Miloddan avvalgi V IV asrlarda yunoniston polis tizimining inqirozi - Tarix - Referatlar

Miloddan avvalgi V IV asrlarda yunoniston polis tizimining inqirozi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

172.5 KB

Ko'chirib olish

Miloddan avvalgi V IV asrlarda yunoniston polis tizimining inqirozi Reja: 1.Afina dengiz ittifoqi. 2. Yunon-fors urushlaridan so‘ng Afina. 3. Afina demokratiyasi. 4. Peloponnes urushlari. 5. Polis tizimining tushkunligi.

Afina dengiz ittifoqi. Er. av. V asrda yunon dunyosining siyosiy va madaniy hayotining markazi Kichik Osiyo va Egey orollaridan Bolqon Yunonistoniga ko‘chdi. Yunon viloyatlari ichida Attika viloyatining roli oshdi. Arxaik davridan so‘ng Yunonistonda siyosiy jihatdan kuchli o‘zgarishlar yuz berdi. Er.av. VI asr oxirida Sharqda qudratli Ahamoniylar davlati shakllandi va Yunon dunyosiga o‘zining madaniy siyosiy ta’sirini o‘tkaza boshladi. Er.av. V asr oxirida forslar Kichik Osiyodagi barcha yunon shaharlari va Lidiya podsholigini bosib oldilar. Forslar Yunonistonni ham o‘z ta’sir doirasiga olishga harakat qildilar. Fors qo'shinlari bir necha bor kontinental Yunonistonga bostirib kirdilar (er.av. 495, 490-y) Yunon polislari forslarga nisbatan turli munosabatda boidilar. Fessaliya va Beotiya forslarga do'stona munosabatda bo‘ldilar. Sparta va Afina esa forslarga qarshi yunon shaharlari ittifoqini tashkil qildilar. Er. av. 48I-yil yunon shahar davlatlari Ellin ittifoqini tuzdilar. Dastlab ittifoqda Sparta yetakchi rol o‘ynaydi. Sparta vakili uning ishiga rahbarlik qildi. Lekin forslarga qarshi harbiy harakatlarda asosan flot hal qiluvchi o‘rin egallar edi. Sparta o‘zining flotiga ega bo‘lmaganligi sababli, ittifoqda yetakchi o‘ringa da’vo qila olmas edi. Spartaliklardan rahbarlikni olish uchun Ioniya orollarining Afinaga yordam so'rab murojaat qilishi bahona bo‘ldi. Afina atrofida bir necha yunon shaharlari birlashib, yangi siyosiy kuch birinchi Afina ittifoqini vujudga keltirdilar. Shu vaqtdan boshlab Sparta va Afina ittifoqchilari o‘rtasidagi raqobat er. av. V asrda Yunonistondagi voqealar rivojiga hal qiluvchi ta’sir o‘tkazdi. Afina ittifoqi tez orada mustahkam, uyushgan kuchli tashkilotga aylandi. Ittifoqning barcha qatnashchilari to‘la huquqli bo‘lib, uning xazina Delos orolidagi Apollon ibodatxonasida joylashgan edi. Ittifoqchilar kengashiga har bir a’zo davlat bittadan vakil yubordilar. Afina Arxesy ittifoqi mablag‘i 480 talant hajmida deb belgilanib, har bir ittifoqchi davlat umumiy xazinaga a’zolik to‘lovi (foros)ni amalga oshirar edilar.

Ittifoq ichida Afinaning harbiy-siyosiy va savdo mavqei kuchayib ketdi. Barcha ittifoqchi yunon shaharlari o‘zlarida Afina tosh-tarozisi va o‘lchov birliklarini joriy qildilar, umumiy xazina Delosdan Afinaga ko‘chirildi. Afmaliklar ittifoqchilarning toiov badali hisobiga Afinada mashhur Propiley va Parfenonni qurdilar. Afinaning bunday suiiste’molligi ittifoqchilarning norozilik chiqishlariga sabab bo‘ldi. Ittifoqchilarning chiqishlari Afinaliklar tomonidan qattiq jazolandi. Masalan, jazolangan Tasos Afinaga o‘zining barcha kemalarini berishga, devorlarini buzishga, tovon to'lash va eski a’zolik badalini toiashni davom ettirishga majbur bo‘ldi. Plutarxning yozishicha «Ittifoqchilar xiroj to‘lovchilar va qullarga aylandilar». Afina o‘z ta’sir doirasini yunon dunyosida muntazam ravishda kengaytirishda Spartani qarshiligiga uchradi. Forslar bilan umumiy g‘alabadan keyin har ikki davlat o'rtasidagi raqobat keskinlashdi. Forslar Egey dengizidan siqib chiqarildi, u yana «Yunon quli» bo‘lib qoldi. «Kalliy» sulh shartnomasi (er.av.447-y) dan so‘ng forslarning dengiz floti Egey dengiziga kirishdan mahrum bo‘ldi. Eron quruqlikdagi qo'shinlarini Kichik Osiyo qirg‘og‘idan uzoqda saqlab turish majburiyatini oldi 1 . Yunon-fors urushlaridan so‘ng Afinadagi keskin siyosiy kurash natijasida demokratik kuchlar Perikl boshchiligida g‘olib chiqdilar. Periklgacha Efiat islohot o‘tkazib, zodagonlar areopagining siyosiy mavqeini yo‘qqa chiqardi. Areopag ixtiyorida faqat qasddan odam o‘ldirish va diniy an’analarga qarshi jinoyatlarni ko‘rib sud qilish vazifalarigina qoldi xolos. Areopagning siyosiy funksiyalari Klisfen joriy qilgan 500 lar kengashi va gelieyaga berildi. Xalqaro savdodan manfaatdor bo‘lgan Afina savdogar hunarmandlari va dengizchilari Afinani Yunon shaharlari ustidan yetakchiligini mustahkamlashni talab qildilar. Ular ittifoqchilarga nisbatan qat’iy qattiq siyosatni, Afinaning yunon dunyosiga boshchilik qilishiga qarshi turadigan har qanday kuchlarga qarshi keskin kurash olib borishni talab qildilar. 1 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p. 65-68.

Afinada Kaeon tiraniyasi tugatilgandan so‘ng demokratik harakat Afina siyosiy hayotida yetakchi o‘ringa chiqdi. 500 lar kengashining ta’siri kuchaydi. Bu kengashda aholining kambag‘al tabaqalarining ishtiroki uchun imkoniyatlar yaratildi. Gelieda sudyalik vazifasini bajarish uchun yoki 500 lar kengashiga a’zolik uchun ish haqi to‘lashni joriy qilinishi hatto kambag‘allarga ham qura tashlash yo‘li bilan saylanadigan 5 ming sudyadan biri bo‘lishi imkoniyatini berdi. Shahar aholisining o‘rta qatlami zevgitlarga arxont vazifasini bajarishga ruxsat berildi. Tashqi siyosatda Afina yunon dunyosiga hukmronlik qilish uchun faol harakat qildi Afinaning qo‘shni viloyatlarga taziyqi kuchayib Sparta bilan urush harakatlari olib borildi. Er. av. 445-yil Sparta bilan 30 yil muddatga tinchlik shartnomasi imzolandi. Ammo tinchlik 14 yil davom etib keyin uzoqqa cho'zilgan urush barcha yunon shaharlarini zaiflashtirgan Peloponnes urushi boshlanib ketdi. Urush 21 yil davom etib ko‘pgina shaharlar vayron boidi. 10 minglab kishilar qurbon boidilar. Urf-odatlar, qonunlar paymol qilindi. Yunon dunyosi shundan so‘ng tushkunlikka yuz tutdi. Yunon-fors urushlaridan so‘ng Afina Yunon-fors urushlaridan so‘ng Afina tez tiklandi. Pirey porti qayta qurilib, o‘sha davrdagi O’rtayer dengizidagi eng yirik port hisoblangan Karfagen portiga tenglashdi. Dengiz ittifoqiga yetakchilik qilgan Afina yunon dunyosi dengiz savdosida ham birinchi o'rinni egalladi. Afina eksporti Shimoliy Qora dengiz, Sitsiliya, Apuliya, Etruriyani qamrab oldi. Egina, Korinf Kerkira va boshqa shaharlar savdoda Afinani birinchiligini e’tirof etishga majbur boidilar. Afina ijtimoiy qatlamlarida ham tegishli o'zgarishlar yuz berdi. Jamiyatda yetakchi o‘rinni savdo - hunarmandlar tabaqalari egalladilar. Davlatni ichki va tashqi siyosatini ana shu tabaqalar belgilar edi. Attika dehqonlari poytaxtni g‘alla bilan ta’minlay olmas edilar, g'allani Qora dengiz bo'yidan yoki Italiyadan olib kelish arzonga tushar edi. Qishloq aholisi ish topishi uchun ko'plab shaharlarga kelib o‘rnasha boshladilar.

Er.av. V asr o‘rtalaridan boshlab Afinada hunarmandchilik va dehqonchilikda foydalaniladigan qullarni soni ko‘payib ketdi. Afina olib borgan ko‘plab urushlar natijasidai^fihik Osiyo, Frakiyava Illiriyadan qullar olib kelib sotiladigan Xios orolidagi qul bozori iqtisodiyotining ishchi kuchiga boigan ehtiyojini qondirdi. Qullarni soni keskin oshib ketdi. Malakasiz qul arzon boiib, hunarga o‘rgatilgan qul qimmati 100—150 draxma baholanar edi. Perikl davri Afinasida qullarni aniq soni noma’lum. Taxminlarga ko‘ra, ular 400 mingtaga yetmagan. Shahardagi eng boy odamlardan biri Nikiyning Lavrion kumush konlarida ming quli, boy Gipponikning 600 quli boigan. Oddiy hunarmandlaming ustaxonalarida 5 tadan 10 tagacha qul ishlagan. Qalqon yasovchi usta Lisiyning ustaxonasida 120 qul boigan. Boy shaharliklar xo'jaligida 10—20 qul mehnat qilgan. Hunarmandchilik korxonalari, konlar, poliz, uzumzor va zaytunzorlarda qullar mehnat qilganlar. Afina shahar politsiyachilari asosan qullardan iborat bo‘lgan, quilarga «gapiruvchi qurol» deb qarashgan, ularning hech qanday ijtimoiy huquqi boimagan. Ishlab chiqarishda qullarning ko‘payib borishi bilan erkin fuqarolar orasida jismoniy mehnat qilish past ish qoMga xos mehnat degan tushuncha keng tarqala boshladi. Arxaik davridayoq zodagonlar ish haqi uchun kundalik og‘ir ishga nafratlanib qaradilar. Er.av.V asrga kelib, bunday qarash aholining erkin qatlamlarining ichida uchratish mumkin edi. Afina demokratiyasi Afina demokratiyasi deganda 20 yoshdan katta, erkin tug'ilgan, to‘la huquqli Afina erkaklari uchun xos boigan demokratiya to‘g‘risida so‘z borardi. Ular aholining ozchilik qismini tashkil qilar edi. Siyosiy huquqlardan, qullardan tashqari ayollar, boshqa viloyatlarda Afinaga qochib kelganlar va Afinada yashab turib, erkin bo‘lsa-da, fuqaroligi bo'lmagan meteklar mahrum edi. Meteklar 100 mingga yaqin kishini tashkil qilib, ular asosan savdo hunarmandchilik bilan shug‘ullanar edi.

Polisning suveren hokimi — xalq yig'inini Afina fuqarolik huquqiga ega bo‘lgan soni ko‘p bo'lmagan katta yoshli erkaklar tashkil qilar edilar/Mansabdor shaxslar qur’a tashlash yo‘li bilan saylanar, faqat rfiansabga nomzodlar afinalik boiishi ustidan nazorat qilinar edi. Arxont yoki strateg vazifasini har qanday fuqaro bajarishi mumkin degan tushuncha mavjud edi. Chunki barcha mansabdor shaxslar yig‘inda xalq irodasi va qonunlarini ifodalagan holda tatbiq qilar edilar. Ularning funksiyasiga hech qanday muhim vazifa kirmas edi. Oliy mansabdor shaxslar — arxontlar hokimiyati oila va meros huquqiga rioya qilishga g‘amxo‘rlik (arxont eponim) sakral vazifa (arxont basilevs) sud jarayonlariga raislik qilish (fesmofet) bilan cheklangan edi. Arxont polemarx (qo'shin qo'mondoni) faqat nomigagina qo‘mondon boiib, amalda u chet elliklar ustidan sud ishlarini amalga oshirar edi. Qurolli kuchlarga urush va tinchlik paytida rahbarlik qilish 10 strategga tegishli edi. Ular qur’a tashlash yo‘li bilan emas, balki har bir nomzodga bevosita ovoz berish yo‘li bilan saylanar edilar. Mansabdor shaxslar faqat boshiga mirta gulchambardan boshqa hech qanday hokimiyat belgisiga ega emas edi. Bu uning hokimiyatini cheklanganidan guvohlik berar edi. Ammo katta bo‘lmagan hokimiyatni ham suiiste’mol qilish mumkin edi, shu sababli qonun bir kishini bir mansabga qayta saylashni taqiqlar edi. Boshqaruv kollegial edi. Har bir felddan 10 strateg saylanib, ko‘cha va inshootlarni holatini nazorat qilish uchun 10 astinom bozor va tovarlar to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilib sotuvchi va xaridor o'rtasidagi janjallamilO agranomlar ajrim qilar edilar. Ijroiya hokimiyati har bir felddan 50 kishi saylanadigan 500 lar kengashi- pritanlar qo'lida edi. Kengash xalq yig'iniga olib chiqiladigan qarorlar loyihasini tayyorlar va mansabdor shaxslar yordamida yig‘in qarorlarini bajarar edi.

Kengash jamoat ishlarini tashkil qilish, konfiskatsiya qilingan mulkni sotish, davlat saylagan komissiya orqali moliya ishlarini nazorat qilish, kemalar qurilishi va otliq qo‘shinlar, Afina doimiy qo‘shinini jangovar qobliyatini saqlash kabi ishlarni amalga oshirar edi. Besh yuzlar kengashi boshqaruv masalalarini tezkor hal qila olmas edi. Shu sababli har bir feld o‘zining 50 vakili- pritanlat orqali davlatni yilni 1/10 qismida idora qilar edi. Pritanlar kun davomida majlis quiganlar, ularning qismi tunda qolgan. Kengash chet davlatlar bilan yozishmalar olib borgan, elchilami qabul qilgan. Har kun pritanlar tarkibidan qur’a tashlash bilan kengash raisi saylanib, u davlat xazinasini kaliti va muhrini olgan. U shu kun xalq yig'ini bo‘lsa, unga raislik qilgan 2 . Dastlab xalq yig'ini oyda bir marta, keyinchalik oyda 4 marta shaharning g'arbiy qismidagi qoyali terrasa pniksda to'plangan. Yig‘ilishlarda besh yuzlar kengashi tayyorlagan qaror loyihalari muhokama qilinib, so‘zga chiquvchilar faqat shu mavzudagina so‘zlashlari mumkin edi. Afina davlati mehnat qobiliyatini yo‘qotgan fuqarolar va Vatan uchun jonini fido qilgan fuqarolarning bolalari to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilgan. Aksincha davlat uchun xavfli deb hisoblangan fuqarolarni xalq yig‘ini quvg‘in qilishi mumkin bo‘lgan. Afina demokratiyasi ostrakizm vositasi bilan obro'li, ta’sirga ega bo'lgan mashhur fuqarolarni o‘z yakka hukmronligini o‘rnatishdan xavfsirab, uni quvg'in qilgan. Xalq yig'ini vakolatiga Afina fuqaroligiga qabul qilish, meteklar ishi, chet davlatlarga elchilar yuborish kirgan. Urush vaqtida strateglar xalq oldida o'zlari o‘tkazgan urush harakatlari to‘g‘risida hisobot berganlar, harbiy mag‘lubiyat uchun hatto strateglarni o‘lim jazosiga hukm qilinish xavfi kuchli boigan. Afinada mansabdor shaxslar katta hokimiyat va obro‘ga ega boimaganlar, aksincha, yig‘inlarda so'zga chiqishni biladigan, qonunlar loyihasini qabul qilishga xalqni ko‘ndira oladigan, hech qanday mansabga ega bo‘lmagan kishilar xalq ishonchiga sazovor boiganlar. Ular demagoglar deb atalgan. 2 История Древней Греции. Под.ред. В.И.Кузищина. М., 2005. 74-76.

Afina davlati o‘z fuqarolarining ma’naviy barkamolligiga jiddiy e’tibor beigan. Fuqarolami teatrga kirish, bayramlaiga ishtirok etish imkoniyati yaratilgan. Tomoshalarga kambag‘al kishilarning kirishi uchun davlat teorikon- teatrga kirish uchun ikki obol miqdorida pul to‘lovini joriy qildi. Perikl taklifi bilan joriy qilingan nafaqa oddiy fuqaroga teatrga kirish imkoniyatini berdi. Er. av. VI—V asr boshlarida sport musobaqalari zodagonlar uchun ko‘ngil ochish boisa, Afina demokratiyasi uni oddiy fuqarolami ham sport bilan shug‘ullanishlariga sharoit yaratishga harakat qildi. Zallar, hammomlarga ega boigan gimnasionlar, mashq qiladigan ko‘p sonli palestralar har qanday Afina fuqarosi uchun ochiq edi. Lekin boy afinaliklar I'chun gimnasion va palestalar alohida edi. Barcha sport inshootlari davlat ixtiyorida edi. Sport inshootlari ishini tashkil etish va boshqarish xalq yigini tomonidan tayinlangan lavozim safronist qoiida edi. Sport Afinada kishini o‘z-o‘zini idora boshqarishga o‘igatish, adolatli o‘yin qoidasiga rioya qilish, o‘z ruhini ko'tarishga xizmat qilishi kerak edi. Afinaliklar boshqa yunonlar kabi ko'pgina yugurish bilan (mash’ala yoki boshqa yuk bilan uzun masofaga, to ia harbiy anjomda yugurish) shug'ullanganlar. Shu bilan biiga aravalarda poyga, sakrash, nayza yoki disk uloqtirish, qo’l jangi, kurash va kamondan otish keng tarqalgan.

Peloponnes urushlari Yunon-fors urushlaridan keyin Yunonistonda iqtisodiyotning umumiy o'sishi kuzatildi. Polislar o‘rtasidagi va xalqaro savdo rivojlandi. Bu Elladaning savdo-hunarmandchilik polislari o‘rtasida raqobat kuchaydi, ayniqsa, kuchli savdo-hunarmandchilik, dengiz savdosi bilan shug'ullangan. Afinaning Korinf va Megara bilan raqobati kuchaydi. Afina va Sparta boshchiligidagi ikki kuchli harbiy-siyosiy ittifoqlar o‘rtasidagi muvozanat buzildi. Afina yunon polislaridagi demokratik tuzumlarni Sparta esa oligarxiva hukm surgan polislarni qo‘liab-quwatlashga harakat qildilar. Yana shuningdek, Sparta va Afina o‘rtasida Yunonistonda yetakchilik uchun raqobat qariyb 30 yil davom etgan Peloponnes urushlariga olib keldi. Urush er. av. 431-yilda Sparti qo‘shinlarini Attika hududiga bostirib kirishi bilan boshlandi. Afina harbiy kuchlarini boshqargan Perikl quruqlikda mudofaa taktikasini qo'llash kerak deb hisobladi. Sparta qo‘shinlari Attika hududini talon-taroj qilayotgan paytda barcha aholi Afina shahriga kirib jon saqladi. Tezda shaharda oziq-ovqat tanqisligi boshlanib, turli xil yuqumli kasalliklar tarqaldi. Xalq norozi bo‘ldi, er. av. 430-yilda 15 yil davomida birinchi marta Perikl arxont etib saylanmadi. Keyingi yil u qandaydir yuqumli kasallikdan vafot etdi. Davlat boshqaruvi faol urush harakatlarini olib borish tarafdori boigan Afina demokratiyasining vakillari qo'liga o‘tdi. Shunday rahbarlardan biri Kleonni kelib chiqishi hunarmandlardan boigan ustaxona egasi, ajoyib notiq, shijoatU siyosatchi va urushni g‘alabagacha davom ettirish tarafdori edi. Uning davrida afina floti Peloponnes qirg‘oqlarida faol urush harakatlarini boshladi.. Spartaliidarning ahvoli og'irlashib qoldi. Ular urush harakatlarini shimolga Frakiyaga ko‘chirdilar. Bu yerdagi bir qancha shaharlar Afina bilan ittifoqdan chiqdilar. Er. av. 422- yilda Amfiopql shahri yaqinida katta jang bo‘lib, har ikki tomondan ko‘plab qurboniiklar berildi.

Bu jangdan so‘ng Afina bilan Sparta o‘rtasida 50 yil muddatga tinchlik shartnomasi imzolandi. Bu shartnoma Afinaning elchisi Nikiy nomi bilan Nikiy shartnomasi deb ataldi. Ammo bu tinchlik uzoqqa bormadi. Afinada er. av. 420-271 yilda Sparta bilan urushni davom ettirish tarafdorlari Periklning jiyani Alkiviad boshchiligida hokimiyatga keldilar va bir necha peloponnes polislarida Spartaga qarshi fuqarolami chiqishini uyushtirdilar. Alkiviad Sitsiliyani bosib olish g‘oyasini ilgari surdi, bundan tashqari, janubiy Italiya hatto Karfagenni bosib olishni orzu qildi. Uning istilochilik rejalari Afinada keng qo‘llab- quwatlandi. Er avafinaliklar Sitsiliya ora!ig‘idagiSirakuza shahriga qarshi harbiy dengiz ekspeditsiyasini uyushtirdilar. Afmaliklarni Sirakuza Sparta yordami bilan tor-mor qildi. Natijada 7000 afinalik asirga olinib, qul qilindi. Sitsiliya halokati natijasida Afinani dengiz davlati mavqeiga putur yetdi. Afina ittifoqchilari bo'lgan bir necha yirik shahar va orollar vaziyatdan foydalanib, Afinadan ajralib ketdilar 3 . Sparta Eronning yordami bilan Kichik Osiyodagi yunon shaharlariga o‘z ta’sirini kuchaytirdi. Afinada hokimiyatni oligarxlar bosib oldilar va ular Sparta bilan tezda tinchlik 0‘rnatish harakatini boshladilar. Peloponnes urushining ikkinchi bosqichi (Dekeley urushi er. av. 415-404-yillar.)deb ataldi. Spartaliklar Qora dengizga boradigan yo‘llardagi bo‘g‘ozlarni bosib oldilar. Bu Afinani oziq-ovqat bilan ta’minlashni qiyinlashtirdi^Urushda eng katta zarami Afina ko'rdi Afinani yunon dunyosidagi obro‘- e’tibori tushib ketdi. Yunonistonda Spartaning gegemonligi o‘rnatildi. Peloponnes urushlari davrida vaziyatga qarab har ikki tomonga yordam berib turgan, aslida Afina bilan Sparta munosabatlarini keskinlashtirgan Eron asta-sekin yunon polislarida o‘z ta’sirini kuchaytirdi. Aslini olganda biror -bir yunon polisi bu urushdan foyda ko‘rmadi, aksincha, Yunoniston polislari tushkunligi boshlandi. 3 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p. 72-74.

Polis tizimining tushkunligi Er. av. V asr so‘ngida yunon polislari uzoq davom etgan tushkunlik pallasiga kirdi. Fuqarolaming yopiq jamoasiga asoslangan yunon polisi endilikda yer mulkchilik munosabatlarida keskin o‘zgarishlar boshlandi. Yerga ishlov berishdan keladigan daromaddan ko‘ra sudxo‘rlik daromadi o‘sib ketdi. Yerni sotish keng tarqaldi, katta-katta yer maydonlari ayrim fuqarolaming qo‘liga o‘tib qoldi. Kambag'allashgan, yeridan ajralgan fuqarolar o‘z fuqarolik -maihuriyatlarini bajarmay qo‘ydilar. Ularning ko‘pchiligi o‘z mablag'larini dengiz savdosiga qo‘ya boshladilar. 0 ‘z polislaridan boshqa hududlarda katta- katta yer maydonlariga egalik qila boshladilar hamda ma’lum bir polis fuqarosi bo'lish ahamiyatsiz bo‘lib qoldi. Bu davrda yunon polislarida davlat xo‘jaligining mavjud emasligi davlat xazinasiga daromad tushmasligi bilan belgilandi. Davlat hokimiyati iqtisodiy-moliyaviy jiliatdan hech qanday mablag‘ga ega emas edi. Bundan tashqari, polislarning moliyaviy qiyinchiliklari, uzluksiz urushlar, yollanma qo'shinlami keng tarqalishi, harbiy ehtiyojlaiga xarajatlarni muntazam ravishda o‘sib borishi bilan chuqurlashdi. Demokratik polislarda lavozimlarga haq to'lash, kambag‘al fuqarolarga muntazam nafaqa berish tizimi bu qiyinchiliklami yanada chuqurlashtirdi. Agarda ilgari Afina o‘z xarajatlarini ittifoqchilar hisobidan qondirgan bo‘lsa er. av. IV asrda esa mulkdan

olinadigan favqulodda soliq-eysfora bilan qoplay boshladi. Tinchlik vaqtida Afina fuqarolari hech qanday soliq to‘lamas edilar. Xalq yig'ini eysfora to‘g‘risidagi qarorlarni kambag‘al fuqarolar manfaatlariga tekkani uchun istamay qabul qilar edi. Afinani boy tabaqasiga soliq solishga urinish boylarning noroziligiga olib keldi.Yer mulk munosabatlarida o'zgarishlar yuz berdi. Er. av. V asr oxiridan boshlab yerning erkin oldi-sotdisi keng tarqaldi. Ko'pgina fuqarolar nochorlikdan o‘z yerlarini sotishga majbur bo‘ldilar, natijada bu yerlami fuqaroligi boimagan kishilar ham sotib ola boshladilar. Xususiy va jamoa yerini ijaraga berish va garovga qo‘yish keng tarqaldi. Er. av. V asr so'ngida meteklar va chet elliklaiga alohida xizmatlari uchun polis hududida yer va uylaiga egalik qilish hollari tarqaldi. Iatdan kelganlarga fuqarolik huquqi kamroq sovg‘a qilindi. Polisni tushkunligi yollanma askarlarni tarqalishida ham ko‘rindi. Yer mulkidan ajralgan, qarzga botib kambag'allashib qolgan fuqaro qurol-yarogI olishga mablag‘ topa olmas edi, ko‘pincha begonalarni manfaati uchun jang qilishni xohlamas edi. To'xtovsiz urushlar harbiy texnikaning takomillashuvi yaxshi o‘rgatilgan askarlarni talab qilar edi. 0 ‘z yeridan mahrum bo‘lgan, jismoniy mehnat bilan shug'ullanishni istamaganlar o‘z polislaridan quvilgan kishilar yollanma askarlar safini to‘ldirdilar. Yunon polisining tushkunligi quldorlik tizimini tushkunligi emas edi, chunki qulchilik yanada rivojlandi, qullar mehnatidan foydalanish hajmi o‘sdi. Afinada davlat qurilishida erkin fuqarolaming mehnati kamaydi, chunki ularning mehnatiga ham metek va qullarga ham baravar haq to'lanar edi. Qullarni qishloq xo'jaligi, hunarmandchilik, uy-ro‘zg‘or ishlarida ishlatish, boshqa kishilaiga yollanma mehnatga berish bilan biiga quldor qulni hunar va savdo bilan mustaqil shug'ullanishga ruxsat berar edi. Bunday qullar mulk oilaga ega boiib alohida yashar edilar. Ular pul to'plab o‘z ozodliklarini sotib olishlari mumkin edi.

Er. av. IV asrda ozod qo‘yilgan qullarni soni o‘sdi, ularni yunon polislari iqtisodiy hayotidagi roli kuchaydi. Huquqiy jihatdan ular meteklarga tenglashtirilib, ijtimoiy jihatdan hunarmand va savdogarlar ommasiga qo‘shildilar. Mehnat va hayot kechirishning o'xshashligi fuqaro va fuqaroligi boimagan kishilarni bir-biriga yaqinlashtirdi. Er. av. IV asrda polislarda turli ijtimoiy tabaqalar o‘rtasidagi ziddiyatlar kuchaydi. Boylar va kambag‘allar o'rtasidagi qarama- qarshiliklar davlat hokimiyatini zaiflashuviga olib keldi.Yunonistondagi er. av. IV asming birinchi yarmida Spartaning mavqei kuchaydi. Sparta polislarni ichki ishlariga qo‘pol ravishda aralasha boshladi Bu ko'pchilik polislarni noroziligiga olib keldi. Oqibatda Yunonistonda Spartaga qarshi harbiy harakatlar boshlandi va Spartaning Yunonistondagi yetakchiligi tugatildi. Fiva shahrini yunon dunyosiga yetakchiligi ham vaqtinchalik boidi, Afina ittifoqini qayta tiklashga urinish ham natijasiz tugadi. Biror bir yunon polisi qandaydir mustahkam birlashuvni tashkil qilish va unga rahbarlik qilish qobiliyatiga ega emas edi. Yunon polislari endilikda o‘zaro kelishmovchiliklarni bartaraf qila olmay, qudratli Eron davlatini vositachi sifatida taklif qila boshladilar.

Adabiyotlar : 1. Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009. 2. Qadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., I975. Хрестоматия по истории Древней Греции. Под. Ред. Д.П.Каллистова. М., I964. 3. Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., I962. 4. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009. 5. Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., I983. Т., I-2. 6. Гафуров Б.Г. Цибукидис Д.И. Александр Македонский и Восток. М., I980. 7. Шофман А.С. Распад империи Александра Македонского. М., I984.

O'xshashlar

Miloddan avvalgi V-IV asrlarda Yunonistonning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishi

Miloddan avvalgi V-IV ( 5- 4 ) asrlarda Yunonistonning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishi

Peloponnes urushi. Polis tizimining inqirozi

IV-V asrlarda Rim imperiyasi va quldorlik tuzumining inqirozi

O’rta osiyodagi qadimgi davlatlar (miloddan avvalgi iv asrdan milodning iv asrgacha)