Шунинг учун тузилган битим улар томонидан маъқулланмади. Қуролланган экстремистлар 3 октябрда Москва мэри биносини кўлга олдилар ва телемарказга хужум уюштирдилар, Хасбулатов эса кечаси Кремлни қўлга олишга чақирди. Оппозициянинг бир қисми қуролли ҳаракатларга ўтгани сабабли уларга Ельцин қуролли куч билан жавоб берди, бу куч эса Ельцинда кўпроқ эди. 4 октябрда Оқ уй ўққа тутилди ва оппозиция таслим бўлди. Оппозициянинг бошлиқлари эса қамоққа олинди. Икки томондан жами бўлиб 150 киши ҳалок бўлди. Россияни радикал янгилаш мухолифларининг ўзига ишонганлиги ва улар томонидан қурол ишлатилганлиги қонли тўқнашувга ва қурбонларга олиб келди. 21 сентябрда бошланиб 4 октябрда тугаган тўнтариш мамлакатнинг давлат тузумини янгилаган Конституция ҳақидаги референдумга йўл очди. Референдум йўлини тозалаш учун октябр ойида президент ўзининг буйруғи билан ҳамма қатламдаги советларни тарқатиб юборди. 1917 йилда барпо бўлган Совет тузуми тугатилди. Аҳоли бундан ҳаяжонга тушмади, сабаби омма бўлаётган воқеаларни ҳали охиригача тушуниб етмаган эди. Иккинчидан, советлар аллақачондан бери номигагина ишлаётган эдилар. Ўлка-вилоятларнинг вақтинчалик раҳбарлари президент этиб сайландилар. Ельцин оппозициянинг қуролли ҳаракатига қўшилган шахсларни ва ташкилотларни референдумда қатнашиш ҳуқуқидан маҳрум

этди. Туб ўзгаришларга дадил қадам ташлай туриб, президент ерни эркин олди-сотди қилиш ҳақидаги буйруғини чиқарди ва янги конституция лойиҳасини эълон қилди. Аммо ривожланишнинг ҳар хил йўналишлари тарафдорларининг тўқнашувлари деб баҳоланган тўнтариш, қон тўкишларнинг моҳияти аҳолига қоронғу эди ва у кўпчилик томонидан жиззаки раҳнамоларнинг ёки ҳокимиятдаги турли хил тоифаларнинг тўқнашуви деб тушунилди. Кўпчилик оммавий ахборот воситалари ҳам шу ҳақда фикр билдирдилар. Бу тушунмовчилик жуда қимматга тушди ва Ельцин ҳамда унинг тарафдорларига бўлган ишонч пасайиб кетди. 1993 йил 12 декабрдаги Умумхалқ референдумида сайловчиларнинг 54 фоизидан кўпроғи қатнашди ва (Татаристон ва Чеченистон республикасидан ташқари), сайловчиларнинг 58 фоизидан кўпроғи таклиф этилаётган конституция учун овоз бердилар. Сайлов натижалари халқ ҳокимиятини, инсон эркинликлари ва ҳуқуқларини устун деб тасдиқлайдиган янги конституция қонунийлигининг асоси бўлди. Россияликлар содир бўлаётган воқеаларнинг аҳоли томонидан тушунилиш даражаси қандай бўлишидан қатъий назар, яна бир марта ўзларининг либерал-демократик йўлининг тўғрилигини тасдиқладилар, аммо бу йўлдан ислоҳотларни амалга ошириб бориш жуда қийин кечди. Янги конституция олдинги совет даври конституцияларидан кескин фарқ қилар эди. Россия демократик федератив республика бўлди, унда ҳокимият манбаи сифатида кўп миллатли халқ оммаси тан олинди, инсонпарварлик ғоялари, инсон манфаатлари, ҳуқуқлари ва эркинликлари, кўчиб юришлари, хусусий мулк ва тадбиркорлик устувор ва дахлсиз деб эълон қилинди. Янги конституция, федерал тузилишнинг хилма-хиллигини сақлаган ҳолда, федерация субъектларининг тенглигини, (улар сайлаган ҳукуматлар катта ваколатларга эга эдилар) Россия федерацияси ҳудудларининг бутунлиги ва бузилмаслигини эълон қилди. Россияда ҳокимият тармоқларининг бўлиниши президентнинг кенг ваколатлари,

давлат сиёсатининг асосий йўналишларини белгилаши, ҳукуматни тузиши ва буйруқлар чиқариш ҳуқуқлари билан бирга қўшиб олиб борилди. Федерал мажлисга яъни Давлат думаси ва Федерал Советга бўлган сайлов натижалари халқ оммаси кенг табақаларининг эркинлик ва демократия тўғрисидаги ғира- шира тасаввурлари, ҳамда улар катта қисмининг коммунистик ва миллатчилик кайфиятдаги пуч орзулари таъсир кўрсатиб турди. Либерал- демократик ислоҳот тарафдорлари Давлат думасида энг катта фракцияни тузишга эришган бўлсаларда, бироқ улар ўртасидаги ўзаро низолар ва оппозиция кучлари қонунчилик ишларининг бажарилишига ҳалал бериб турди. Бахтга қарши либерал-ислоҳотчилар ташаббуси билаи бошланган кўпгина муҳим ўзгаришларни президентнинг фармонлари билангина амалга оширишга тўғри келди. Бунинг устига кенг ваколатларга эга бўлган президент аҳолининг катта қисми томонидан қўллаб-қувватланмаганлиги учун фармонлар, қарорларнинг амалга оширилиши учун етарлича ҳокимиятга эга эмас эди. Ҳатто у таъқиб остига олинарди. Ислоҳотлардан ўз шахсий манфаатлари йўлида фойдаланишга интилган одамлар президент атрофида ҳаддан ташқари кўп тўпланган бўлиб катта таъсир этувчи кучга эга эди. Натижада улар мамлакат халқ хўжалиги ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш учун сарфланадиган маблағларнинг анчагина қисмини кераксиз нарсаларга: Кремль саройларини таъмирлашга ва президентнинг янги резиденцияларини қуришга сарфладилар. В.Черномердиннинг ҳукуматида 1997 йилгача «бошқармачилар» кўпчиликни ташкил этарди. Илгариги советларнинг бошқариш аппарати ўрнига янги маъмурий аппаратни тузиш марказда ҳам ва федерация субъектларида ҳам жуда суст борарди, федерал ҳокимиятнинг юқори поғонаси заифлигича қолмоқда эди. Илгариги партия-совет хўжалиги соҳаларида ишлаган раҳбарлар бошқаришнинг марказий органлари ходимларининг 60 фоизини, республикалар, ўлкалар ва вилоятлар

маъмуриятлари ходимларининг 80%ни ва куч ишлатадиган, ҳамда ҳуқуқни ҳимоя қилиш тузилмаларининг 100%ни ташкил этардилар. Аммо ҳукуматда ва Президент маъмуриятида, шунингдек, Давлат думасида ҳали либерал-реформаторлар мавжуд эди (А.Чубайс ва бошқалар), уларнинг ташаббуси ва президент қўллаб-қувватлаши билан туб ўзгаришлар ҳарна бўлсада давом этарди. Мамлакат ишлаб чиқаришининг 70% га яқини акционерлар ва хусусий компаниялар қўлига ўтди. Давлат думаси томонидан конституцияга мос келадиган фуқаролар кодекси қабул қилинди, унда хусусий мулкчилик муносабатлари мустаҳкамланди. Ягона суд системаси ҳақидаги қонун чуқур суд ислоҳотларини бошлаб берди. Аста-секин конституцияга мос келадиган маҳаллий ўз-ўзини бошқариш системаси (тизими) шакллана бошлади, шаҳарларда ва туманларда советлар ва управалар сайланиб ҳаракат қила бошладилар. СССРдан мерос қолган қуролли кучлар аста-секинлик билан уч баробарга қисқартирилди. Аммо ҳукумат бозор иқтисодиётига ҳос бўлмаган муносабатларни енгиш учун чора тополмади. У давлат мулкидан келадиган даромадни кўпайтира олмади ва солиқ йиғишни таъминлай олмади. Рўйхатдан ўтишни хоҳламаган корхоналар -«хуфёна иқтисодиёт» мамлакат ялпи ички маҳсулотининг 25%дан 45% гача бериб турди. Кўплаб уддабуронлар катта маблағни ҳатто чет элга ҳам ўтказиб юбориш йўлини топдилар. Ҳукумат майда ва ўрта бизнесни ҳамда фермерларни қўллаб-қувватлаш учун жуда оз маблағ ажратди. Колхоз ва совхозларнинг ерга ҳақиқий эгалигисиз акционер жамиятларга айлантириш номигагина бўлди ва қишлоқ хўжалигини жонлантиролмади. Ҳокимият тепасида турганларнинг аҳолини маъмурий йўл билан керакли томонга йўналтирмоқчи бўлган уринишлари коррупциянинг ривожланишига имкон берди. Хокимиятдагилар мулкчиликнинг дахлсизлигини нафақат ҳимоя қилаолдилар, балки ўзлари фуқароларнинг бошқа ҳуқуқларини ҳам буздилар, маош ва нафақаларни ўз вақтида беролмадилар. Черномырдин: «Яхши бўлишини истадик, аммо ҳар доимгидай қолаверди», - деб очиқчасига тан олди.

Оппозидия Давлат думасида ерни эркин олди-сотди қилишга ва гаровга қўйишга ҳалақит берарди. «Табиий монополияларнинг» мустаҳкамланиб олган раҳбарлари, кўп тармоқли молия-саноат гуруҳларининг бойиб кетган хўжайинлари ва колхоз-совхозларнинг «агрария» деб аталадиган соҳа раҳбарлари ҳукуматдагиларга ўз манфаатларини бўйинтуруқ қилдилар, молиявий фирибгарликда куйиб банкрот бўлган банклар эса миллионлаб одамларни алдадилар. Ҳукумат томонидан кам таъминланган қатламларга ёрдам бериш, маошни ва нафақаларни индексация қилиш борасида чоралар кўрилди. Аммо ишлаб чиқаришнинг жиддий тушиб кетиши, ишсизликнинг купайиши ва аҳоли турмуш шароитининг ёмонлашуви давом этди. Ижтимоий кескин қарама-қаршилик, айниқса, «янги руслар», «шоҳона» яшаш тарзига ўрганиб қолган бюрократик юқори табақалар ва зўр-базўр ҳаёт кечираётган кўпчиликни ташкил этадиган аҳоли ўртасида кучайиб кетди. Касаба уюшмаларида меҳнаткашлар ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тажрибаси жуда оз эди, қайтадан реконструкция қилинган тоғ-кон саноати ва саноатнинг бошқа тармоқларининг ишчилари катта иш ташлашлар қилиб, темир йўлларни бекитиб қўйдилар, марш юришлари уюштирдилар, қамал қилдилар, пикетлар уюштириб, ғалаённинг бошқа турларини ўтказдилар. Маош ололмаган ўқитувчилар ва врачлар ҳам ғалаён кўтардилар. Ахлоқ қоидаларининг ва ҳокимиятнинг заифлашиб кетиши натижасида мулкни қайта бўлиш ва бойишнинг янги имкониятлари туғилган бир вақтда уюшган жиноятчилик ва коррупциянинг ниҳоятда ривожланиб кетишига имкон туғдирди. Кўплар, яъни ўзининг фаравонлигини давлатнинг буюклигига боғлиқ деб ҳисоблайдиган кишилар, (улар учун тескари бўлиши мумкин ҳам эмас эди) либерал-демократик туб ўзгаришлардан умидларини ҳам уздилар. Натижада турли хил «буюк давлатчилар» фаоллашиб кетдилар - булар Россия Федерацияси компартияси ва бошқа «муросасиз» партиялар, социализмга қайтишга уринаётган оппозициячилар, шунингдек,

миллатчилар, буюк давлатчилар ва турли хил миллий сепаратистлар: чечен ва татарлардан тортиб то тувалик ва ёқутларгача фаоллашдилар. Президент сиёсати натижаларидан аҳолининг норозилигига умид боғлаган коммунистлар 1995 йилда Давлат Думасига бўлган сайловларда ғалаба қилишди. Сайловда ядросини Россия Федерацияси Коммунистик партияси ташкил этган оппозиция мутлақ кўпчилик овозга эга бўлди. Компартия мамлакатда туб иқтисодий ва сиёсий ўзгаришларни ўтказишга ва Россия Федерациясининг халқаро мажбуриятларини бажаришга халақит берди. Бу хол, айниқса, чет эл кредитлари ва сармояларини жалб этишда яққол кўринди. Мамлакат тепасида турганлар асосан илгариги партия ва совет органлари номенклатурасида турганларнинг қолдиқларидан ва либерал- демократик оқимларнинг раҳбарликка кўтарилган вакилларидан иборат эди. Булар ғоявий-сиёсий жиҳатдан ўз манфаатларини ўйлайдиган рақиблардан иборат эдилар. Уларни элита деб ҳурмат қилганлари билан уларда на малака, ва на Россиянинг янги муаммоларини ҳал этиш учун керакли тажрибалари бор эди. Жамиятнинг жипслашишига этносларнинг хилма-хиллиги ҳам халақит берар эди. Уларнинг ичида энг буюги руслар бўлса-да, бироқ ўзларининг миллий бирлиги зарурлигини етарли даражада англай олмаганлиги, ҳамда кўплаб диний оқимлар ўртасидаги қарама- қаршиликларнинг мавжудлиги, шунингдек, яқин ўтмишдаги йўқотишлардан ўзини ўнглаб ололмаган православия мазҳаби ўртасидаги рақобатлар жамиятнинг жипслашишини мураккаблаштириб қўйган эди. Кўпчилик республикалар ва округларда титулли этнослар озчиликни ташкил этардилар. Деярли ҳамма округлар область ва ўлкалар таркибида эдилар, областлар ва ўлкаларнинг эса, таъминлай оладиган хўжалиги йўқ эди ва марказ дотациясига қарам эди (дотация - бериладиган қўшимча ёрдам). Федерациянинг субъектлари ўртасида эса илгаригидек, бевосита бозор алоқалари ва иқтисодий ўзаро боғлиқлик йўқ эди.

Федерацияни жипслаштириш учун ҳукумат Россия Федерациясининг 50 тагача субъектлари билан уларнинг ваколатларига ўзгартиришлар киритиш учун алоҳида шартномалар тузди. Аммо марказдан қочма интилишлар кучайди, республикалар, ўлкалар, областлар ва округлар томонидан Россия Федерацияси Конституцияси моддаларини ва федерал қопунларини кўплаб бузилиши одатий ҳол бўлиб колди. Федерал мамлакатда яхшиликнинг «эмаклаб парчаланиш» даври бошланди, бунга эса фақат субъектларнинг ўзаро ҳаётий боғлиқлиги тўсқинлик қилиши мумкин эди. Федерал қўшинларнинг ўзини мустақил деб эълон қилган Чечен республикасига (Ичкерияга) «конституцион тартибни» ўрнатиш учун юборилиши оқибатида 1994-96 йилларда 100 мингга яқин киши ҳалок бўлди. Вайронагарчилик келтирувчи урушга сабаб бўлди. Бу уруш мамлакат хом ашёсига путур етказди, халқаро обрўйнинг тушиб кетишига олиб келди ва мағлубият билан тугади. Ичкериянинг ўзини мустақил деб эълон қилган статуснинг Россия томонидан тан олиниши эса кейинга қолдирилди. Б.Ельцин ва Ичкерия аҳолиси томонидан сайланган президент А.Махадовнинг қўшма баёнотида Россия ва Ичкериянинг муносабатлари халқаро ҳуқуқ нормалари асосида амалга оширилади,» - деб таъкидланди. Аҳолининг президентга ва ҳукуматга бўлган ишончига анча путур етган эди. Аммо, Ельциндан бўлак ислоҳотлар учун курашчилар орасида 1996 йилги президентлик сайловларида коммунистларнинг номзоди Зюгановга қарши турадиган бошқа номзод топилмади. Ельциннинг ғалабасига ишонмаган унинг атрофидаги бир қисм кишилар тўнтариш уюштиришни, яъни Компартияни таъқиқлаб қўйиш ва сайловларни орқага суришни таклиф қилдилар. Аммо Чубайс ва бошқа ислоҳотчиларнинг саъйи-ҳаракатлари билан Ельциннинг шуҳратини оширишга эришилди ва хуллас 1996 йилнинг ёзида сайловларнинг иккинчи турида коммунист рақибларининг деярли ҳаммаси Ельцинга овоз бердилар. Алданганлигига, умидлари пучга чиққанлигига қарамай, кўпчилик россияликлар либерал туб ўзгаришлар йўлидан чекинмадилар. Бу нарса Ельциннинг ғалабасини таъминлади ва

шунингдек, унинг атрофидан ва ҳукуматдан тўнтариш тарафдорлари бўлганларни четлаштириш имконини таъминлади. Аммо ғалабадан сўнг у ярим йилча бемор ётди, Черномўрдиннинг ҳукумати эса Ельциннинг муваффақиятларидан ислоҳотларни тезлаштириш учун фойдалана олмади. Фақат кейинги йилнинг баҳорида Ельциннинг ташаббуси билан ҳукуматга Чубайс ва бошқа «ёш ислоҳотчилар» киргандан сўнг хужумга ўтиш учун уриниш қилинди: йирик компанияларнинг давлат акцияларини танлов асосида сотиш бошланди, солиқ кодекси, ижтимоий таъминот, уй-жой хўжалиги, қуролли кучлар ва ерни олди-сотди қилиш масалаларини қайта ислоҳот қилиш кўзда тутилди. Бироқ туб ўзгаришлар ўтказилишининг рақиблари, оммавий ахборот воситаларидан ва Думадан кенг фойдаланиб, ёш ислоҳотчиларнинг обрўйини туширишга ва уларнинг саъйи-ҳаракатларини фалаж қилишга эришдилар. Давлат думасида кўпчилик бўлган коммунистлар ва улар иттифоқчилари ижтимоий соҳаларга, собиқ колхоз-совхозлар ва ҳарбий корхоналар учун белгиланган харажатларни кўпайтиришни хукуматдан талаб қилди. Ортиқча харажатлар учун маблағ бўлса-да ҳукумат буларнинг талабларини рад этишга журъат этолмади. Натижада 1998 йилнинг баҳорида Давлат думаси томонидан маъқулланган давлат бюджетини амалда ҳаётга татбиқ этишнинг иложи бўлмади ва Ельцин Черномўрдинни С.Кириенко билан алмаштирди. Давлат думаси тасдиғидан қийинчилик билан ўтган янги премьер министр фалаж бўлган мамлакат хўжалигига керак бўлган маблағни топиш имконини берадиган бир нечта қонунлар пактини ишлаб чиқди. Аҳвол жаҳон молия- валюта инқирози туфайли янада мураккаблашди. Бунинг устига Давлат думасидагиларнинг кўпчилиги С.Кириенкони хуш кўрмаганлиги туфайли унинг таклифларини рад этишди ва шу йўл билан улар бюджетни охирги имкониятдан ҳам маҳрум қилишди. Халқаро валюта фондидан кредит олинишига қарамай, кўплаб банк ва корхоналарнинг аҳволи оғирлашди. Ишчи ва хизматчиларга маош тўламаганлиги сабабли мамлакат ғалаён ва

қўзғолонлар оловида қолган эди, ғалаёнчи-шахтёрлар йўлларни тўсиб қўйган эдилар. Ҳукумат ижтимоий-сиёсий жиҳатдан ҳам, маблағ олиш масаласида ҳам мадад ололмади. Шунинг учун 1998 йил 17 августда С.Кириенко давлат ўз мажбуриятлари бўйича тўловларни амалга оширишга қодир эмас деб эълон қилишга мажбур бўлди. Россия ҳукуматига нисбатан ишончга зил кетди, рубл тез орада 3 баробар қадрсизланди, кўплаб банклар синди, нарх- наво ниҳоятда кўтарилиб кетди ва аҳоли яшаш шароити жуда ёмонлашди. Давлат думаси нафақат ҳукуматни, балки президентнинг ҳам истеъфога чиқишини талаб қила бошлади. Коммунистлар президентнинг ваколатларини чеклашга ва ҳукуматни Давлат думаси назорати остига олишга интилдилар. Бу чуқур сиёсий инқироз эди. Президент Ельцинда на ҳукуматга мадад беришга, ва на Черномўрдинни жойига қайтаришга илож бор эди. 1998 йили сентябрда у ижро ҳокимиятига бошлиқ қилиб коммунистларга ёқадиган Е.Примаковни қўйишга қарор қилди. Примаковнинг ҳукуматига анчагина коммунистлар ҳам жалб қилинган эди. Аммо уларга либерал ислоҳотлар руҳи қатъийлик билан қарши турди. Натижада бундай аҳвол иқтисодий сиёсатни пароканда қилди. Инфляция импортнинг қисқаришига олиб келди, бу хол ўз навбатида импортнинг кўпайиб кетиши сабабли тўхтаб қолган баъзи соҳаларда 1999 йилдан ишлаб чиқаришнинг жонланишига олиб келди. Бироқ туб ислоҳотчилик ўзгаришларини тугаллаш учун янги мулкчиликни мустаҳкамлаш, ерларни, ишчи кучларини ва уй-жойлардан фойдаланишни бозор муносабатларига киритиш бўйича бир қадам ҳам босилмади. Коммунистлар мамлакатни режали хўжаликка қайтара олмадилар, аммо шунга қарамай тез-тез касал бўлиб турган президентга хужум қилиб турдилар ва баҳор ойида уни ҳокимиятдан четлатилишини талаб қилдилар. Коммунистлар мамлакатда барқарорликни эълон қилишда таниқли сиёсатчи Примаков билан иттифоқларининг муваффақиятига умид қилар эдилар. Бу эса ўз навбатида либерал туб ўзгаришлар тақдирини хавф остига қўйди. Шунинг учун 1999 йил май ойида коммунистлар альянси билан «гулоби» ҳукумат ўртасидаги иттифоқнинг янада мустаҳкам бўлишининг

олдини олиш учун, президент Примаковни ишдан олди, Давлат думасида эса, Ельцинни президентлик лавозимидан олиш тўғрисида қўйилган резолюция етарли овоз ололмади. Бу хол коммунистлар позициясини (мавқеини) анча заифлаштирди. Ботқоққа ботган ислоҳотлар йўлини асраш мақсадида Ельцин Давлат думасидагиларнинг кўпчилигига ёқадиган В.Степашинни ҳукумат бошлиғи қилиб тайинлади. Бу қадам илгари Кириенко томонидан кўзда тутилган молиявий-иқтисодий тизимни мустаҳкамлашга йўналтирилган қонунларни қабул қилиш имконини берди. Аммо янги премьер либерал-демократик оммани бирлаштириб сафарбар қила олмади. Шундай бир пайтда Москва шаҳар мэри Ю.Лужков томонидан етакланган «бюрократик капитализм» тарафдорлари майдонга чиқишди, уларнинг шиори - маъмурий йўл билан «капитализмчасига ишлаш, аммо социализмчасига тақсимлаш» эди. Улар ўзларини ватан ҳимоячилари деб эълон қилиб, ўз томонига кўплаб губернаторларни оғдириб олдилар ва Примаков бошчилигида Ватан-Бутун Россия (ОВР) (Отечество - Вся Россия) номли блокни туздилар. Президентнинг тутган йўлига қарши ҳужумда улар ҳатто тўҳмат ва уйдирмалардан ҳам фойдаланишда коммунистлардан ҳам ўзиб кетдилар. Улар шу билан либерал-демократик туб ўзгаришлар йўлига жиддий ғов бўлиб қолдилар. Б.Ельцин 1999 йил августида ҳукумат бошлиғи лавозимига кўтарилган В.Путинга Давлат думасидаги сайловларда ғалаба қилишига ва ўзи тутган йўлни давом эттиришига умид боғлади. Мамлакатда ҳали унча таниш бўлмаган янги премьернинг чечен жангариларини Доғистонга бостириб киришига йўл қўймаслик ва уларни Москва ҳамда бошқа шаҳарлардаги террористик хужумларига чек қўйишликдаги қатьитялиги уни машҳур қилиб юборди. 1996 йилнинг кузидан бошлаб Ичкерия ҳақиқий мустақилликка эришган эди. Аммо аҳолининг партикуляризмлиги ва дала командирларининг бебошлиги Ичкерияда ягона жамиятнинг шаклланишига, давлатчиликнинг ва

қонунчиликнинг мустаҳкамланишига ҳалақит берди. Ваҳобийлик билан жамиятни бирлаштиришга бўлган уриниш ғоявий тарқоқликни кучайтирди. Чечен жангариларининг чет эл террористлари томонидан гижгижланган авантюраси-яъни уларнинг Доғистонга бостириб кириши ва Россия шаҳарларидаги қўпорувчилик ҳаракатлари Ичкерия аҳолисини Россия ҳарбийларининг зарбасига дучор қилди. Ўн минглаб аҳоли нобуд бўлди, юз минглаб кишилар қочоқ бўлдилар. Грозний шаҳрини вайрон қилинишига, қишлоқларнинг топталишига олиб келди, оммавий репрессияларга қарши аҳолининг бир қисми қаршилик кўрсатиш, партизанлар уруши олиб бориш билан жавоб берди. Вазиятни жиддий сиёсий йўл билан, ҳамма томонларнинг қатнашувидаги музокоралар йўли билан ҳал этиш ва тинчлик ўрнатиш мумкин эди. Кўплаб давлатлар ва халқаро ташкилотлар Чеченистондаги ва уларни қўллаб-қувватлаган чет эл террористларини қораладилар. Чеченистонга гуманитар ёрдам юбордилар ва шунинг билан бирга Россия ҳукумати ва ҳарбийлари томонидан инсон ҳуқуқларининг бузишларига қарши норозиликлар билдирдилар. 1999 йил кузида маъмурият «Единство» ҳаракатини ташкил этди. Бу ҳаракат ўзининг терроризм ва коррупцияга чек қўйиш, ҳуқуқ тартибот ва барқарорликни таъминлаш каби талаблари билан ўзининг сафига аҳолининг анча қисмини жалб этдн. Бу ташкилот ҳам сайлов компаниясига қўшилди ва янги номзодларни илгари сурди. Бу ташкилотнинг ривожланишига премьер министр Путин ҳамнафас эканлиги ҳам уларга ёрдам берди. Шафқатсиз сайловолди курашларида бу ташкилот осон ғалабага ишонган компартия ва ОВРга (Отечество Вся Россия) қарши кучли рақибга айланди. 1999 йил декабрида янги Давлат думасига сайловлар натижасида коммунистлар ва уларнинг иттифоқчилари заифлашиб қолдилар, натижада улар кўп овоз ололмадилар. Лужков-Примаков блоки ОВР ҳам ҳал қилувчи муваффақиятга эриша олмади. Думада Кучли фракциялар пайдо бўлди «Единство» фракцияси ва «Союз правах сил» (Ўнг кучлар иттифоқи) фракцияси. Биринчи марта туб ўзгаришлар ўтказишни давом эттириш

тарафдорлари бўлган ҳар хил фракциялар ва гуруҳларнинг биргаликдаги ҳаракатлари, «Яблоко» ҳам шу жумладан, уларга давлат думасида кўпчилик овоз олиш имконини берди. Ўзининг тутган йўлига қарши турган рақиб кучларнинг навбатдаги президент сайловларида жипслашишнинг олдини олиш учун Ельцин муддатидан олдин - 2000 йилнинг бошида истеъфога чиқди. Ҳукумат бошлиғи В.Путин, «қонун диктатураси» номли оммабоп шиор ва бозор иқтисодиётини жонлантириш режалари билан чиқиб, нафақат президент вазифасини бажарувчи, балки шу билан бирга март ойида муддатидан олдин бўладиган президент сайловларида ғалаба қилиш учун энг оммавий номзод ҳам бўлиб қолди. Унинг оммалашишига ишлаб чиқаришнинг, нефть экспорти ва солиқ йиғимларидан келган даромадларнинг бир қадар ўсиши ҳам сабаб бўлди. Путин номзоди учун ислоҳотлар тарафдорларининг кўпчилиги ва ҳокимиятни кучайтиришни хоҳлайдиганлар овоз беришди. Натижада 2000 йили Путин Президентликка сайланди. Давлат думасида ислоҳотлар тарафдорларининг кўпчилиги иштирокида бўлган Путиннинг ғалабаси туб ўзгаришларни давом эттиришга қулай шароит яратди, унинг оммавийлигининг ва машҳурлигининг сақланиб туриши эса ҳокимиятнинг самарадорлигини ошишига имкон яратди. У томонидан либерал ислоҳотларни чуқурлаштириш дастури белгилаб олинди. Бу дастурни амалга ошириш учун федерал ҳукумат органлари кучайтирилди ва Федерация Совети таркиби ўзгарди, федерация субъектларининг қонунлари Россия федерацияси конституцияси ва қонунларига мослаштирилди, иқтисоддаги бюрократизмдан қутулиш лойиҳалари илгари сурилди, «табиий» монополиялар судлов, сув, ер, нафақа, уй-жой ва бошқа ислоҳотлар реструктуризация қилинди. Бироқ, регионларда бозор иқтисодиётини барқарор ўсиши учун, сармоялар жалб этиш учун, ишлаб чиқаришнинг эскирган асбоб- ускуналарини конверсия қилиш ва янгилаш учун шароит ҳозирча яратилмади. Аҳолининг харид қилиш қобилияти ўсиб бораётган инфляция

билан сусайтирилди. Шундай бўлсада, уй-жойларни иссиқлик, ёнилғи ва сув билан таъминлашнинг эскича тизимини бузиш тезлаштирилди. Маъмурий идораларнинг инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини бузмасдан «тартиб ўрнатишни» эплай олмасликлари, ҳар қандай ташаббусни фалаж қилиб ташлайдиган бюрократизм ва ўсиб бораётган коррупция, шунингдек, Чеченистондаги қонли уруш, у ерда аҳолининг бир қисми фақат тирик қолиш учунгина федерал ҳукумат билан ҳамкорлик қилаётганлиги, буларнинг ҳаммаси жамиятнинг жипслашувини қийинлаштирди. Қийинчиликларга қарамасдан, либерал-бозор ислоҳотлари ва янги конституция туфайли Россия федерацияси жаҳон ҳамжамиятида либерал йўналишдаги мамлакатлар сирасига кириб олди. Бироқ у шу билан бирга СССРдан баъзи бир буюк давлатчилик ва милитаристик хусусиятларни ҳам мерос қилиб олди. Булар жумласига урушда қўлга киритилган ҳудудларни ушлаб туриш, миллатларни ўз тақдирини ўзи белгилаши ҳуқуқини чеклаш, маъмуриятни милитаризациялаш, тахдид қилиш ва сиёсий масалаларни ҳал этишда қуролли кучлардан фойдаланиш, ракета-ядро ва ҳарбий-денгизда буюк бўлишга даъво қилиш, ҳудудий гегемонликка интилиш, чет элда «ватандошлар» ҳуҳуқини ҳимоя қилиш, (булар қаторига СССРнинг барча собиқ фуқароларини ёки русийзабон фуқароларни ҳам қўшадилар), каби масалалар киради. Аммо маъмурият Россиянинг ўз ичида ҳам инсон ҳуқуқлари бузилишини бартараф этишга қодир эмас эди. Бозор иқтисодиёти бўйича туб ўзгаришларнинг тугалланмаганлиги, ишлаб чиқаришнинг паст даражадалиги Россияни «ўтиш давридаги иқтисодиётли» мамлакатлар сирасига киритадилар. Унинг хўжалиги «асосан эркин эмас» деб ҳисобланади, чунки унда давлат тўғридан-тўғри катта ва маъмурий тарзда аралашади. Россия жаҳон ялпи маҳсулотининг 2,67 фоизини беради - АҚШ ва Хитойдан бир неча баробар оз. Агар ёқилғилар, қуролларнинг баъзи турларини ва атом энергиясини экспорт қилишни ҳисобламасак, етарли даражада бўлмаган рақобатбардошлиги ва ташкилий-молиявий заифлиги Россияни жаҳон савдосида қатнашувининг кенгайишини қийинлаштиради.

Жаҳон савдосида Россиянинг улуши жаҳон ялпи маҳсулотидаги улушидан ҳам паст. Бугунги Россия бундан 4-5 йил олдинги Россияга мутлақо ўхшамайди. Агар XX асрнинг охирида коммунистлар, демократлар ҳамда либерал- демократлар мамлакатда катга куч ҳисобланган бўлса, бугун улар ўз мавқеларини йўқотдилар. Давлат тизимининг барча бўғинларида «Единия Россия» (Ягона Россия)нинг ошиғи олчи. Давлат думасида ҳам илгариги чақириқлар, фикрлар қарама-қаршилиги, эҳтирослар йўқ. Бугунги дума асосан битта сиёсий партия вакилларидан ёки шу партия дастурига хайрихоҳ депутатлардан уюшган парламент ҳисобланади. Бугунги кунда ҳукумат билан парламент тил топишиб ишламоқда. 2004 йилнинг март ойида Россияда президент сайлови бўлиб ўтди. Владимир Путин яна Россия президентлигига сайланди. Мана шу презрадент сайлови компанияси ҳам Россиядаги сиёсий кучларнинг бир фикрга келишиб ишлаётганини билдирди. Натижада, мамлакат иқтисодиётида ўсиш юз берди, одамларнинг турмуш кечириши уларни иш билан таъминлаш яхшиланди. Унинг халқаро миқёсдаги обрўси ошди. Агар 2001 йили мамлакат аҳолисннинг 30%и камбағалл даражасида яшаган бўлса, 2004 йилга келиб, бу кўрсаткич 18%га тушди. Ишлаб чиқаришнинг йиллик ўсиши 2005 йилда 6-7% ни ташкил этди. Ташқи қарз узиб бўлинди. Чет эл инвестицияларини жалб қилиш йилдан-йилга ўсмоқда. Агар 2002 йили у 4 млрд, 2003 йили 6 млрд АҚШ долларини ташкил этган бўлса, 2004 йидда бу кўрсаткич 10 млрд АҚШ долларидан ошиб кетди. Бироқ, Чеченистон масаласида, Грузия ва Украина давлатлари билан муносабатлар масаласида Россия билан Европа Итгифоқи, НАТОга аъзо давлатлар ҳамда АҚШ ўртасида фикрлар қарама-қаршилиги мавжуд. Курилл ороллари масаласида Япония давлати билан узоқ йиллардан бери тортишув давом этмоқда. Россия-Ўзбекистон муносабатларига келсак, ўтган йиллар ичида давлат ва ҳукумат даражасида 150 дан зиёд шартнома ва келишувлар имзоланиб,

уларнинг энг муҳимлари 1998 йилнинг октябрида Тошкентда имзоланган иқтисодий ҳамкорлик тўғрисидаги шартнома ҳамда 2004 йилнинг 16 июнида Тошкентда имзоланган Ўзбекистон ва Россия ўртасидаги стратегик ҳамкорлик ҳақидаги битимдир. Россия Ўзбекистоннинг илгаригидек йирик савдо партнёри бўлиб қолмоқда. Россиянинг Ўзбекистон ташқи савдо айланмасидаги улуши 1999- 2000 йилларда 13% дан 17% гача ўсганлиги ҳам бунинг далилидир. Фақат 2003 йилнинг ўзида икки мамлакат ўртасидаги ташқи савдо айланмаси 26% га ўсиб, 1 млрд 150 млн АҚШ долларини ташкил этди. 2005 йил бу кўрсаткич 2 млрд. АҚШ долларига яқинлашиб қолди. Россия ташқи сиёсатининг ғоявий асоси, собиқ СССР ташқи сиёсатидан фарқли ўлароқ мамлакат ресурсларини кўп миллатли аҳолининг эҳтиёжларини қондириш учун самарали фойдаланишдан иборатдир. Россия маъмурияти бошқа собиқ совет давлатлари билан ҳамкорлик қилган холда тинч йўл билан СССР меросини бўлишнинг мураккаб масалаларнни ҳал қилди. МДҲнинг самарадорлигини ошириш ва ўзаро хавфсизликни кучайтириш бўйича зарур чоралар кўрмоқда. АҚШ билан қуролланишни қисқартириш бўйича шартномалар имзоланди. Кенгайган Европа иттифоқи билан, АҚШ, Япония, Ҳиндистон, Эрон билан кенг молиявий-иқтисодий ва сиёсий ҳамкорлик йўлга қўйилган. Хитой билан дўстона алоқалар йўлга қўйилган. Россия Европа Кенгашининг аъзоси ва кўплаб халқаро ташкилотлар қатнашчиси бўлди, шунингдек, Халқаро валюта фондида иштирок этмокда. Россия БМТ фаолиятида турли регионларда тинчликни сақлаб туриш ҳаракатида фаол иштирок этмоқда, газ ва нефт маҳсулотларини, рақобатбардош замонавий қуролларни ва ядро реакторларини экспорт қилишни кенгайтириш борасида ўзининг ўрнига эга. Охир оқибат Россиянинг келажак тақдири унинг ҳукумати ва халқи томонидан «реал социализмнинг» асоратларини енгиш қобилиятига, унинг улкан табиий ресурсларидан фойдалана олишига, ниҳоятда катта ўлчамда ва оғир бўлган хўжаликнинг самарадорлигини кўтаришга, мамлакатнинг

тарихий бирлигини таъминлаб, унинг бозор и нфраструктурасининг заифлигини бартараф қилиб олишга, реал манфаатлар билан иззат-нафси ўртасидаги номутаносибликларни енгиб ўтишга ҳам жуда боғлиқдир. Россиянинг турмуш қийинчиликларини енгиб чиқиши ва унинг ўзига хос хусусиятлари билан жаҳон ҳамжамиятида етакчи ўрин эгаллаши кўп жиҳатдан мана шуларга боғлиқдир.

Адабиётлар : 1. Новейшая история стран Европ ы и Америки XX век. Частъ 2 (1945-2000) М., 2001. 2. З.Р.Нуриддинов “Ғарб мамлакатларининг энг янги тарихи” (1939-1971). Т., 1976 й. 3. Г.Ҳидоятов, Х. Ғ уломов. Всемирная история стран Западной Европы и Америки. (1946-1995). Т. , 1999 й. 4. Новая и новейщая история. 1990 й. № 5. 5. Криговуз И.М. Крушение “реального социализма” в Европ е и судьбы освобод н вшихся народов. М. , 2001. 6. Мосририр. Осень-93. Хроника противостаяния. М., 1995. 7. Медведев В.А. Распад. Как он произошол в “мировой системе социализма”. М., 1994. 8. Центрально-Восточная Европа во второй половине XX века, т.2. М., 2001.

O'xshashlar

Солиқ ва мажбуриятлар. Меҳнаткаш халқ аҳволининг оғирлаша бориши

Янги консерватизмнинг туғилиши

Ж.Мейжор ва Британия янги консерватизмининг қайта қурилиши

Янги даврда Франциянинг ривожланиши

Франциянинг янги даврда конституциявий ривожланиши