So’nggi respublika tarixi (miloddan avvalgi III-I asrlar) - Tarix - Referatlar

So’nggi respublika tarixi (miloddan avvalgi III-I asrlar)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

138 KB

Ko'chirib olish

So’nggi respublika tarixi (miloddan avvalgi III-I asrlar) Reja: 1.Rim-Karfagen urushlari. 2. Rim respublikasida ijtimoiy-siyosiy kurash. 3.Sitsiliyada qullar qo‘zg’oloni.

I.Rim-Karfagen urushlari Gamilkar Barka, Gamilkar, Karfagen, Gannibal, er. av.216-yilda Kann, Korsika, Sardiniya, Liviya, urushda platsdarm tayyorlash, Alp togiari, Zam qishlogi, Sitsipion, Makedoniya provinsiyasi, parrandachilik, kichik ustaxonalar, Ventilatsiya, Arximed vinti, kondan suvni qochirish g'ildiragi, marmar, granit, Etruriya, konsul Regen, kumush tanga, tog‘-kon, metallurgiya, Polibiy, kvestor, «Muqaddas yoi».138— 132-yillarda Sitsiliyadagi qul Evnoy o‘zini «Antiox» deb atadi, Enna shahri davlat, kilikiyalik qul Kleon, kvestor Tiberiy Semproniy, Tiberiy Semproniy Grakx, 500 yuger, Tiberiyning kichik ukasi Gay Grakx, I19-yilda agrar komissiya, Numidiya podshosi Yugurta, uyatli «tinchlik» shartnomasi, Gay Mariy, tevtonlar, kimvrlar, konsul Papirey Karbon Noreya shahri yonida, harbiy-siyosiy islohotlar, barcha fuqarolarni qo'shinga yollash, jamoa yerlari, Liviy Druz, Lutsiy Komeliy Sulla, Litsiniy Krass, munitsipiylar, yersizlik, fuqarolari soni, iitifoqchilar urushi. Rimliklar Italiyani bosib olishni tugallash davrida Karfagen manfaatlari bilan to'qnashdi. Ikki davlatning raqoba ti uchun asosiy sabab boy Sitsiliya edi. Karfagenliklar orolning g'arbiy qismida qadimdan o‘rnashib, bu yerda Lilibey, Drepana va Panorm bazalarini qurdilar. Uzoq vaqt Rim va Karfagen er. av, 348, 306 va 279-yillarda tuzilgan savdo shartnomalari, bilan tinchlik munosabatlarini saqlab turdilar. Rim apinnen yarim orolini bo‘ysundirish bilan band bo‘lgan paytda ^Karfagen esa Shimoliy Afrikani bosib olish vaqtida ularning manfaatlari to'qnashmadi, ammo rimliklar janubiy Italiyaga suqilib kirishi bilan vaziyat o'zgardi. Rim Respublikasi qudratli davlatga avlanitv O’rtayer dengizi orollari, jumladan, boy Sitsiliyaga hukmronlik qilishga da’vo qila boshladi. Karfagen Rimni kuchayishi va ekspansiyasidan bezovta boidi, har ikki tomon urushga tayyorlana boshladi. Rimliklar karfagenliklami punilar deb atar edilar. Rim va Karfagen o‘rtasida uch marta urush bo'ldi. I urush er av264— 24I -yillar, II urush er av218—20I-yillar, III urush er av 149— 146-yillar. Har uchala urushda ham rimliklar g‘olib (chigdilar. Karfagenliklar Rim bilan to‘qnashuv arafasida

Sardiniya va Korsika orollariga o'rnashib olib, butun Sitsiliya ustidan hukmronlik qilar edilar. Sirakuza va Messana shaharlari bundan mustasno edi. Karfagenni Messanani egallashga urinishi Rim bilan urushni keltirib chiqardi. Rimliklar karfagenliklami puni deb atar edilar. Birinchi puni urushi 23 yil davom etdi. Dastlab harbiy harakatlar Sitsiliyaga boshlanib, rimliklar bu yerda bir necha yutuqlaiga erishdilar. Lekin bu yutuqlar rimliklar uchun hech qanday ahamiyatga ega bo‘linmadi, chunki rimliklar dengiz flotiga ega emas edi va bu sohada Karfagen bilan raqobatlasha olmas edilar. Rim qisqa vaqt ichida barcha vositalami ishga solib, er av260- yilda 120 jangovar kemadan iborat harbiy flotga ega bo‘ldi. Shu yilda Lipar orollari yaqinida karfagenliklar Rim floti ustidan yengil g‘alaba qozondilar. Dong‘i ketgan dengizchi karfagenliklar tez yuradigan kemalarga ega bo‘lib Rim flotiga mensimay qaradilar. Tez orada rimliklar dengizda birinchi g‘alabani qo‘lga kiritdilar, ular harbiy harakatlarni Afrika hududiga ko‘chirishga erishdilar. Ammo Afrikaga birinchi yurish yaxshi tayyorlanmagani uchun rimliklar muvaffaqiyatsiz tugadi. Urush cho‘zilib ketdi va urush harakatlari yana Sitsiliyaga ko'chdi. Har ikki urushayotgan tomonlami kuchlari zaiflashdi. Hal qiluvchi jang er av24I- yilda Sitsiliyani g‘arbidagi Egat orollari yonida bo‘lib o‘tdi. Karfagen floti batamom tor-mor qilindi. Karfagen tinchlik shartnomasini tuzishga majbur bo‘ldi va Sitsiliyani qo‘ldan boy berdi hamda katta miqdorda tovon to‘ladilar. Bir qancha vaqt o‘tgach, rimliklar Korsika va Sardiniya orollarini bosib oldilar. Karfagen rimliklarni bu istilosiga chidashga majbur bo‘ldi. Bu vaqtda Karfagenning o'zida yollanma askarlar qo‘zg‘oloni boshlanib, unga Liviya aholisi ham qo'shildi. Qo‘zg‘olonning birinchi kuni o‘zini ko'rsatgan lashkarboshi Gamilkar Barka tomonidan bostirildi. Qo‘zg‘olon bostirilgach uning Karfagenda obro‘si oshib ketdi. Gamilkar Barka Rimdan o‘ch olishni orzu qilgan va rimliklar bilan yangi urush tarafdorlariga boshchilik qildi. Gamilkar urushga yaxshi tayyorgarlik ko'rish

uchun Karfagen qo‘shini bilan Ispaniyaga jo‘nadi. Rimliklar bilan bo‘lg‘usi urushda platsdarm tayyorlash uchun bu mamlakatni bosib olmoqchi bo‘ldi. Ispaniya istilosi vaqtida gamilkar halok boidi, Karfagen qo'shinlariga qo‘mondonlik qilish uchun uning kuyovi Gannibal boshchilik qildi. Bo‘lg‘usi mashhur lashkarboshi Gannibal II yoshida rimliklarga qarshi kurashishga qasamyod qilgan. Qo‘mondonlik Gannibal qo‘liga o‘tishi bilan Rim bilan urush qilish masalasi hal qilindi. Ikkinchi puni urushi er av218-yilda boshlanib, 17 yil davom etdi. G'ayratli sarkarda urush harakatlarini rimliklar hududida olib 0 ‘ntensi rejasini tuzdi. Bu rejani 0 ‘ntensi oshirish uchun Gannibal qo‘shinlari Alp tog'laridan oshib 0‘tdilar. Gannibal qo‘shinlari Rim qo‘shinlari ustidan bir necha marta g‘alaba qildi. Er av216-yilda Kann yonidagi jang bu janglami ichida eng mashhuri bo‘lib, bu jangda Gannibal rimliklarni qurshab olib to‘la tor- mor qildi. Karfagen o‘z qo'mondoniga yetarli yordam ko‘rsata olmadi. Gannibal biror marta yengilmagan bo‘lsa-da, o‘z qo‘shinlari bilan o‘z yurtidan uzoqlashib, janubiy Italiyada qamalib qoldi. Karfagenliklar tomoniga o‘tgan shaharlar yana Rimni qo‘llab- quwatlay boshladilar. Yosh rimlik sarkarda Publiy Korpeliy Stsipion Ispaniyaga karfagenliklarga qarshi g‘olibona urush harakatlarini olib bordi. U Ispaniyani punilardan tozal?b Afrikaga qo‘shin tushirdi. Er av202-yilda Karfagen shahri yaqinidagi Zam qishlog‘i yonidagi hal qiluvchi Gannibal o‘z hayotida birinchi va oxirgi mag‘lubiyatni boshidan kechirdi 1 . Karfagen qo‘shinlari to‘la tor-mor qilindi. Bu safar Rim karfagenliklarga tinchlik shartnomasini og‘ir shartlarini qo‘ydi: Karfagen barcha koloniyalarini yo‘qotdi, barcha kemalarini, jangovar fillarini Rimga topshirishga majbur bo'ldi va katta miqdorda tovon to‘ladi. Bu tinchlik shartnomasining og‘ir shartlari Karfagenning harbiy-siyosiy qudratini umrbod zaiflashtirdi. 1 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p. 281-286.

Rim Karfagen bilan yana bir marta to'qnashdi. Bu II puni urushi tugaganidan 50 yil o‘taganidan keyin sodir bo‘ldi. Er. av. 149-yilda III puni urushi boshlandi. Karfagen o'tgan 50 yil ichida o‘zining qulay geografik joylashuvi bilan o‘z iqtisodiy qudratini qayta tiklashga muvaffaq bo‘ldi. U yana xalqaro vositachilik savdosini shimoliy Afrikadagi yirik markaziga aylandi. Rimliklar o‘zlarini eski raqibini Rim hududiga bostirib kirganini hech qachon unuta olmas edi. II puni urushidan keyin rimliklar Karfagenning xatti-harakatini diqqat bilan kuzatib borar edilar. Karfagenni yana o‘z kuch- qudratini qayta tiklayotgani ulami bezovta qildi. Rimliklar Karfagenni er av 201-yildagi shartnoma shartlaridan birini buzishda bahona qilib, er av149-yilda Karfagenga qarshi urush e’lon qildilar. Karfagen uch yil qamal qilindi. II puni urushida Karfagen qamaliga rahbarlik qilgan Sitsipionning o‘g‘li Emiliy Sitsipion shaharga bostirib kirdi. Karfagenga senat komissiyasi keldi va shahami to‘la yo'q qilishga qaror qildi. Shahar 16 kun o‘t ichida qoldi, aholisi qul qilib sotib yuborildi. II puni urushidan so‘ng rimliklar O’rtayer dengizining sharqiy qismini egallash uchun harakat boshladilar. Ular Sharqda Rimning eng xavfli raqibi ellin Makedoniyasiga qarshi uch marta (er. av. 206, 197 va 168-yillar) urush olib bordilar. Rim o‘zini yunon shahar-davlatlarini Makedoniya zulmidan ozod qiladigan xaloskori deb e’lon qildi. Amalda Makedoniya Yunonistondan haydab chiqarilganidan so‘ng Bolqon Yunonistoni Rimga qaram bo‘ldi.Ikkinchi makedon urushidan so‘ng sharqda Rimga qarshi ittifoq tashkil etishga uringan Salavkiylar hukmdori Antioxni zaiflashtirish uchun rimliklar bor kuchlarini ishga soldilar.

Rim respublikasida ijtimoiy-siyosiy kurash. Bu vaqtda makedon podshosi Persey Rimga qarshi ittifoqni tashkil etishga urinib ko‘rdi. Rim qo‘shinlari Makedoniyani yengdi va bosib olingan hududlarda Makedoniya provinsiyasi tashkil topdi. Tez orada Yunonistonga rimliklar zulmiga qarshi harakat boshlandi. Rimliklar bu harakatni shafqatsiz bostirdilar va er. av.146-yilda Korinf shahrini vayron qildilar va Yunonistonda Axey provinsiyasini taslikil qildilar. Er av133-yil Kichik Osiyoda Pergam podshosi vafot etib, o‘z podsholigini Rimga vasiyat qildi. Rimliklar bu yerda yana bir Osiyo provinsiyasini tashkil qildilar. Rim iqtisodiyoti. Klassik qulchilik munosabatlariRim-italiya xo'jaligida klassik qulchilik munosabatlarini kirib kelishi chuqur o‘zgarishlaiga olib keldi. Qishloq xo‘jalik rivojlanishida o‘sish boshlandi. Uzumchilik, zaytun daraxtlari o‘stirish, bog‘dorchilik-sabzavotchilik rivojlandi. Yunoniston Kichik Osiyo va Afrikadan ,uzumning yangi navlari, mevali daraxtlar keltirildi, qishloq xo‘jalik mehnat qurollari turlari ko‘paydi. G‘allachilik takomillashdi, sifatli bug‘doy ekilib, hosildorlik o‘sdi. Yerlarga ishlov berish, o‘g‘itlash va boshqa agrotexnika qoidalariga rioya qilina boshlandi. Chorvachilikda ham muhim o'zgarishlar yuz berdi. Chorvachilik va parrandachilik o‘sha vaqtda eng daromadli sohalarga aylandi. Qishloq xo'jaligini o‘sishining asosiy sabablari

qulchilikni keng tatbiq qilinishi, tovar ishlab chiqarish xo‘jaligini tashkil qilinishi, kichik xo‘jaliklardan katta ekin maydonlarida xo'jalik yuritish edi. Qishloq xo‘jaligida bu davrda xo‘jalikni asosiy yetakchi turi bir necha yuz yuger yer va unga 10, 20 qullar ishlaydigan quldor xo‘jaligi edi. Bular o‘rta quldor xo'jaligi hisoblanib bozorga mahsulot ishlab chiqarar edi (villa). Villalar bilan bir qatorda erkin qishloq dehqonlari kichik xo‘jaligi keng tarqalgan edi. Dehqon 10—30 yuger yeiga o‘z oilasi bilan ishlab, ba’zida bir yoki ikki qul mehnatidan foydalanar edi. Italiyada hunarmandchilikning gullab-yashnashi er av II—I asrlaiga to‘g‘ri keladi. Rim va boshqa shaharlarda kichik ustaxonalar (ergasteriylar)da 10—20 hunarmand ishlar edi. Qul mehnatidan keng foydalanila boshlandi. Hunarmandchilikda ozod qo‘yilgan qullar mehnati ham sezilarli o‘rinni egalladi, ularning o‘zlari ham uncha katta boimagan ustaxonalarga ega edilar. Hunarmandchilikning rivojlanishi metall, tosh, yog‘och, jun, teri, shisha va qurilish materiallariga bo‘lgan ehtiyojni kuchaytirdi. Sardiniya va Ispaniyada temir qazib chiqarish keng yo‘lga qo‘yildi. Tog‘-kon va metall quyishda yangi texnik o'zgarishlar amalga oshirildi. Shaxtalar 150 m.gacha chuqurlikda ishlana boshlandi. Ventilatsiya, Arximed vinti, kondan suvni qochirish g‘ildiragidan foydqalanila boshlandi. Yunonistondan marmar, Misrdan granit impoi; qilindi, Italiyani o‘zida, shimoliy Etruriyada marmar qazib olina boshlandi. Qurilish materiallari taqchil bo‘ldi, arzon, qulay, mustahkam qurilish materialiga ehtiyoj o‘sdi . Er av II asrda rimliklar bu talablami qondiradigan qurilish xomashyosi betonni kashf qildilar. Rimliklar pishirilgan g‘isht ishlab chiqarishni keng yo'lga qo‘ydilar. Er av II—I asrlarda ma’lum ishlab chiqarishga ixtisoslashgan yirik hunarmandchilik markazlari shakllandi: Putiola—temirni qayta ishlash, Kapuya jez va qo‘rg‘oshin quymalari bilan, Minturin va Kaliy qishloq xo‘jalik qurollarini tayyorlash, Arretsiy kulolchilik, Tarent, Kanuziy jun mahsulotlari ishlab chiqarish bilan shuhrat qozondilar.

Rimliklar fuqarolik va muhandis me’morchiligini rivojlantirdilar. Rim suv quvurlari, ko‘priklari, termalari, amfiteatrlari, portlar, rimdagi ko‘p etajli uylar me’morchilik va qurilishning eng yaxshi yutuqlari asosida bunyod qilindi. O’rtayer dengizi savdosi gullab-yashnadi. Rim Putiola, Sirakuza eng yirik savdo markazlari bo‘lib qoldilar. Kemasozlik, dengizchilik rivojlandi, 200 tonnagacha yuk ortiladigan savdo kemalari paydo boidi. Qo'shimcha yelkanlar, kema boshqaruVi, mayoqlar, gavanlar qurildi. Dengiz savdosi bilan hatto savdo qilish man etilgan nobillar ham shug'ullana boshladilar. Ular qonunni chetlab o‘tib dengiz savdosi bilan vositachilar va o‘zlarining ozod qo'yilgan qullaridan foydalandilar. Quruqlikdagi savdo ham katta ahmiyatga ega bo‘ldi. Shahar va qishloqlar o'rtasida almashuv maxsus qurilgan shahar bozorlarida, viloyatlararo yarmarkalarda o‘ntensi oshirildi. Viloyatlar o‘rtasida aloqalami mustahkamlanishi Italiyada puxta qurilgan qurilish san’atining noyob yutuqlari bo'lgan yo‘llarni qurilishiga sabab bo'ldi. Yo‘llar tosh to'shalgan mustahkam to‘g‘ri bunyod qilinib, boshida Italiyani keyinchalik provinsiyalami qamrab oldi. Rim shahridan o‘tadigan eng yirik yo‘llar Italiyaning barcha viloyatlari va undan tashqari cho‘zilib ketdi. Rim forumida oltin suvi yuritilgan ustun qo‘yilib, undan Italiyani bosh yoilarini masofasini hisoblash boshlandi. Ana shu yerdan «barcha yo‘llar Rimga boradi» aforizmi tug‘ildi. Rim savdosining o'sishi tanga miqdorini ko‘paytirishni talab qildi. Rimning sestersiy va denariy kumush tangalari tezda O’rtayer dengizi havzasida asosiy valuta o‘mini egallab, boshqa tangalarni siqib chiqardi. Qul asosiy ishlab chiqaruvchiga aylandi. Quldorlik xo‘jaligi bozor uchun mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashib tobora ko‘proq mahsulot ishlab chiqarish uchun qul mehnatidan keng foydalandi. Qullarning ijtimoiy va huquqiy ahvoli yomonlashdi. Qul buyumga, hayvonga tenglashtirildi. Xo‘jayinning mutlaq hukmronligiga o‘tib, qulni o‘ldirish, yirtqich baliqlar va yowoyi hayvonlaiga yem qilish mumkin edi. Rim jamiyatida qullaiga boMgan ehtiyoj muntazam bo‘lib, u turli xil manbalardan to’ldirildi. Ko‘pgina urushlar

Rimga 100 minglab asirlarni olib kelishga sabab bo‘ldi. Karfagen yurishlaridan sarkarda konsul Regen Rimga 20 ming asimi qul qilib jo‘natdi. Er av 209-yilda Tarent ishg‘oli vaqtida 30 ming aholi qul qilindi, Agregant qamali vaqtida 25 ming asir olindi. Er av 167-yilda Epir shaharlari qamal qilinganda 150 ming kishi qul qilib sotib yuborildi. Rimning har bir katta shahrida qul bozori mavjud bo‘lib, bu yerda har qanday fuqaro qulni sotishi yoki olishi mumkin edi. O’rtayer dengizidagi eng katta qul bozorlari Delos (Egey dengizi) orolida, Akvileya shaharlarida (shimoli sharqiy Italiya), Tanais (Don daryosi yuqori oqimi)da muntazam mavjud edi. Delos, qul bozorida bir kunda 10 minggacha qul sotilar edi. Bozorga kiritilgan qullar miqdoriga qarab uning narxi o‘zgarib turar edi. Urushda olingan asirlar qul bozorida avuksiondan Jkvestpr tomonidan sotilgan. Rim fuqarolari qarzi uchun qul qilish er av 326-yilda qonun bilan bekor qilingan edi. Biroq Italiyaning va provinsiyalaming Rim fuqaroligi bo'lmagan aholisi qarzi uchun qul qilish o‘z kuchini saqlab qoldi. Provinsiyalarda rimlik soliqchilar aholiga katta foizda qarz berib, ularni qul qildilar. Qullarni safini to'ldirishni yana bir manbasi ularni tabiiy ko‘payishi edi. Cho‘ri qullar bolalarini ko'paytirish va tarbiyalash ba’zi quldorlar tomonidan rag'batlantirilar edi. Go'dakligidan qullikda tarbiyalangan qullarning bolalari kasb-hunarga o‘rgatilgan bo'ysunuvchan bo‘lganligi uchun yuqori baholanar edi. Yana bir manba dengiz qaroqchilari dengizlarda kemalar qirg‘oq yaqinidagi shahar qishloqlarini talab, o‘z qurbonlarini qulchilikka sotar edilar. Ba’zi yillarda qaroqchi piratlar b;- necha yuz ming qullarni bozoiga yetkazib berar edilar. O’rtayer dengizi havzasida yuz yil davomida olib borilgan bosqinchilik urushlari natijasida Rim kichik shahar davlat doirasidan chiqib, O’rtayer dengizining eng qudratli davlatiga aylandi. Bu mamlakat iqtisodiyotiga va Rim jamiyat hayotining boshqa sohalarida ham o‘zgarishlaiga olib keldi. Ayniqsa, iqtisodiyotda muhim o‘zgarishlar yuz berdi 2 . 2 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p. 291-293.

Bosqinchilik urushlari natijasida Rimga moddiy boylik, pul mablag‘lari, qullar oqib keldi. I puni urushidan so'ng rim xazinasiga 3200 talant kirim bo‘ldi. II puni urushidan so‘ng Karfagenning to‘lov puli 10 ming 0 ‘ntens, Antioxga yuklangan tovon to‘lovi 15 ming talantni tashkil etdi. Rim sarkardalarini harbiy o‘ljalari behisob edi. Makedoniya podshosi Perseyni g‘olibi Emiliy Pavelni Rimga zafarli kirishida, bosib olingan qimmatbaho qurollar, san’at asarlari, oltin, kumush bilan to‘la katta xumlar jang aravalarida uch kun davomida olib o‘tildi. Antiox ustidan g‘alaba natijasida harbiy o‘lja sifatida 1280 fil tishi, 234 oltin chambar, 187 ming funt kumush (I rim funti 327 gramm), 224 ming yunon kumush tangasi, 140 ming makedon tilla tangasi, ko‘p miqdordagi zargarlik buyumlari rim xazinasiga kelib tushdi. Er avII asrgacha Rim kumush tangaga ehtiyoj sezmadi, bu istilolar, ayniqsa, ispan kumush konlarini bosib olinishi Rim davlatini o‘z pul tizimini kumush bilan ta’minlash imkoniyatini yaratdi. Bu Rimda savdo, moliya-sudxo‘rlik kapitalini rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Rimda turli jamoat ishlarini, provinsiyalaiga soliqlarni ijaraga olgan moliyachi tadbirkorlar paydo bo‘ldi. Ma’lumotli qullar yoki malakali qullar (o'qituvchi, aktyor, oshpaz, raqqosalar)ni bahosi juda baland turar edi. Italiya qishloq xo‘jaligi mamlakati bo‘lib qolaverdi, qullar asosan qishloq xo‘jaligida tog‘-kon, metal lurgiya va qurilishda foydalanila boshlandi. Bosib olingan hududlar tepasida pretor yoki konsullar turgan Sitsiliya, Sardiniya, Yaqin va Uzoq Ispaniya provinsiyalari tashkil qilindi. Rimda konsul, pretor lavozimlarini egallagan zodagonlar keyin provinsiyalarga noib bo‘lar edilar. Noiblar provinsiyalarda harbiy va sud hokimiyatini o‘z qo‘llariga to‘pladilar. Provinsiyalar noibni, uni amaldorlari va qo‘shinlarini moddiy jihatdan ta’minlashi kerak edi. Noiblar o‘z mansablarini suiiste’mol qilib, shaxsiy boylik orttirish uchun provinsiyalarini talon-taroj qildilar. Shu sababli er.av. 149-yil Rimda provinsiya noiblarining talon- tarojlariga, suiiste’mollariga qarshi senator trubinallari tashkil qilindi. Bu maxsus sudlarga provinsiyalarning noiblaridan

jabr tortgan kishilari murojaat qilishi mumkin edi. Provinsiyalar aholisi uchun yana bir kulfat bu rimliklaming soliq toiashdagi tovlamachiliklari bo‘ldi. Rim noiblari soliq yig‘ish huquqini xususiy kishilar «publikanlarga» topshirdilar. Ular soliq summasini ma’lum bir miqdorda Rimga to‘lab, keyin uni mahalliy aholidan bir necha barobar ko‘paytirib yig‘ib oldilar. Bu kishilar bilan asosan moliya zodagonlari bo‘lgan yangi suvoriylar qatlamining vakillari shug‘ullandi. Rim davlati bo‘ysundirilgan xalqlaming yerlarini bir qismini tortib oldi. Oltin va kumush, tuz, tosh konlari va o'rmonlar Rim davlati ixtiyoriga o‘tdi. Katta miqdordagi urush tovonlarini asirlami qul qilib sotishdan kelgan daromadlar, harbiy o‘ljalar Rimni 0 ‘nten dunyoda eng katta moliyaviy markazga aylantirildi. Ayniqsa, Rim Respublikasida 0 ‘nte hokimiyat egasi boigan nobilitet yanada boyib ketdi. Nobillarni boyligining asosi bu yirik yer egaligi edi. Nobillar qo'shin qo'mondonlari yoki provinsiyalar noiblari sifatida katta miqdorda boylik to‘pladilar. Er av 218-yilda qabul qilingan alohida qonun bo'yicha senatorlar savdo va moliya ishlari bilan shug‘illanishlari taqiqlab qo‘yilgan edi. Shu sababli zodagon senatorlar ko‘p miqdorda yer maydonlarini sotib oldilar, yirik xo'jaliklar tashqi qilib, qullar mehnatidan foydalanib, yuqori daromad oldilar. Nobillarni iqtisodiy-siyosiy qudrati zodagonlarni tashqi ko‘rinishida ham aks etdi; ular keng qizg‘ish yo‘lli tunuka va maxsus poyabzal kiyar hamda qo‘llariga maxsus senator uzugini taqar edilar. Bu ulaming Rim jamiyatining boshqa qatlamlaridan ajratib turadigan ramziy belgi edi. Mashhur tarixchi yunon Polibiy Rimda birinchi marta senatorlikni qurib, ularni ulug‘vorligidan hayratda qolgan edi. Polibiy senatorlami podsholar bilan tenglashtirdi. Nobillar «oddiy» fuqarolarni davlatda O'nte mansablami egallashlariga, eng avalo, konsullik mansabiga yaqinlashtirmaslikka harakat qilar edilar. Er. av. 180-yilda qabul qilingan qonun nobillar harakatlarining natijasi edi. Ushbu qonunga ko‘ra Rim fuqarosi uchun mansabga erishish o‘n yillik harbiy xizmatdan so‘ng, 28 yoshdan boshlanishi lozim edi. Dastlab

kvestor, keyin kuril edili, shundan so‘ng 40 yoshdan keyin pretorlikni olish mumkin edi va 43 yoshdagi shuhratparast rimlik fuqaro konsul mansabiga da’vo qilishi mumkin edi. Nobillar kam sonli ijtimoiy qatlam bo‘lishlariga qaramasdan, yuz yillar davomida davlat hokimiyatining o‘nte mansablarini faqat o‘zlari egallab turdilar. Ular mamlakat miqyosida o‘z obro‘- e’tiborlarini kuchaytirish maqsadida Italiya munitsipiy boy zodagonlari bilan yaqin aloqada bo‘ldi!ar, o‘zlariga xizmat qiladigan ko‘p sonli klientlarni ushlab turdilar. Rim magistraturasiga faqat o‘z toifalariga yaqin boMgan kishilami qo'ydilar. Bir necha patritsiy oilalari yuz yillar davomida rimga senatorlar, konsullar, senzorlar va boshqa o‘nte mansabdorlarni yetkazib berar edilar. Oliy mansablarni egallash uchun zodagon oilalar bir-birlari bilan ittifoq tuzdilar, bir-birlariga mansablarini egallash uchun saylovlarda yordam berar edilar. Rimning istilochilik urushlari davrida jamiyatning yangi imtiyozli tabaqasi suvoriylar paydo bo‘ldi. Suvoriylar soliqlar yig‘ish, qo‘shin ta’minoti va sudxo‘rlik ishlari bilan shug'ullanib boyib ketdilar. Qul mehnatiga asoslangan Rim zodagonlarining yirik pomest’e- latifundiyalari paydo bo‘lishi bilan Italiyada qulchilik klassik shaklga kira boshladi. Yirik latufmdiyalami g‘alla va boshqa mahsulot ishlab chiqadigan xo‘jalikka aylanishi bilan minglab kichik yer egalari ular bilan raqobat qila olmay xonavayron boidilar. Qullarning mehnati juda arzon, o‘zlari esa qadrsiz edilar. Qul mehnatidan ommaviy tarzda foydalanish, provinsiyalardan arzon g‘allani keltirilishi Italiya dehqon xo‘jaligini izdan chiqardi. Dehqonlar g'alla o‘rniga uzum va zaytun daraxtlarini o‘stira boshladilar. Bog'dorchilik, poliz- sabzavotchilik keng rivojlandi. Vinochilik tez orada katta daromad keltira boshladi. Dehqonlar xonavayron bo'lib katta shaharlarga keta boshladilar va Rim hokimiyatidan tekin non va tomosha talab qila boshladilar. Ularning ba’zilari senatorlarning klientlariga aylandilar.

Har bir Rim fuqarosi 16 yoshdan 46 yoshgacha zaruriyat tug‘ilganda harbiy xizmatni o‘tashga majbur edi. Odatda Rim qo‘shini 4 legiondan iborat bo‘lib, har bir.legionni 4200 piyoda va 300 otliq tashkil qilar edi. Piyodalar nayza, keng qilich, to‘rtburchak qalqon bilan qurollanib, temir qalpoq kiyar edilar. Har bir legionga latinlar va ittifoqchilaming kogortalari yordamga biriktirilar edi. Qo'shin tepasida konsullar turar edilar, ularga senatorlar yoki harbiy tribunlardan legatlar yordamchi sifatida berilar edi. Rim legionida birinchi qatorda 24 yoshgacha bo'lgan yigitlar nayza bilan, ikkinchi qavrda 24—30 yoshli, uchinchi qatorda keksa va tajribali 31—46 yoshgacha bo‘lgan harbiy triariylar saflanib, jangga kirar edi. Rim qo‘shinlarini dong‘i ketgan mustahkam intizomliligi, ularning ko‘p sonli g'alabalarining asosiy omili edi. Har bir legioner o‘zi bilan belkurak va qoziq olib yurar edi. Harbiy lager to'rtburchak shaklida qurilib, 4 darvozali ikki ko'chadan iborat bo‘lgan. Qo‘shinda intizomni juda qattiq jazo va mukofotlar bilan saqlab turilar edi. 0 ‘zini ko'rsatgan legionerning ko‘kragiga mis taxtacha (keyinchalik bu orden boigan) taqib qo‘yilar edi; legioner qoiidagi 3-4 qator bilakuzuk uning xizmatini rag‘batlantiruvchi belgi taqilar edi. Legioner uchun eng oliy mukofot deb, daraxt barglaridan qilingan gulchambar Rim fuqarosini oiimdan saqlab qolgani uchun berilar edi. Qamal qilinayotgan dushman shaharining devoriga kim birinchi boiib ko‘tarilsa, oltin toj bilan taqdirlanar edi. Lashkarboshi uchun oliy mukofot bu Rim shahridagi «Muqaddas yoi» bo'ylab Kapitoliy tepaligida jang aravasida ko'tarilish edi. Zafar huquqini senat g'alaba qilgan lashkarboshiga berar edi. Agar g‘alaba unchalik katta boimasa, zafar o‘rniga «ovatsiya» (qarsak chalish bilan olqishlash) yoki kichik zafar belgilanar edi.

Sitsiliyada qullar qo’zg‘oloni Rimning istilochilik urushlari natijasida er av II asrda Italiya va Sitsiliyada qullarning soni keskin o‘sdi. Qul asosiy ishlab chiqaruvchiga aylandi. Yirik quldorlik xo'jaliklari latifundiyalar o ‘rta quldorlik xo‘jaliklari villalarda yuzlab, minglab qullar ishladi. Qulchilik manbalari urushlar, provinsiyalarda qaizi uchun qul qilish, dengiz qaroqchiligi va qullarni tabiiy ko‘payishi edi. Rim huquqi qullarni buyum (jez), «so ‘zla v d ig a n qurol* (inshtrumentum vocale) deb hisoblar edi. Xo‘jayinni mulki sifatida qul huquqsiz edi. Xo'jayin uni jazolashi, o ‘ldirishi mumkin edi. Qullarni shafqatsiz ezilishi va xo‘rlanishi ularni tez-tez qo‘zg‘olon ko‘tarishga sabab bo‘ldi. Qullar er av196—195-yillarda Etroriyada, er. av . 185-yilda Apuliyada qo'zg'olon ko‘tardOar. Rim jamiyati va davlati asosla^ni titratgan qullarni qo‘zg‘olonlardan bin er av138— 132-yillarda Sitsiliyadagi qul Evnoy o ‘zini «Antiox» deb atadi va yangi Suriya davlati tuzilganini e’lon qildi. Kengash va xalq yig'ini tashkil etilib, Enna shahri davlat markazi boidi. Qo‘zg‘olonga Sitisiliyani janubi g‘arbi ham qo'shildi. Bu yerda qo‘zg‘olonchilarga kilikivalik qul Kleon-boshchilik qildi. Tezda Evnoy va Kleon birlashib Rim qo‘shinlarini yanchib tashladilar 3 . Kleon «podsho Antiox..ning strategi paydo bo‘ldi. Rimliklar juda katta qiyinchiliklar bilan qo‘zg‘olonni er av 132-yilda bostira oldilar. Bu qo‘zg‘olonni bostirish uchun rimliklar orolga katta qo'shin yubordilar. Sitsiliyadagi qullar qo‘zg‘oloni bilan bir vaqtda Iberiya yarim orolida iber qabilalari rim hukmronligiga qarshi urush olib bordilar. Viriat boshchiligida luzitan qabilalari qo‘zg‘olonini bostirilishi yarim orolni to‘la tinchlantirishga olib kelmadi. Ispaniyani shimoliysharqiy qismidagi iber va kel’t-iber qabilalari rimliklarni haydab chiqarishga qat’iy ahd qildilar. Bu harakatning tayanch maricazi Numansiya shahri edi. Luzitanlar qo‘zg‘oloni bostirUganidan so‘ng Viriat o‘ldirilib, rimliklar katta 3 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p. 301-303.

kuch bilan qabilalami uyushgan ittifoqining qarshiligini bostirishga kirishdilar. Besh yil davomida Rim qo’shini qo‘zg‘olonni bostira olmadi. Ochko'z, qobiliyatsiz harbiy boshliqlar davlat manfaatlaridan ko‘ra talonchilikni afzal ko'rdilar. 0 ‘zlariga ittifoqchi bo‘lgan qabila va mahalliy aholini qahr- g‘azabini qo‘zg‘atdilar. Er av 137-yilda rim qo'shini qurshovga tushdi, faqat kvestor Tiberiy Semproniy Grakxning 0 ‘ntensiveo‘ san’ati tufayli rim qc)‘shiru qirib tashlanmadi. Kvestor iberlarni talabi bilan rimliklami Ispaniyadan olib chiqib ketishga va’da berdi. Ammo senat Tiberiy tuzgan shartnomani tasdiqlamadi va urushni davom ettirishga qaror qildi. Ispaniyaga eng yaxshi rim harbiy boshliqlari yuborildi va 15 oy davomida qo‘zg‘olonchilar bilan olib borilgan urush rimliklarning g‘alabasi bilan tugadi. Agrar masala - Sitsiliyadagi qullar qo‘zg‘oloni Rim jamiyatini ichida va butun mamlakat miqyosida kuchli ziddiyatlar mavjudligini belgilaridan biri bo‘ldi. Quldorlik munosabatlarini keng tarqalishi dehqonlarni yersizlanishi, xonavayron bo‘lishi, ommaviy tus olishi, ijtimoiy qarama-qarshiliklarni yanada kuchaytirdi. Hukmron tabaqaning uzoqni ko‘ra oladigan vakillari davlatni uni harbiy'iatehini mustahkamlash maqsadida Rim qo‘shinlarining asosini tashkil etgan dehqonlar ahvolini yaxshilash zarurligini tushunar edilar. Shu maqsadda yirik yer egalari qo'lida to‘planib qolgan ortiqcha jamoa yerlarini bir qismini yersizga, muhtojlarga taqsimlash taklif qilindi. Ammo nobillar va katta yer egalari hal qiluvchi rolni o‘ynagan. Senat yerni qayta taqsimlashga keskin qarshilik ko'rsatar edi. Agrar isloh.Qtlarni o‘tkazish uchun Rimda harakat boshlandi. Taniqli plebey urug‘i Semproniylardan bo‘lgan, mashhur SUsljpionni nevarasi, otasi ikki marta konsul bo‘lgan, senzorni o‘g‘li 28 yoshli Tiberiy Semproniy Grakx agrar islohotlarm o‘tkazish uchun keslan'kurash boshladi. Er av 133- yilda Tiberiy Grakx xalq tribuni lavozimida saylanib, o‘z agrar qonun loyihasini taklif qildi. Bu qonun loyihasi bo'yicha yerga egalik qilish 500 yugergacha cheklanib, agar oilada ikki voyaga yetgan o‘g‘il bo4sa, har bir oila 1000 yugergacha yerga ega boiishi mumkin edi.

Qolgan ortiqcha yer pul mablag‘i bilan kompensatsiya qilish asosida davlatga qaytarilishi kerak edi. Yangidan tashkil etilgan yer jamg‘armasi 30 у uger (7 5 ga.) miqdorida chek yeriga bo‘linib, yersiz va kam yerli fuqarolarga merosiy ijara huquqida taqsimlanishi kerak edi. Ularning egalari xazinaga uncha ko‘p bo‘lmagan miqdorda soliq to‘lashlari lozim edi. Qishloqdagi kichik ishlab chiqaruvchilarni yersizlanishi va xonavayron bo‘lishini to‘xtatish maqsadida davlatdan olingan yerlarni sovg‘a qilish yoki sotish taqiqlanar edi. Qonun loyihasi qabul qilindi, islohotni OVntensl oshirish uchun tarkibida Tiberiy va uning ukasi Gay boigan komissiya tashkil etildi. Islohotga qarshi bo‘lgan senat tashkiliy xarajatlarga pul mablag‘i berishdan bosh tortdi. Tiberiy yana bir senatga qarshi bo‘lgan qonunni komissiyalarda qabul qilinishiga erishdi. Agrar komissiyaning ehtiyoji uchun vafot etgan peigam podshosi Attallning xazinasini berishga erishdi. Tiberiy Grakxning islohotchilik faoliyatiga qarshi kuchli qarshilik boshlanib uning dushmanlari navbatdagi saylovlar paytida Tiberiy va uning tarafdorlarini oidirdilar. Shundan 10 yil o‘tgach islohotlar dasturini Tiberiyning kichik ukasi Gay Grakx taklif qildi. Gay Grakx agrar sohada emas, sud, ma’muriy tizim, qo‘shin va pul tizimida qator islohotlarni o‘ntensi oshirdi. Bir qancha tadbirlar shahar plebsi foydasiga o‘tkazildi (arzon non sotish) va suvoriylar toifasidan provinsiya noiblari suiiste’mollarini ko‘radigan sud komissiyalari tashkil qilindi. Lekin shahar plebsining katta qismi va suvoriylar agrar islohotlardan manfaatdor emas edilar. Buning ustiga provinsiyalarga qishloq xo‘jalik koloniyalarini tashkil etilishi suvoriylaming noroziligiga olib keldi, Gay Grakxning Italiyaning Rimdan tashqari hududlari aholisiga fuqa'rolik huquqini berish niyati Rim plebsini unga qarshi bo‘lishiga sabab boidi. Plebs o‘z imtiyozlari va o‘zlari oladigan xayr-ehsonni boshqalar bilan baham ko‘rishni istamas edilar. Gay Grakxning islohotchilik faoliyatida jamiyatning turli xil tabaqalariga tayandi. Uning raqiblari er av 122-yildagi saylovda uning qayta saylanishiga yoi bermadilar. О mmavTy to'qnashuvda Gay Grakx va uning

tarafdorlari halok boidilar. Uning oiimidan keyin agrar qonunni hech kim bekor qilishga botina olmadi, lekin yerlarni taqsimlovchi komissiya tugatildi va yer berish to'xtatildi. Gay Grakx oiimidan keyin oligarxiya o‘z mavqeini qisman tikladi. Suvoriylar sud ishlarini o‘z qoilarida saqlab qoldilar. Agrar islohot o‘tkazish to‘xtatildi. Er av12I -yilda agrar islohotlar natijasida olingan yer ulushlarini begona qilmaslik bekor qilindi, er av 119-yilda agrar komissiya faoliyati to‘xtatildi. Er avIII -yilda plebey tribuni Spuriy Toriy qonuniga asosan fuqarolar ijaraga olgan 500 yugergacha boigan barcha davlat yerlari xususiy mulk deb eion qilindi. Italiyada tashkil topgan 10 minglab 0 ‘ntens xo‘jaliklar o ‘nlab yillar mavjud bo'ldi, shahar plebsiga tarqatiladigan oziqovqat mahsulotlarini miqdori o ‘sdi. Grakxlar faoliyati senatda va siyosiy hayotda nobillaming yagona hukmronligiga putur yetkazdi. Aka-uka Grakxlaming ijtimoiy-siyosiy faoliyatlari natijasida Rimda senat, suvoriylar va barcha boy toifalami «partiya» O'nten’lgan optimatlar va nobillarga qarshi turgan plebey demokratiyasining «partiyasi»-populyarlar paydo bo'ldi. Populyarlar va optimatlar atamalarini birinchi o‘ntens er av63- yilda notiq va siyosiy arbob Sitseron ishlatdi. Rim Respublikasining tashqi siyosati bo‘lib o‘tgan voqealar senat hokimiyatining samarali boshqaruvi yo'qligini xalq kengashi ahamiyatining o ‘sishi va beqarorligini, siyosiy arboblarni o ‘sib borayotgan roli, ularning ochiqdan-ochiq demogogiyasi kurashni zo'ravonlik usullarini qo‘llashga tayyorligi yaqqol ko'rindi. Grakxlar va ularning eng faol tarafdorlarini o ‘limidan keyin populyarlaming zaiflashuvi vaqtinchalik edi. Rim jamiyatidagi qaram-qarshiliklar bartaraf qilinmagan edi, begona hududlarda urush harakatlari olib borayotgan Rim qo‘shinlariga qo'mondonlik qilayotgan nobillar homiylik qilgan qo‘mondonlaming mufaqiyatsizliklari norozilikni kuchaytirdi. Rimning ichki siyosatidagi beqarorlik tashqi siyosiy masalaga hukmron doiralar e’tiborini vaqtinchalik susaytirdi. Er av II asrning so'nggi 10 yilligida

Rimning xalqaro ahvoli keskin edi. Yaqin Sharqdagi eng kuchli ellin davlati Misr bilan Rim ittifoq tuzgan edi. Yaqingacha qudratli bo‘lgan Salavkiylar davlati yemirilish davriga kirib, sharqda parfiyaliklar tazyiqi ostida hech qanday rol o'ynamay qo'ydi. Kichik Osiyoda Aristonik qo‘zg‘oloni bostirilganidan keyin vaziyat osoyishta edi. Ammo Afrikada rim hukmronligiga Numidiya podsholigi jiddiy xavf tug‘dirayotgan edi. Jumladan, Afrikada Numidiya podshosi Yugurta bilan urush olib borayotgan rim qo‘shinkui birin-ketin mag‘lubiyatga uchradilar. Podsho Yugurta rimlik sarkardalami sotib olish va harbiy hiylalar bilan rimliklarni bu necha bor tor-mor qildi va numidiya shaharlarida shu vaqtda bo‘lgan italiyalik savdogar va sudxo‘rlami qirg‘in qildi. Yugurta o‘z siyosatida rimliklarni o ‘ziga dushman deb bilgan turli shimoliy afrika qabilalarini qo‘llabquwatlashga tayandi. Er av 109-yilda Numidiyadagi Sutule yaqinidagi jangda Yugurta rimliklarni tor-mor qildi. G‘olib rimliklarni Numidiya hududidan chiqib ketish va Yugurta bilan shartnoma tuzish majburiyatini oldilar. Sutula yonidagi g‘alaba Yugurtaning shimoliy afrika qabilalari oldida harbiy-siyosiy mavqeini kuchaytirdi. Ko‘p sonli gugul qabilalari, Mavritaniya podshosi Bokx Yugurtaga yordam va’da qildilar. Rimning shimoliy afrika mulklarini yo'qotish xavfl yaqqol ko‘rindi. Rimda xalq yig‘ini Yugurta bilan rimliklar uchun uyatli «tinchlik» shartnomasini tasdiqlamadi. Numidiyaga qarshi yana urush boshlandi, qo‘shin tartibga solindi. Tezda asosiy Numidiya shaharlari bosib olindi. Yugurta sahroga chekinib, partizan urushiga o‘tdi. Urush cho'zilib ketdi. Bundan norozi bo‘lgan xalq yig‘ini senatning irodasiga qarshi qo‘shinga qo‘mondonlik qilish uchun o‘z sarkardasi o‘zining dovyurakligi va harbiy qobiliyati bilan obro‘- e’tibor qozongan yangi odam «yangi kishi» dehqonning o‘g‘li plebey 48 yoshli Gay Mariyni qo‘mondon qilib tayinladi. Gay Mariy er av 107-yilda konsulligidan keyin yaxshi qurollangan qo‘shin bilan er av105-yilda Yugurta urushini tugatdi. Yugurta asirga olinib Rimda qatl qilindi. Numici;ya qaram davlatga aylantirilib, uning rasman hukmdori qilib Yugurtaning aqli zaif ukasi

tayinlandi. U nafaqat Yugurta urushini (er av III—105- yillar) tugalladi, balki Rimni shimoldan german qabilalari kimvr va tevtonlar hujumidan himoya qildi. Shimoliy Afrikadagi voqealar bilan bir vaqtda rimning shimoliy chegaralarida german qabilalaridan bo'lgan kimvr va tevtonlaming bosqini boshlandi. Kimvrlar va tevtonlar dastlab Yutlandiya yarim orolida yashar edilar, er avII asr oxirida bu qabilalar o‘z joylaridan ko‘vhdilar. Tevtonlar g‘arbga Galliyaga, kimvrlar janubga tomon yurdilar. Jangovar kimvr qabilalarining (150 ming kishi atrofida) er avI13-yillar atrofida janubiy Germaniyaga kirib alp dovonlariga kelib Italiyaning shimoli sharqiy chegaralariga xavf soldilar. Konsul Papirey Karbon Noreya shahri yonida kuchli armiya kimvrlar bilan uchrashdi, lekin shafqatsiz yengildi. Italiyaga yo‘l ochiq edi, lekin kimvrlar alpdan shimolga o'tib Galliya hududiga bostirib kirdilar 4 . Galliyada ham rimliklar er av 109- yilda yana yengildilar. Kimvrlami gelvetlar, Galliyani o‘zida ulaiga qarindosh bo‘lgan tevtonlar bilan birlashuvi rimliklar uchun xavfli vaziyatni yana murakkablashtirdi. Er av107-yilda konsul boshchiligidagi rim qo‘shini Akvitaniyada pistirmaga tushib to‘la yo‘q qilindi. Ammo rimliklar er av 105-yilda janubiy Galliyada kimvrlardan eng dahshatli mag‘lubiyatga uchradilar. Jang maydonida kann halokatidan ham ko'proq 80 mingga yaqin legionerlar qoldi. Kimvrlar o‘z g'alabalaridan keyin himoyasiz Italiyaga emas, Ispaniyaga yurish qildilar. Rim senati konsul Gay Mariy tashabbusi bilan harbiy-siyosiy islohotlar o‘tkazdi. Islohotlar natijasida yangi yaxshi ta’lim berilgan qo‘shin tuzildi. Ko‘p sonli tevton qabilalari er av 102-yil Sekstiy Akva yonidagi jangda rimliklardan yengildi. Er av 101 -yilda shimoliy Italiyadagi Vertsella yonidagi jangda kimvrlar ham yengildi. Janglarda 150—200 ming germanlar halok bo‘ldilar. Yana shunchasi Italiya va O’rtayer dengizi qul bozorlarida sotib yuborildi. 4 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p. 307-309.

Gay Mariyning bunday yutuqlarini asosiy sababi uning harbiy isiohotlari edi. Ilgari Rim Qo‘shini zaruriyat bilan chaqirilgan fuqarolaming ko‘ngilli qismlaridan iborat bo‘lib, urush harakatlari tugaganidan keyin ular o‘z tinch ishlariga qaytar edilar. Qo‘shinda xizmat qilish ma’lum miqdorda mulkka ega bo‘lgan, o‘zini qurol- yarog‘ bilan taminlay oladigan fuqarolaming faxriy majburiyatlaridan biri edi. Bunday tarkibda tuzilgan qo'shin Rim shahar davlati sharoitida o‘zini oqlar edi. Endilikda Rim O’rtayer dengizining turli qismlarida to‘xtovsiz urushlar olib borayotgan bir paytda harbiy majburiyat nafaqat faxriy aksincha og‘ir, ayniqsa, ko‘ngillilarning asosini tashkil etadigan dehqonlar uchun xonavayron qiladigan majburiyat bo‘ldi. Gay Mariy senatdan qo‘shinga mulkiy ahvoliga qaramasdan barcha fuqarolarni qo‘shinga yollashga ruxsat oldi. Eng kambag‘al shaharlik va versiz dehqonlar davlatdan qurol-yarog‘, harbiy xizmati uchun maosh, xizmat muddati tugaganidan keyin yer ulushi olar edilar. Italiklar va boshqa ittifoqchilar harbiy xizmatga ko'plab intensiv boshlandilar. Natijada dehqonlardan tuzilgan ko‘ngillilar qo‘shini professional qo'shinga aylana boshlandi. Bu qo‘shin o‘z ehtiyoj manfaatlari bilan aholini boshqa tabaqalaridan ajralib turar edilar hamda o‘z qo‘mondonlariga so‘zsiz va sadoqat bilan bo'ysunar edilar, chunki bu sarkardalardan har bir legionerning taqdiri va farovon hayoti bog‘liq edi. Gay Mariy qo‘shinni tuzilishi, qurollanishi, jangni tashkil qilish, jangchilarni harbiy mashqlarini tashkil qilish, qismlarni tuzilishiga taalluqli bo‘lgan qator islohotlarni amalga oshirdi. Armiyani qayta qurishning ijobiy natijalari tevtonlar ustidan (er.av 102-yil) qilingan g'alabalarda yaqqol ko‘rindi. Bu ijobiy o‘zgarishlar Gay Mariyni Rimdagi eng obro‘-e’tiborli kishiga aylantirdi. Natijada Gay Mariy uzluksiz 5 yil davimida mavjud qonunlarga zid ravishda konsul qilib saylandi. Rimda siyosiy kurashning keskinlashuvi Er avI asrda Italiyada ittifoqchilar urushi bo‘lib o‘tdi. Rimning italiyalik ittifoqchilari rimliklar bilan birga harbiy xizmatning barcha majburiyatlarini o‘tab bundan hech qanday yengillik foyda olmadilar. Italiya aholisining turli toifalari Rim fuqaroligiga ega

bo‘lishga harakat qildilar. Dehqonlar yerga egalik qilish kafolatlariga muhtoj edilar. Yersiz dehqonlar va qo'shinda harbiy xizmat muddatini o'tagan veteranlar yer ulushi olish, shahar plepesi esa turli xayr-ehson, oziq-ovqat mahulotlarini tekin olish ilinjida edilar. Rim davlati respublikaning I asrlarida ittifoqchilarning ancha qismi Rimga ko‘chib o‘tib, uni fuqarolari bo‘lish huquqini berdi. Vaqt o'tishi bilan bunday imkoniyatlar cheklandi. Rimni O’rtayer dengizi davlatiga aylanishi bilan Italiya federatsiyasi kamroq rol o'ynadi. Rimda Italiya aholisiga past nazar bilan qarash an’anasi kuchaydi. Italiyadagi vaziyat juda keskin edi, yetarlicha siyosiy tajribaga ega bo‘lgan nobillarning ba’zi bir vakillari norozilikni faqat o‘z vaqtida o‘tkazilgan islohotlar norozilikni oldini olish mumkin edi. Bu islohotlami o'tkazish tashabbusi bilan er av9I-yilda tribun qilib saylangan optimat Kichik Liviy Duruz chiqdi. U Rim fuqarolari va italiyaliklarni keng qatlamlariga suyangan holda senat obro‘ini mustahkamlash, shu bilan bir vaqtda kuchayib ketayotgan suvoriylarni zaiflashtirish maqsadini ko‘zladi. U quyidagi qonun loyihalarini taklif qildi: I. Barcha italiyaliklarga fuqarolik huquqini berish; 2. Kampaniya va Sitsiliyadagi hali taqsimlanmagan jamoa yerlariga Rim ftiqarolari koloniyalarini tashkil qilish; 3. Senator- laming sud komissiyasiga provinsiya noiblari suiiste’mollari to‘g‘risidagi ishlarni berish, shu bilan birga senatni 300 suvoriy bilan to'ldirish; 4. Eng kambag'al fuqarolarga arzon non sotishni ko‘paytirish. Birinchi punkt eng ko‘p qarshilikka uchradi. Ittifoqchilar to‘g‘risidagi masala muhokama qilinadigan xalq kengashidan bir kun oldin Liviy Druz oidirildi. Liviy Druzni o‘ldirilganligi, uni qonun loyihasi rad etilganligi haqidagi xabar Rimga qarshi ittifoqchilami urushini keltirib chiqardi (er av 91—88- yilllar). Rim bu urushga bor kuchini to‘pladi, eng yaxshi lashkarboshilar Gay Mariy, Lutsiy Komeliy Sulla, Litsiniy Krass va hatto ozod qo'yilgan qullar ham safarbar qilindi. Urush davomida rimliklar yon berishga majbur bo‘lib,

Rim fuqaroligini barcha italiyaliklarga va Rimga sodiq qolgan etrusk va umbrlarga berish to‘g‘risidagi qonun qabul qilindi, keyin esa ikki oy davomida qurolini topshiradigan qozg‘olonchi ittifoqchilarga ham fuqarolik va’da qilindi. Faqat shundan keyingina qo‘zg‘olonchilar o'rtasida ajralish boshlandi. Urushni oxirigacha davom ettirmoqchi bo‘lgan mars va boshqa qabilalaming shahar va qishloqlari kultepaga aylantirildi. Urush quyidagi asosiy natijalar bilan tugadi:— Rim rasmiy jihatdan ham jamoa davlat sifatida yashashni to‘xtatdi; — ittifoqchi jamoalar mahalliy o‘z-o‘zini boshqaruvini saqlab qolgan yagona davlat tarkibiga kirgan shahar-munitsipiylarga aylandi; munitsipiylar ichki qurilishda Rim tartiblarini o‘zlashtira oldilar. 0 ‘z-o‘zini boshqaruvning bosh organi xalq yig‘ini saylagan sobiq magistrantlar, 100 dekurionlardan saylangan senat (kuriya) edi. Senat a’zolari odatda boy shaharliklar, o‘rta yer egalari- quldorlar edi; Italiyani Rim fuqaroligi bilan yagona davlatga birlashuvidan birinchi navbatda boy italiyaliklar foyda ko'rdilar, jumladan, dekurionlar toifasi shu vaqtdan boshlab hukmron sinfning iqtisodiy va siyosiy jihatdan kuchli guruhi sifatida o‘rin egallay boshladi; — Italiya iqtisodiyotida quldorlik munosabatlari jamoalararo doiradan chiqib yanada intensiv rivojlana boshladi; — asosan yersizlikdan azob chekkan Italiya dehqonlari veteranlar sifatida provinsiya yerlarini egallash imkoniga ega bo'ldilar. Provinsiyalarda italiyalik savdogarlar, sudxo‘rlar, ijarachilar hamda hunarmandlar keng faoliyat ko'rsata boshladilar. Eng kambag‘al italiyaliklar, legionerlar va davlat yordamini oladigan Rim yo‘qsillari safmi to'ldirdilar. Rim fuqarolari sonini 400 mingdan 200 mln.gacha o‘sishi ijtimoiy- toifaviy ziddiyatlarni tugatmadi, balki yanada kuchaytirdi. Ittifoqchilar urushida rimliklaming g‘alabasi juda qimmatga tushdi. Italiya shahar va qishloqlari vayron qilindi, juda ko‘p qurbonliklar berildi. Iqtisodiy tushkunlik boshlanib, pul qadrsizlandi. Iqtisodiyotdagi tushkunlik rim jamiyatida ijtimoiy ziddiyatlarni keskinlashuvi bilan birga bordi. Tashqi

siyosatda bu vaqtda jiddiy muammolar tug‘ildi. Rim Respublikasini og‘ir vaziyatidan foydalangan Pont podshosi Mitridat VI Yevpator Rimning Osiyodagi provinsiyalariga bostirib kirdi. Er av88-yilda Rim chuqur ichki yo'qotishlar va qonli tashqi urushlar bag‘riga kirdi.

Adabiyotlar : 1. Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009. 2. Qadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., I975. Хрестоматия по истории Древней Греции. Под. Ред. Д.П.Каллистова. М., I964. 3. Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., I962. 4. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009. 5. Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., I983. Т., I-2. 6. Гафуров Б.Г. Цибукидис Д.И. Александр Македонский и Восток. М., I980. 7. Шофман А.С. Распад империи Александра Македонского. М., I984. 8. Фролов Э.Д. Рождение греческого полиса. Л., ЛГУ, I988.

O'xshashlar

Miloddan avvalgi VIII-III (8 - 3 )asrlarda Rim va Italiya

Ilk davlatchilikka asos solinishi va o’zbek davlatchiligining miloddan avvalgi tarixi

O`RTA OSIYОDA QADIMGI DAVLATLAR. (MILODDAN AVVALGI 4 ASRI-MILODDAN ODNI 5 ASRI)

Miloddan avvalgi V IV asrlarda yunoniston polis tizimining inqirozi

Miloddan avvalgi V-IV asrlarda Yunonistonning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishi