Miloddan avvalgi VIII-III (8 - 3 )asrlarda Rim va Italiya - Tarix - Referatlar

Miloddan avvalgi VIII-III (8 - 3 )asrlarda Rim va Italiya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Etrusklar jamiyati. 2. Rim shahrining vujudga kelishi. 3. Patritsiylar va Plebeylar kurashi. 4. Rim Respublikasining urnatilishi.

www.arxiv.uz Apennin yarim orolining tabiiy iklimi kulay, dengiz kasb-korligi ham rivojlangan joylarida miloddan avvalgi I ming yillik boshlaridan boshlab sinfiy jamiyat alomatlari yuzaga kelib borgan. Italiyaning g`arbiy kismida yashagan kadimgi Etrusklar xujalik sohasida katta muvaffakiyatlarga erishib, dastlabki davlat tuzgan xalklardan biri edi. kadimgi rimliklar ularni «tusklar» yunonlar «tirrenlar»: uzlari esa uzlarini «rasen» lar deb nomlaganlar. Miloddan avvalgi VIII-VI asrlarda etrusklar Padus (Po) daryosining kuyi okimi bilan Tibr daryosi oralig`idagi yerlarda yashaganlar. Etrusklar uchraygan vaktlarda Ilva, Korsika orolining sharkiy sohillarini va Kampaniyaning bir kismini ham bosib olganlar. Etrusklarning kelib chikishi kadim zamonlardayok olimlar dikkatini uziga tortgan. Usha davrning kup olimlari etrusklarning ota-bobolari Apennin yarim oroliga Kichik Osiyoning g`arbiy kismidan kuchib kelib joylashganlar, keyinchalik mahalliy aholi bilan aralashib ketganlar, deb hisoblaydilar. Olimlarning boshka bir guruhi esa ularni Italiyaning azaliy tub aholisi, deb aytganlar. Arxeolog va tilshunos olimlarning ma`lumotlariga karaganda, ular Italiyaga miloddan avvalgi II ming yillik oxiri va I ming yillikning boshlarida kuchib kelganlar. Miloddan avvalgi VIII asrda etrusklar shimoliy va urta Italiyaning katta kismida tarkalib yashar edilar. Etrusklar mirishkor dehkonlar bulib, ular Italiyada birinchi bulib sun`iy sug`orishga asoslangan dehkonchilik bilan shug`ullanganlar. Ular bug`doy, arpa, loviya, uzum ekib, ulardan yukori hosil olganlar, chunki Italiyada daryolar kup, tuprog`i unumdor edi. U yerda kanop usimligini yetishtirish juda rivojlangan edi. Etrusklar kanopdan mato tukiganlar. Bu matolardan kemalarga yelkan pardasi, yomg`ir va kuyosh nuridan kishini muhofaza kiladigan soyabonlar yasaganlar. Kanopdan tukilgan matodan yozuv vositasi sifatida ham foydalanilgan. Kitob varakalari ham kanop matosidan bulgan. Etrusklar chorvachilik bilan kizg`in shug`ullanganlar. Ular asosan koramol, kuy va chuchka bokkanlar. Etrusklar yilkichilik bilan ham mashg`ul bulganlar. Ular otni mukaddas hayvon deb bilganlar. Sharkda bulgani kabi otdan fakat harbiy

www.arxiv.uz maksadlarda foydalanganlar. Xujalikning rivojlanishi, mulkiy tengsizlik va tabakalar ilk shahar-davlatlarning karor topishiga olib kelgan. Etrusklarda mis, jez va temir bilan bog`lik hunarmandchilik juda rivojlangan edi. Ustalar ma`dandan turli mehnat, uy-ruzg`or buyumlarini yasaganlar. Ustalar askarlar uchun turli kurol-yarog`, dubulg`a, zirx, ot anjomlari va boshka narsalar ham ishlab berganlar. Etrusklar me`morchilik, zargarlik va kulolchilikda ham katta muvafakiyatlarga erishganlar. Me`morlar toshdan ajoyib binolar, gumbazlar va arklar ishlaganlar. Ular sopol idishlarning mohir ustalari edilar. Ustalar sopol idishlarni buyamay burtma nakshlar bilan bezaganlar. Etrusklar jamiyati kuldorlik jamiyati bulgan, Ularda hukmdorlar luxomon, karam kishilar latunlar deb atalgan. Etrusk aslzodalari kul va karam kishilar mehnatidan keng foydalanganlar. Dehkonchilik, chorvachilik, hunarmadchilik va savdo-sotikning rivojlanishi natijasida kishloklar obodonlashib, shaharlarga aylana borgan. Etrusklar kup shaharlarini dengiz buylarida bunyod kilganlar. Shuning uchun ular kemasozlikda katta yutuklariga erishganlar. Dengiz sohilidagi barcha shaharlar uzlarining jangovar kemalariga ega edilar. Etrusklar mohir va dovyurak dengizchilar bulib, Tirren dengizida hukmronlik kilganlar. Ularning dastlabki davlati un ikki shahar–davlatlarning ittifokidan iborat bulgan. Rim va Kapuya ularning eng yirik shaharlaridan edi. Bu shahar-davlatlar miloddan avvalgi VIII asrda tashkil topgan. Miloddan avvalgi VII asr va VI asrning birinchi yarmida etrusklar jamiyati kuchayadi. Shu davrda ular Latsiyni va uning bosh shahri Rimni bosib oladilar. Etrusklar Kampaniyani ishgol kilib, Kapuya shahrini bino kilganlar. Miloddan avvalgi VI asr oxirlaridan boshlab shimoldan gall kabilalari, janubdan esa yunonlar etrusklar yerlariga bostirib kirganlar. Miloddan avvalgi V asrning oxiri va IV asrning boshlarida gall kabilalari Apennin yarim orolining markaziy viloyatlarigacha kirib kelib, kup shaharlarni vayron kilganlar.

www.arxiv.uz Miloddan avvalgi 524 yilda kum shahri tirani Aristodem kushinlari etrusklarni tor-mor kiladi. Bir kancha vaktdan keyin Aristodem kushinlari Latsiyadagi Aritsiya yonidagi jangda etrusklarni yana mag`lubiyatga uchratadi. Miloddan avvalgi 474 yilda yunonlar kum shahri yakindagi dengiz jangida etrusklarning flotini tor-mor etadi. Shimolidan gallar, janubdan yunonlarning ketma-ket bergan zarbalari natijasida etrusklar kup mulklaridan ajraladilar. Shu davrda Apennin yarim orolidagi bir kancha shaharlar etrusklarning shahar- davlatlari ittifokiga karshi kuzg`olon kutarganlar. Shunday kilib, shimoldan gall, janubdan yunonlarning hujumlari va Italiya shaharlaridagi kuzg`olonlar natijasida etrusk jamiyati kuchdan ketib kulaydi. Ular siyosiymustakillikdan mahrum bulgach, asta–sekin Italiya aholisi bilan kushilib, ularga singib ketganlar. Ular Apennin aholisining madaniy tarakkiyotida muhim urin tutadilar. Miloddan avvalgi I ming yillik urtalarida etrusklar Finikiya alfaviti asosidagi uz yozuvchilarini yaratganlar. Olimlar juda kup etrusk yozuvchi namunalarini topganlar. Lekin bu yozuv hali ham ukib chikilgan emas. Hozir olimlar etrusk yozuvlarini ukish ustida ish olib bormokdalar. Etrusklarda me`morchilik ancha yaxshi rivojlangan edi. Etrusk ustalari toshdan katta–katta imoratlar solib, ularni gumbazlar va arklar bezaganlar. Ularda haykaltaroshlik ham tarakkiy etgan. Haykaltaroshlar loy, tosh va jezdan ajoyib haykallar yasaganlar. Ular ajoyib kulolchilik buyumlari ishlaganlar. Etrusklar madaniyati Rim va Italiya madaniyatining rivojiga katta ta`sir kursatgan. Etrusklarning diniy e`tikodi yunonlarnikiga ancha uxshab ketadi. Ular tabiat hodisalariga, narsalarga va har xil xudolarga e`tikod kilganlar. Ularda ibtidoiy din shakllari ancha ustunlikka ega edi. Rim Italiyaning eng kadimgi shaharlaridan biridir. Italiyaning markaziy kismidan Tibr daryosi okib utib, u Tirren dengiziga kuyilgan. Tibr daryosining kuyi kismi tekislik bulib, uning har-har yerida tepaliklar kad kutarib turgan. Bu tekislikda lotinlar kabilasi yashar edi. Tibr dengizga kuyiladigan joydan 25 km

www.arxiv.uz ichkaridagi tepaliklarda miloddan avvalgi XI–V asrlardayok kator kishloklar bor edi. Miloddan avvalgi 8 asrga kelib esa shu kishloklar urnida Rim shaharchasi bunyod etilgan. Daryoning baland kirg`og`idagi Kapitoliy tepaligida kurilgan kurg`on shaharning markazi bulgan. kadimgi Rim afsonalarida Rim shahriga asos solinishi Troya urushlari bilan bog`lanadi. Afsonaga kura, Troyani yunonlar xarob kilinganlaridan sung omon kolgan troyaliklar Eney boshchiligida Italiya sohillariga kelib koladilar. Latsiya shohi Lotin Eneyni dustona kutib oladi. Eney uning kiziga uylanadi. Lotin vafotidan sung uning urniga Eney podsho buladi. Troyaliklar mahalliy aholi bilan kushilib, lotin xalkini tashkil etadilar. Eneyning ug`li Askaniy–Yul ulg`aygach, Alba-Longu degan shaharni barpo kilib, unga podsho bulib oladi. Ancha vakt utgach, Eneya shohi ajdodlaridan biri Numitor uz ukasi Amuliy tomonidan taxtdan ag`darib tashlanadi. Numitorning kizi Silviya bilan xudo Marsdan ikki ug`il – Romul va Remlar tug`iladi. Amuliy uz jiyani Silviyaning yangi tug`ilgan ug`illarini savatga solib, Tibr daryosiga tashlashni buyuradi. Podsho Amuliy, bolalar katta bulsa, meni taxtdan mahrum kilib, uch olishlari mukin, deb uylagan edi. Ichiga bolalar joylangan savat bir daraxtning shoxiga ilinib koldi. Ularni bir ona buri sut berib bokadi. Keyin ularni bir chupon topib olib tarbiyalaydi. Aka- ukalar ulg`ayib mohir jangchilar bulib yetishadilar. Ular podshoga karshi kuzg`olon kutarib, uni uldiradilar. Aka-uka shahar buned kilishga ahd kilishadi. Ammo shaharni kayerda kurish kerak va uning hokimi kim buladi,- degan masalada ular urtasida janjal kutariladi. Janjal vaktida Romul uz ukasi Remni uldirib kuyadi. Romul uz nomi bilan atalgan Roma shahrini uzlarini chupon topib olgan joy yakinida barpo etib, shaharga podsholik kiladi. Rimliklar yil hisobini uz shaharlarga asos solingan afsonaviy yildan, ya`ni miloddan avvalgi 753 yildan boshlaganlar. Keyinchalik Rimdagi Kapitoliy tepaligida bolalarni sut berib bokkan ona buri sharifga haykal urnatilgan. Rim va uning atrofida lotin, sabiyan va etrusk kabilalari yashaganlar. Ular birlashib Rim davlatiga asos solganlar. Bular Rimning kadimgi aholisi edi. Rimning eng kadimgi tub aholisi patritsiylar deb atalgan.

www.arxiv.uz Patritsiylar (lotincha «pater» uzbekchada ota degan suzni bildiradi) ota- bobolari shaharga asos solganliklari bilan faxrlanib yuradilar. Ular Rimning erkin aholisi bulib, ekiladigan yer yaylovlarga ega bulgan jamoani tashkil etganlar. Patritsiylarning har bir oilasi jamoa ekin maydonidan yer olib ekin ekar, jamoa yaylovlarida chorva mollarini bokar edilar. Rim patritsiylari dalada ham, uyda ham uzlari ishlaganlar. Ular uy va dala ishlarida kullar mehnatidan ham foydalanganlar. Italiyaning boshka joylardan Rimga kuchib kelgan odamlar va ularning avlodlarini plebeylar deb atashganlar. Plebeylar orasida boy-badavlat kishilar ham bulgan, lekin ularning orasida kambag`allar kupchilikni tashkil etgan. Patritsiylar Rim davlatini idora etishda faol katnashib, unga plebeylarni yulatmas edi. Lekin ular uz idora usullarini umumxalk ishi deb bilganlar. Rimda respublika urnatilgan bulishiga karamay plebeylar davlat ishlariga aralashtirilmagan, ular siyosiy jihatdan hukuksiz bulib kolaverganlar. Plebeylar patritsiylar bilan teng bulish va uz ahvollarini yaxshilash uchun tinimsiz kurash olib borganlar. Rimdagi patritsiylar bilan plebeylar urtasidagi kurash podsholik davridayok boshlangan edi. Ilk respublika davriga kelib, bu kurash yanada keskinlashdi. Plebeylar davlatni boshkarish, yer-mulklardan foydalanish va boshka kup masalalarda patritsiylar bilan teng hukukli bulishga intilganlar. Miloddan avvalgi V–IV asrlarda plebeylar katta g`alabaga erishganlar. Ular har yili uzlarining himoyachilari – halk tribunallarini saylash xukukini kulga kiritganlar. Tribunlar veto hukukiga ega bulib, u konsullar va senatning plebeylarga zid farmoyiishlarini takiklab kuyish hukukiga ega edilar. Tribunning eshigi plebeylar uchun har doim ochik bulib, ular barcha masalalarda tribunga murojaat kilardilar va ulardan himoya topardilar. Tribunalar tez orada plebeylarning yulboshchilariga aylanib, ularning manfaatini kuzlab hormay– tolmay kurash olib borganlar. Plebeylar uz yulboshilari tribunalar rahbarligida amaldagi xukuklarni yozib kuyilishiga muvaffak bulganlar. Miloddan avvalgi 451 yilda 10 patritsiydan iborat hay`at tuzilib, ular konunlar majmuasini tuzishlari kerak bulgan. Ammo hay`at bir yilda bu ishni

www.arxiv.uz oxiriga yetkaza olmagan. Miloddan avvalgi 445 yilda esa 5 ta plebey va 5 ta patritsiydan iborat yangi hay`at saylangan. Ular Rimdagi hukuklar majmuasini tuplab tartibga solganlar. Miloddan avvalgi 449 yili 12 ta mis lavhaga uyib yezilgan konunlar forumga kuyilgan va kabul kilingan. 12 mis lavhadagi konunlarining kabul kilinishi plebeylarning katta g`alabasi edi. konunga kura, yer va mol-mulk xususiy hisoblanib, uni merosxurga vasiyat kilib koldirish mumkin bulgan. Miloddan avvalgi 326 yilda plebeylar yangi konun kabul kilganlar. konunga kura «karz uchun karzdorning tan-joni emas, mol-mulki javobgar bulishi kerak»,- deyilgan. karz uchun Rim fukarosini kul kilib sotish konunda man kilingan. Ayni paytda plebeylar konsullik lavozimlarni va boshka mansablarni egallash hamda jamoa ekin maydonida yer olish hukukiga ham erishganlar. Shunday kilib, plebeylarning patritsiylarga karshi uzluksiz kurashlari natijasida plebeylar katta g`alabalarga erishganlar. Miloddan avvalgi III asr boshlarida plebeylar Rimning tula hukukli fukarolari bulib olganlar. kadimgi yilnomachilarning bergan ma`lumotlariga karaganda, miloddan avvalgi VI asr oxirlarida Rimni podsho boshkargan ekan. Ammo podsho rimliklariga ortikcha jabr-zulm utkazib, ularning nafratiga duchor bulgan. Miloddan avvalgi 510-509 yillarda Rimning mahalliy aholisi kuzg`olon kutarib, uz podsholarini taxtdan ag`darib, uni kuvib yuborganlar. Rimda podsho boshkaradigan hokimiyat yuk kilingan. Uning urniga respublika –ma`lum muddatga saylab kuyiladigan kishilar idora kiladigan davlat barpo bulgan. Davlatda fakat patritsiylardan saylangan barcha magistratlar (mansab egalari) senatga tobe bulgan. Senat oksokollar kengashidan asta-sekin doimiy davlat muassasasiga aylangan. Rim ilk respublika davrida polis bulgan, ya`ni erkin kuldorlaridan iborat fukarolar jamoasi bulgan. Oila (familia) Rim jamoasi hayotida ijtimoiy va iktisodiy jihatdan katta ahamiyatga ega bulgan. Rim aholisi dehkonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik bilan shug`ullangan. Don yetishtirilgan, tok, zaytun ustirilib, polizchilik kilingan.

www.arxiv.uz Hunarmandchilik podsholik zamonidan boshlab dehkonchilikdan ajralgan. Sopolsozlik, binokorlik rivojlangan. Temir buyumlar ham yasalgan. Savdo-sotik tarakkiy kilib, miloddan avvalgi III asr urtalaridan kumush tangalar zarb kilingan.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Istoriya drevnego mira. Rassvet drevnix obshestv. M., 1989. 2. Mayak I.L. Vzaimootnosheniya Rimai italyansev III- II vv. do n.e. M-, 1971. 3. Nemirovskiy A.I. Etruski. Ot mifa k istorii. Voronej, 1983. 4. Shtayerman YE.M. Rassvet rabovladelcheskix otnosheniy v Rimskoy respublike. M.1964. 5. kadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol tahriri ostida. II kism. Toshkent, 1976. 6. www.ziyonet.uz 7. www.pedagog.uz

O'xshashlar

So’nggi respublika tarixi (miloddan avvalgi III-I asrlar)

Милоддан аввалги VIII-III ( 8-3 ) асрларда Рим ва Италия

Miloddan avvalgi V IV asrlarda yunoniston polis tizimining inqirozi

Miloddan avvalgi V-IV asrlarda Yunonistonning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishi

Miloddan avvalgi V-IV ( 5- 4 ) asrlarda Yunonistonning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishi