Шарқий Германияда социализмнинг таназзулга юз тутиши ва Германиянинг бирлашиши - Tarix - Referatlar

Шарқий Германияда социализмнинг таназзулга юз тутиши ва Германиянинг бирлашиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

123 KB

Ko'chirib olish

Шарқий Германия да социализмнинг таназзулга юз тутиши ва Германиянинг бирлашиши Режа: 1. 1989 йил декабридаги тез рўй берган “Шарқий Германияча қайта қуриш” 2. Бирлашган Германиянинг сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий тараққиёти. 3. 1990 йил августида ГДР ва ГФР ўртасида имзоланган шартнома

Шарқий Германия да социализмнинг таназзулга юз тутиши ва Германиянинг бирлашиши 80-йилларда иккала немис давлатлари муносабатларида янги хусусиятлар намоён бўла бошлади. ГДРдаги расмий тарғиботда кутилмаганда умумгермания мотиви фаоллашди. “Умумий маданий мерос” тўғрисидаги тез-тез қўллана бошланди, Фридрих 11 ва Бисмарк каби шахслар “тикланди”. Хонеккернинг ГФРда “демократик кучлар” ғалабасидан кейин Германиянинг бирлашиш имконияти тўғрисидаги баёноти шов-шувли бўлди. 1981 йилдаги Хонеккер ва Шмидт учрашувида илк бор Европа қитъасида хавфсизлик учун ГФР ва ГДР нинг “умумий жавобгарлиги” тушунчаси тилга олинди. Бу қадамлар 80-йиллар бошидаги “совуқ уруш”нинг яна авж олиш даврида, айниқса, кўпроқ кўзга ташланди. Фақатгина СССРда ҳокимият тепасига М.Горбачёв келгандан сўнг Хонеккернинг “ўзига хос мавқеи” ОВД бўйича иттифоқчилар ҳаракатларига мослашиб борди. Шарқий Германия раҳбариятининг янги йўли Боннда қўллаб- қувватланди. Воқеалар ривожини тезлаштирмасдан ва ўз қадамлари тўғрисида жар солмасдан Г.Коль ҳукумати ГДРни иқтисодий қўллаб- қувватлаш бўйича чоралар кўрди. 1983-1984 йилларда умумий қиймати 1,9 миллиард маркадан иборат кредит бериш тўғрисида шартнома тузилди. Иккала ҳукуматнинг сўзсиз (жим) розилиги билан иккала мамлакат университетлари, шаҳар жамоалари, ижодкор зиёлилар гуруҳлари ўртасида тўғридан-тўғри алоқалар ўрнатилди. 1987 йилда тарихда илк бор ГДР раҳбари Боннга ташриф буюрди. Унинг “ишчи характери”га қарамасдан, ГФР раҳбарлари хорижий давлат раҳбарларини қабул қилишдаги барча тантанавий нормаларга риоя қилишга ҳаракат қилишди. Аммо Хонеккер ҳеч қандай либерал-ислоҳотчи эмас эди. ГФР билан муносабатларни юмшатишга ҳаракат қилиш ўз ҳокимиятини мустаҳкамлашга бўлган прагматик интилишдан иборат эди. ГДР ҳукуматининг ички сиёсатида, аксинча консерватив кайфиятлар кучайди. Хонеккер ва унинг

атрофидагиларининг ҳокимияти яққол авторитар характерга эга бўла бошлади. Ўзгача фикрловчиларни қатағон билан йўқ қилиш усуллари кўпроқ қўлланила бошланди. СССРда қайта қуриш бошланганидан сўнг ГДР раҳбарияти Горбачевнинг ислоҳоти йўлидан боришдан воз кечди. Бу ҳақда 1987 йилда “Штерн”га берган интервьюсида ГЯСпнинг асосий мафкураси К.Хакер очиқчасига шундай деди:”Агар қўшинсиз деворий безакларни алмаштирса, бу сиз ҳам таъмирни бошлашингиз керак дегани, эмас-ку?!”. 60-йиллардаги ислоҳот натижалари ўз кучини йўқота бошлади. Шарқий Германия иқтисодиёти тез суръатлар билан рентабеллик ва дунё бозорида рақобатбардошлик бошлади. Ташқи заёмларнинг асосий қисми Ғарбдан умумистеъмол моллари, озиқ-овқат ва шахсий фойдаланиш учун автомобиль сотиб олишга сарфланар эди. 80-йилларнинг охирида ГДРнинг барча фуқаролари “Интершоп” (совет “Березка” тизимига ўхшаш) савдо тизими хизматларидан фойдаланиш ҳуқуқини қўлга киритишди. Фаравонлик давлат қарзларининг кескин ўсиб бориш ҳисобидан сақланиб турди. Агар 1971 йил ГДРнинг ғарбий давлатлардан қарзи 3,5 млрд маркидан иборат бўлган бўлса, 1989 йилга келиб у 10 баравар ошди. Молиявий инқироз хавфи реал бўлиб қолди. ГДР аҳолиси ўртасида АПАТИЯ ижтимоий ИЖДИТЕНИЕСТВО кайфиятлари пайдо бўлиши билан бирга талабчанлик ошиши Ғарб истеъмол стандартларига мослашиш кузатила бошланди. Барча муаммоларни Германиянинг қўшилиши орқали ҳал қилиш ғояси тобора оммавийлашиб борди. Ўсиб бораётган ички сиёсат инқирози Хонеккер ҳукуматини очиқ демогогия ва террорни қўллашга мажбур этди. ГДР фуқароларининг Ғарбга қочиб ўтишга уринишлари бераҳмлик билан жазоланар эди. “Штази” махсус хизмати кенг қамровли жосуслик тизимини яратди. ГДР аҳолиси атиги 8,4 млн. кишини ташкил этгани ҳолда давлат хавфсизлиги вазирлиги шахсий таркиби бу йилларда 100 минг кишидан ортиқ бўлиб, яна шунча киши “Штази” агентлик тармоғига жалб қилинган эди (шу билан бирга,

шуни ҳисобга олиш керакки, 2 млн. кишидан ортиқ БЯСп аъзолари ҳам бор эди). Аммо барибир социалистик тузум таназзулга учраётган эди. Унинг даракчиси 1989 йил кузидаги Чехословакия билан очиқ чегара орқали Австрия ва ГДРга йўналган қочоқлар оқими бўлди. Муаммо ечими ГДРнинг 40-йиллигини нишонлаш кунларида қўлга киритилди. М.Горбачевнинг 6 октябр 1989 йилдаги сафари сиртдан “дўстона” вазиятда ўтган бўлсада ГЯСПдаги ички партиявий мухолифотга ишонч бағишлади, 7-8 октябрда бўлиб ўтган ва полиция билан тўқнашувларга олиб келган оммавий чиқишлар давлат раҳбарларини сиёсий хатоларда айблашга асос бўлди. 1989 йил 18 октябрда ГЯСПнинг 1Х пленумида Хонеккер эгаллаган лавозимларидан четлаштирилди. Унинг ўрнини Эгон Кренц эгаллади. Ҳукумат юқори эшелонларида тозалаш бошланди. Аммо ГЯСПнинг янги раҳбарияти мамлакат бошқарувини тезда қўлдан бера бошлади. Деярли ҳар куни ГДРнинг турли шаҳарларида оммавий митинглар ва намоёишларга бўлиб ўтирди. 7 ноябрда Вазирлар Кенгашининг бутун таркиби Вилли Интер раҳбарлигида истеъфога кетди. 8 ноябрда эса ГЯСП Мқнинг таркиби тубдан ўзгартирилди. 13 ноябрда Халқ палатаси Вазирлар Кенгашининг янги раиси лавозимига машҳур партиявий мухолифоти ГЯСПнинг Дрездендаги округ қўмитаси биринчи котиби Ханс Мадровни сайлади. Мадров тезда ГФР билан “шартномавий ҳамжамият” тузиш режасини маълум қилди. Унда босқичма-босқич иккала Германия давлатларининг иқтисодий, валюта ва транспорт иттифоқини шакллантириш, конференция тузиш ва келгусида федерация тузиш кўзда тутилган эди. Бу режа Г.Коль томонидан қўллаб-қувватланди. 1989 йил декабридаги тез рўй берган “Шарқий Германияча қайта қуриш” ГЯСП сиёсий монополиясининг барҳам топишига олиб келди. 1 декабрдаёқ ГДР конституциясидан партиянинг раҳбарлик роли тўғрисидаги модда чиқариб ташланди. Иккикун ўтгач ГЯСП Мқ Х11 пленуми партия сафидан Хонеккер раҳбарлигидаги собиқ етакчиларни

четлатиш тўғрисида қарор қабул қилди. 8 декабрда ГЯСП Фавқулодда съездида Э.Кленц ҳам ўз вазифасидан озод қилинди. Съезд партия раҳбари этиб собиқ ГЯСП фаоллари томонидан партия уставини бузилиши ва унинг қонунийлигини тергов қилувчи махсус гуруҳ раҳбари Грегор Гизини сайлади (Бош котиб лавозими ва сиёсий бюро бекор қилинди). Партиянинг ўзи Демократия социализм партияси (ДСП)га айлантирилди. 1989 йил ноябридан бошлаб ГДРда мавжуд партияларнинг ўзгариб бориши ва янгиларининг шаклланиш жараёни рўй бераётган эди. Янги фуқаролик ҳаракатлари ичида энг обрўлилари “Янги форум”, “Демократик ПРОРЎВ”, “Яшил партия”, “Демократия ҳозир”, “Тинчлик ва инсон ҳуқуқлари учун ташаббус”. Ғарбий Германиядаги ГСДПнинг фаол ёрдами билан социал-демократик партия (СДП) ташкил қилинган эди. 1990 йил январида ўз дастурий асосларига кўра Бовариядаги ХСИга жуда яқин бўлган Немис Социал Иттифоқи (НСИ) таъсис этилган эди. Тез орада НСИ ва ХСИ ўртасида ўта мустаҳкам алоқалар ўрнатилди, ахир НСИ асосан ГДРнинг жанубий районларида фаолият кўрсатарди. Ғарбий Германиядаги ХДИ эса, аксинча, ўзининг Шарқий Германиядаги шериги билан яқинлашишга шошилмас эди. Фақатгина ГДРдаги илк эркин сайловлар арафасида Г.Коль Шарқий Германия христиан демократлари раҳбари Лотар де Мезьени очиқчасига қўллаб-қувватлашга ботинди. ЭДП ҳам узоқ муддат ўзининг “тарихий иттифоқчиси”-Германия либерал демократик партияси билан алоқа қилишдан бош тортиб турди. Раҳбарияти ўзгаришига қарамасдан кўпгина немислар ГЛДПниилгариги сиёсий йўл билан ривожланиш учун жавобгарлардан бири деб ҳисоблашарди. ГЯСПнинг Демократик блокка кирувчи бошқа шериклари - Миллий-демократик партия ва деҳқонлар демократик партияси ФРГга ўз шерикларига эга бўлишмади ва мураккаб аҳволда қолишди. 1990 йил 18 мартдаги сайловлар арафасида ГДРда сиёсий кучларнинг бирлашуви рўй берди. 5 февралда Г. Коль таклифи билан Шарқий Германиядаги ХДИ, НСИ ва Демократик ПРОРИВ “Германия

учун Альянс”га бирлашишди. Бу коалиция амалда ГФР раҳбарияти томонидан расман қўллаб-қувватланди ва иккала Германияни бирлашиш бўйича янада радикал дастур билан чиқди. “Янги форум”, “Демократия ҳозир”, ва “Тинчлик ва инсон ҳуқуқлари учун ташаббус” эса “Иттифоқ-90”га бирлашишди. “Эркин демократик иттифоқи” блокини ГЛДП, “Германия форуми партияси” ва ГДРда пайдо бўлган ЭДП бўлимлари ташкил этишди. Шарқий Германия экологик, фашистик ва нокоммунистик сўл гуруҳлар ягона рўйхатга тушиш ҳақида келишиб олишди. 18 мартдаги сайловлар кутилган натижа берди. ХДИ 40,9% овозга эга бўлди, НСИ-6,32%, “Демократик ПРОРИВ”-0,92% (шундай қилиб, “Германия Альянси” 48,14%) овозга эга бўлишди. СДП-21,64%, ДСП- 16,38%, “Эркин демократлар иттифоқи” -5,28%, “Иттифоқ-90”-2,9%, Деҳқонлар демократик партияси-2,18%, Миллий демократик партия-0,39% овозга эга бўлди. “Яшиллар”, “Демократик хотин-қизлар иттифоқи” ва “Бирлашган сўл кучлар” рўйхати учун 2,47% овозга эга бўлишди. Шундай қилиб, ГФР томонидан тўғридан- тўғри қўллаб-қувватланган партияларнинг сиёсий устунлиги шубҳасиз эди. Аммо Халқ палатаси таркиби жуда турли-туман бўлиб, НСИ раҳбарияти “Альянс”даги шериклари билан парламентар коалиция тузишдан бош тортди. Ҳукумат тузиш учун Г.Кольнинг шахсан аралашуви билан мураккаб музокаралар ўтказиш керак бўлиб қолди. 23 мартда барча уч партия “Германия Альянси”, СДП ва “Эркин демократлар Эркин демократлар иттифоқи” (унга Миллий-демократик партия ҳам қўшилди) иштироки билан “йирик коалиция” тузиш бўйича қарор қабул қилди. Муросага келувчи мухолифотни фуқаролик ҳаракатининг бирлашган фракцияси ташкил этган бўлса, ДСП эса “муросасиз” фракцияни ташкил этди. “Катта коалицияни” Л.де Мезьер бошқарди. Германия бирлашиши учун йўл очиқ эди, аммо бу масалани халқаро жиҳати ҳам бор эди. Германия бирлашишининг халқаро-ҳуқуқий формуласи “2қ4” бирлашма (ФРГ, ГДР ва иккинчи жаҳон урушлари ғолиблари- АҚШ, СССР,

Буюк Британия, Франция)нинг музокоралари мавзусига айланди. Бу музокоралар 1990 йил майида бошланди. Британия ва Франция раҳбарларининг шошилмаслик позициясига қарамасдан, бу музокоралар иштирокчилари немис халқининг ўз тақдирини ўзи ҳал қилиш ҳуқуқини тан олишди. СССР президенти Горбачевнинг бирлашган Германия раҳбариятига мамлакатнинг ҳарбий ва иқтисодий блокига кириш масаласини ўз ихтиёрига бериш ва ГДРдан совет ҳарбийлари гуруҳини чиқариш тўғрисидаги қарори муҳим роль уйнади. Умуман, ГДРни ГФРга қўшиб олиш билан Германияни бирлаштиришга рози эканлигини Горбачев Г.Колга 1990 йилнинг 10 февралидаёқ айтган эди. 12 сентябрь 1990 йилда “2қ4” иштирокчилари томонидан “Германия масаласини” узил-кесил ҳал этиш тўғрисидаги шартнома имзоланди. Бу хужжат имзоланиши билан Германиянинг урушдан кейинги ҳуқуқий реабилитацияси якунланди. Шартномада Германиянинг урушдан кейинги чегаралари дахлсизлиги ФРГнинг оммавий қирғин қуролига эга бўлиши, фойдаланиши ёки ишлаб чиқариши мумкин эмаслиги қатъий белгиланган эди. Шартномага кўра Германия ўз қуролли кучларини керакли даражада қисқартириши ва унинг еридан “фақат тинчлик тарқалиши” учун талабларга қатъий риоя қилиши керак эди. Шарқий Германияда Совет қўшинларининг 1994 йилгача бўлиши ва уларни чиқариш тартиби ҳам тартибга солинди. Икки немис давлати интеграцияси қўшилишнинг халқаро жиҳатлари тартибга солинмасдан бошланган эди. 1990 йилнинг май ойидаёқ ГДР ва ГФР ҳукуматлари томонидан 1 июлга кучга кирган икки мамлакатнинг иқтисодий, валюта ва ижтимоий иттифоқи тўғрисидаги шартнома имзоланган эди. 22 августда ГДР Халқ палатаси ГФРнинг сайлов ҳуқуқи асосида (беш фоизлик чекланиш ҳам ҳисобга олинган ҳолда) умумгермания сайловлари ўтказиш тўғрисида қонун қабул қилди. ГДРНи ГФР асосий қонуни 23-моддасига кўра, бу қонун амал қилиш доирасига қўшиш тўғрисида қарор қабул қилинди. Бу эса ГДРнинг давлатчилиги

барҳам топиши ва унинг ҳудудида Ғарбий Германия қонунчилиги жорий этилганлигини билдирарди. Бу воқеа санаси сифатида 1990 йил 3 октябри белгиланди. 24 августда Бундестагга Халқ палатасининг ГДРни ГФРга қўшиш тўғрисидаги қарорини қўллаб-қувватлади ва умумгермания сайловлари 1990 йил 2 декабрда белгиланган эди. Бу қарорлар 31 августда имзоланган ва 1990 йил 3 октябрда кучга кирган “Германиянинг бирлашиши тўғрисидаги Шартномада” киритилган эди. 3 октябрдан бошлаб ГДР дунё харитасидан йўқолди. Октябрнинг ўрталарида Шарқий Германиядаги маъмурий тизим Ғарбий Германиядаги билан бирлаштирилган эди: округларга бўлиш ўрнига олдинги бешта ерларга бўлиш тикланди. Ерлардаги ландтагларга (маҳаллий парламент) сайловлар 14 октябрда бўлиб ўтди. Бранденбургда социал-демократлар, қолган тўртта ер-христиан демократларнинг қўли баланд келди. 2 декабрда бутун Германия ҳудудида Бундестаг учун сайловлар ўтказилди. Бу сайловлар ҳукмрон коалициянинг ишончли ғалабаси билан якунланди. ХДИ 36,7% овоз ва 268 мандат, ХСИ-7,1% овоз ва 51 мандат, ЭДП-11% овоз ва 79 мандатга эга бўлишди. 33,5% овоз ва 23 мандатга эга бўлган ГСДП ўз позицияларини анча мустаҳкамлаб олди. ДСПни атиги 2,4% сайловчилар қўллаб-қувватлашди, аммо парламент таркибига бир мандатни округларда ғалаба қозонган 17 та депутати киришга муваффақ бўлди. Шундай йўл билан атиги 12% овозга эга бўлган “яшиллар” ҳам 8 депутатдан иборат кичик фракцияни сақлаб қолишга муваффақ бўлишди. Бундестагнинг 20 декабр 1990 йилдаги Таъсис мажлисида канцлер Г.Коль раҳбарлигида биринчи умумгермания ҳукумати тузилди. ГДРнинг охирги раҳбари Л. де Мадьер бу жараёнда аллақачон йўқ эди, чунки 17 декабрда уни қўйилган ГДР МХВ (Миллий Хавфсизлик Вазирлиги) билан ҳамкорлик ҳақидаги айблов туфайли ўз ваколатларини топширишига мажбур бўлган эди.

Бирлашган Германиянинг сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий тараққиёти. Германиянинг бирлашиши мамлакатнинг халқаро мавқеини анча мустаҳкамлади. Аммо дунё сиёсати тизимидаги янги мавқеъ нафақат имтиёзлар, балки буюк давлатга хос янги сиёсий, молиявий ва ахлоқий мажбуриятларни олиб келди. 1990 йилнинг январидаёқ Г.Коль ГФР бошқа халқаро муаммоларни ҳал қилиш, можароларни бартараф этишдан четга қола олмаслигини таъкидлаган эди. Бу жуда рамзий баёнот эди, чунки унинг вақти БМТ байроғи остида Форс кўрфази минтақасида ҳарбий ҳаракатларнинг бошланиши билан мос тушди. Гап ГФР ҳарбий доктринасини тубдан ўзгартириш тўғрисида бораётган эди. Узоқ давом этган баҳс-мунозаралардан сўнг федерал Конституциявий суд “Германия барқарорлиги ва бирлигига зарар келтириши мумкин бўлган можаро ва кризисларни бартараф этиш учун” Бундесверни ГФР ва НАТО аъзолари ҳудудларидан ташқарида ҳам ишга солиш қонунийлиги тўғрисида қарор қабул қилди. қуролли кучлар таркиби ҳам қайта тузилди Бундесвер таркибида 54 минг кишидан иборат “кескин вазиятларга жавоб бериш (РЕАКЦИЯ) кучлари” пайдо бўлди. Кейинги йилларда ГФР НАТОнинг халқаро хавфсизликни таъминлаш, стратегияси жумладан бу блокни Европа шарқига кенгайтириш режаларини қўллаб-қувватлаб келди. Бундесвер учун биринчи синов Босния ва Герцоговинадаги тинчликпарварлик операциясида қатнашишдан иборат бўлди. ГФРнинг Натодаги сиёсий мавқеининг ўзгариши унинг иттифоқчилари томонидан ҳар томонлама қўллаб-қувватланди. АҚШ президенти Катта Ж.Буш Шимолий Атлантика блокида раҳбариятида ГФРнинг иштирокини кўзда тутган ҳолда “тенг ҳуқуқли раҳбарлик” ғоясини илгари сурди. Аммо Г.Коль шу билан бирга Россия ҳам мустаҳкам алоқаларни сақлаб қолишга уринди. Бу йўналишда ҳал қилувчи қадам унинг 1992 йил декабрида Москвага ташрифи давомида қўйилди. Ельцин ва Кольнинг 1992 йил 16 декабридаги биргаликдаги баёноти ўзаро даъволардаги (НУЛЕВОД РЕШЕНИЕ (?))ни мустаҳкамлади: Россия

томони Россия (собиқ совет) Ғарбий гуруҳ қўшинларининг кучмас мулкига даъвосида Германия эса Россия қўшинлари жойлаштирилган жойларда атроф-муҳитга етказилган зарарни қоплаш бўйича даъвосидан воз кечди. Россия қўшинларининг шошилмаслик тарзда олиб чиқилишига ватанга қайтган ҳарбийларни иш ва яшаш жойи билан таъминлаш учун тўланган қўшимча 550 миллион марка сабаб бўлди. Россия қўшинларининг Германиядан чиқарилиши 1994 йил 31 августда якунланган эди. Кейинчалик, Коль ва Ельцин ўртасидаги муносабат дўстона характерга эга бўлди. 90-йилларнинг ўрталарида Россия-Германия сиёсий мулоқотининг халқаро муносабатлар тизими ривожланишидаги аҳамияти 80-йиллардаги Совет-Америка муносабатлари каби эди. Г.Коль раҳбарлиги даврида Германия ташқи сиёсатидаги энг устивор йўналиш Ғарбий Европадаги интеграция жараёни бўлиб қолди. Мамлакат бирлашуви келтириб чиқарган улкан иқтисодий қийинчиликларга қарамасдан, ГФР Маастрихт келишувлари асосида интеграцияни чуқурлаштиришнинг фаол тарафдорлари бўлиб қолди. 1995-1996 йилларда Франциянинг янги президенти Ж.Ширак бу масалада шошилмаслиги даврида, Г.Коль Европа интеграцияси жараёнида етакчилик ролини ўз қўлига олди. 1996 йилда Париж ва Бонн Европа Ҳамжамиятлари таъсис ҳужжатларидаги бир қатор низомларни ўзгартириш ва Маастрихтда баён қилинган интеграция дастурларга аниқлик киритиш бўйича ташаббус билан чиқишди. Гап энг аввало валюта иттифоқига ўтиш механизмлари ва Еининг келгусида кенгайиши муаммосини ҳал этиш тўғрисида борарди. Г.Коль санаб ўтилган барча масалаларни муҳокама қилишда ва Еининг ХХ1 аср бошида ривожланиш стратегиясини белгилаб берган 1997 йилдаги Амстердам шартномасини имзолашга тайёрлашда ҳал қилувчи роль ўйнади. Бирлашган Германиянинг Европа иттифоқида етакчилик қилиш даъволари фақатгина унинг раҳбарияти даъволаридан эмас, балки янги геополитик вазиятдан ҳам кўринарди. Германия у билан ҳамкорлик

қилишни мўлжаллаган қўшнилар ва бозорлар қуршовида қолган эди. Бенилюкс мамлакатлари, Австрия ва Еига кирган Скандинавия мамлакатларининг кўпчилиги билан биргаликда Германия норасмий, аммо яққол кўзга ташланувчи Марказий Европа ядросини - Германия дипломатиясининг кўп йиллик орзусини ташкил этди. Германия, Венгрия, Чехия, Польша, Балтика мамлакатлари учун жалб этувчи стратегик иттифоқчига айланган ҳолда Шарқий Европада ҳам фаоллашиб бормоқда эди. 1991 йилдаги Германиянинг қатъий дипломатик ҳаракати кескин оқибатларга олиб келди. Унда Германия ҳукумати Югославиядан ажралиб чиққан биринчи иккита республикалар суверенитетини тан олган эди. Бу федерацияга қаттиқ зарба бериш, аммо Словения ва Хорватияда Германия таъсирини кучайтирди. Германия бирлашишининг ички оқибатлари анча мураккаб бўлиб чиқди. Турлича ижтимоий тузумда ўнлаб йил яшаш қўшни мамлакатдан душман образини яратишга қаратилган расмий ташвиқотнинг фаоллиги, ижтимоий ҳатти-ҳаракат ва ҳаётий қадриятларни турлича қабул қилиш, тарихан шаклланган психологик хусусиятлар - бунинг ҳаммаси ҳақиқий ягона немис миллатини шаклланишини қийинлаштирарди. Бирлашиш лаззати изидан ўзаро қарама-қаршилик, жирканиш, Ғарбий Германиядаги ишбилармон ва сиёсий доиралар томонидан шарқий немисларни яширинча камситишлар рўй берди. ГДР аҳолисининг илгариги элитар гуруҳи- ҳарбий хизматчилар, спортчилар, маданият ходимлари, ўқитувчилардан саноқли кишиларгина яраша (арзигулик) иш жойига эга бўлишди. Ва аксинча, Шарқий ерлардаги янги ва ишбилармон ва маъмурий элита ГФРнинг олдинги ҳудуди яшаганлардан иборат бўлиб қолди. Германия бирлашишининг мўъжизавий иқтисодий санаси ҳақидаги умидлар хом- хаёл бўлиб чиқди. Ижтимоий-иқтисодий тизимларни бирлаштириш стратегик режалаштиришсиз, синовлар ва хатолар йўли билан амалга оширилди. Олдинги ишлаб чиқарувчи ва савдо инфратузилмасининг барбод бўлиши, тузилмавий қайта-қуришнинг бошланиши “янги ерлар”да

ишлаб чиқаришнинг кескин пасайиб кетишига олиб келди. Бу ерда ишчи ўринларнинг 50%дан кўпроғи йўқ қилинган эди. Ишсизлик, ички шаклларини ҳисобга олган ҳолда 30%ни ташкил этди. 1990 йил июлида пул ислоҳотининг ўтказилиши Шарқий Германия учун “ШОКОВАЯ ТЕРАПИЯ” бўлди. ГДВ маркалари дойчмаркаларга алмаштирилди. Ўтиш даврида ойлик маоши, стипендиялар, нафақалар, яшаш жойи учун ижара тўловларининг олдинги ҳажми сақлаб қолинди ва аҳоли учун алмаштириш 1:1 коэффицент билан болаларга 2 минг маркагача, катталарга 4 минг маркагача ва нафақахўрларга 6 минг маркагача суммада амалга оширилди. Бундан ортиқ маблағлар 1:2 нисбатда алмаштирилди. Аммо тез орада Шарқий Германиядаги маҳсулот бозори издан чиқди ва бу ерларда аҳоли турмуш даражаси ниҳоятда пасайиб кетди. 1990 йил августида ГДР ва ГФР ўртасида имзоланган шартнома ГСҲМ томонидан 1945-1949 йилларда унинг илгариги эгалари фойдасига мусодара қилинган мулкни қайта тақсимлашдан воз кечишни қатъий белгилади. Бу ер мулкига ҳам тегишли эди. Шарқий Германия иқтисодиётини ислоҳ қилишнинг асосий усуллари одатдаги КОММЕРЧЕСКАЯ асосда хусусийлаштириш дастурларини амалга ошириш ва бозор менежментини жорий этишдан иборат бўлди. Энг йирик холдинглардан бирининг базасида хусусийлаштиришни амалга ошириш учун Берлин ҳомийлик бошқармаси тузилган эди. Унинг ихтиёрига (ишончли шахс сифатида) собиқ ГДРнинг 14 мингта давлат корхоналари топширилган эди. Аммо хусусийлаштириш режаси амалда барбод қилинди. Сотувга қўйилган корхоналарнинг паст рентабеллиги инвесторларни жалб қилишга тўсқинлик қиларди. Бир йил ичида ҳомийлик бошқармаси энг рентабел корхоналарнинг 1 мингтасини хусусийлаштиришга муваффақ бўлди, аммо бунда бюджет 4 млрд. маркага эга бўлди. Шу билан бирга шарқий ерларга маблағ қўйиш ҳам аллақачон ўнлаб миллиард маркани ташкил этди.

Шарқий Германия саноатини маъмурий қайта қуришга уриниш ҳам худди шундай самарасиз бўлди. Ғарбий германиялик мутахассислар ҳисобига маъмурий персонални ёппасига янгилаш, менежментнинг энг янги тамойилларини жорий этиш, бутунлай бошқа ишлаб чиқариш маданияти, асбоб-ускуналарнинг технологик қолоқлиги, анъанавий бозорларнинг издан чиқиши шароитида кам самара берарди. Бунинг ҳаммаси ГФР ҳукуматини шарқий ерларни янгилаш федерал дастурларини узоқ муддат ичида сақлаб туришга мажбур қилди. Ерларга молиявий маблағ қўйишлар 1991 йилда 140-млрд маркани, 1992 йилда - 152 млрд. маркани, 1993 йилда эса 182 млрд. маркани ташкил этди. ГФР эса бу даврда янги иқтисодий кризисни бошдан кечираётган эди. 90-йилларнинг бошида Ғарбдаги етакчи мамлакатлар иқтисодий тараққиётида рецессия (таназзул) сезилди. Аммо Германия иқтисодиёти аҳволи энг оғир эди. Инқирознинг энг юқори нуқтаси 1993 йилга тўғри келди, унда ЯИМ 1,2% га пасайди. Машинасозликнинг етакчи тармоқларида ишлаб чиқаришнинг пасайиши 20-25%ни ташкил этди. Ишсизликнинг турғун ўсиши бошланди, у 1991 йилда 5,5%ни, 1993 йилга келиб эса 8,9%ни ташкил этди. Бундай жиддий иқтисодий инқироз сабаблари қисман бирлашиш муаммолари билан боғлиқ эди. Шарқий Германия иқтисодиётини янгилаш дастурларини амалга ошириш ўнлаб йиллар давомида Ғ арбий Германия иқтисодиёти барқарорлиги пойдевори бўлган молиявий тизим зўриқишига сабаб бўлди. Бюджет мувозанати узоқ муддат ичида издан чиққан эди. Аллақачон 1991 йилда ҳукумат харажатлари баланси салбий бўлиб қолди. Бу ҳолат кейинчалик ҳам, бутун 90-йиллар давомида сақланиб қолди. Давлат қарзлари ўса борди, инфляция белгилари пайдо бўла бошлади. Ҳукумат солиқларни ва банклардаги процент ставкаларини оширишга мажбур бўлди. Аммо бу тадбирлар, молиявий йўқотишларни жуда кам миқдорда қоплаб, ишбилармонлик фаолиятини пасайтирди ва ишлаб чиқариш қисқаришини янада чуқурлаштирди.

Германиянинг Ғ арбий ерларида саноат ишлаб чиқаришининг пасайишига ўзига хос сабабларга эга эди. Ҳал қилувчи омил ишчи кучининг ниҳоятда қимматлигидан иборат бўлди. Социал бозор иқтисодиёти шароитида тўғри ва билвосита тўловлар, бонуслар ва рағбатлантиришлар мураккаб тизими асосида шаклланувчи меҳнатга ҳақ тўлаш ҳажми ўзига хос бўлди. 90-йилларнинг бошларида ГФРДа бир соатлик иш 45 марка турарди, ваҳоланки бу кўрсаткич Японияда-30, АҚШда-24,8, Буюк Британияда-22,8 маркани ташкил этди. Либералларнинг ижтимоий фондларга тўловлари билан биргаликда бу ҳолат маҳсулот тоннархининг ошиши ва хорижий инвестицияларни немис корхоналари жалб этишини таъминлади. 90-йилларнинг бошларида немис капиталининг хорижга қараб оқиши ҳам рўй берди. 1994 йилда иқтисодий конъюктуранинг жонланиши кўзга ташланди. ЯИМнинг ўсиши 2,8%ни ташкил этди. Аммо 1995-1996 йилдаёқ янги инқироз бошланди. Ишлаб чиқаришнинг чуқур пасайиши рўй бермаган бўлса-да, барча макроиқтисодий кўрсаткичлар жиддий тизим номутаносибликлари сақланиб қолишидан гувоҳлик берарди. Ишсизлик турғун ўсиб борарди, унинг энг юқори чўққиси 1997 йил бўлди, ўшанда ишсизлар иқтисодий фаол аҳолининг 11,3%ини ташкил этди. Ўн йиллик бошида ЯИМ 40%ини ташкил этган давлат қарзлари ҳам мунтазам ўсиб борди ва 1996 йилга келиб ЯИМнинг 60%дан ошиб кетди. ЯИМ ўсиши билан бирга йўл берган 1997 йилдаги инқирозни енгиш асосан экспортнинг ошиши билан боғлиқ эди. Аммо инвестицион фаоллик, тўловга қодир бўлган ички талаб стагнацияси ГФР иқтисодиётининг бутун инқироздан чиқишига умид боғлашга халақит берарди. Бундай шароитда ҳукумат ўз сиёсатига тузатишлар киритиши керак эди. Асосий шиор ҳар томонлама иқтисод қилиш бўлиб қолди. Г.Коль ҳукумати умумий иш ҳақининг ярмидан кўпроқ даражасигача солиқларни оширишга, давлат хажаратларини, жумладан шарқий ерларни иқтисодий қўллаб-қувватлаш учун харажатларни кескин камайтиришга мажбур бўлди. “Меҳнатга кўмаклашиш тўғрисдаги қонун”га

мувофиқ (1986 й) малака ошириш, қайта тайёрлаш учун маблағлар (ассигноциялар), ишсизлик нафақаси анча қисқартирилган эди. Соғлиқни сақлаш ва нафақа билан таъминлаш бўйича харажатлар камайтирилди. Бундай нооммавий чораларнинг қўлланилиши ҳукумат обрўсининг тезда тушиб кетишига сабаб бўлди. Германияда 90-йилларнинг биринчи ярми давомида сиёсий вазият барқарор эди. Жада рўй берган мамлакатнинг бирлашиши унинг ташкилотчиси - христиан демократлар устунлигини мустаҳкамлашга хизмат қилди. 1994 йил Г.Коль партиясига навбатдаги тантанани туҳфа этди. Май ойида мамлакат президенти этиб, ХДИ вакили, 1987 йилдан ГФР конституцион суди раиси бўлган, 60 ёшли ҳуқуқшунос Р.Херцог танланди. Кузда Бундестагга навбатдаги сайловлар бўлиб ўтди. Мухолифот ўз мавқеини анча мустаҳкамлашга муваффақ бўлди. ГСДП 36,4% овоз ва 252 мандатга эга бўлди. ДСП деярли 5%ли чекланишгача етиб борди - 4,4% овоз, шарқий ерлардаги сайловчиларнинг қўллаб-қувватлаши ДСП фракциянинг 30 депутатгача оширишга имкон берди. Шарқий ерлардаги ўз шериклари ва “Иттифоқ 90” блокидаги ҳуқуқни ҳимоя қилувчи партиялар билан коалицияга бирлашган “яшиллар” яна муваффақиятли иштирок этишди. Бу коалиция 7,3% овоз ва 49 мандатга эга бўлди. Шунга қарамасдан ҳукумат коалицияси парламентда кўпчиликни сақлаб қолди. ХДИ 34,2% овозга (244 мандат), ХСИ - 7,3% овозга (50 мандатга) эга бўлди. Ёмон иқтисодий аҳволни ҳисобга олган ҳолда, бу ютуқ Г.Кольнинг катта шахсий муваффақияти, немис халқининг уни Германияни бирлаштиришдаги хизматларини қадрлаши эътироф этилди. Энг кўп зарар кўрган ХДИҒХСИ иттифоқчиси-эркин демократлар партияси бўлди, у атиги 6,9% овоз ва 47 мандатга эга бўлган эди. ЭДП раҳбарияти янги вазиятга мос келувчи жиддий дастурни тақдим эта олмади. Натижада партия раҳбари К.Кинкель ўз лавозимидан маҳрум бўлди, Геннер ҳам фаол сиёсий фаолиятдан четлашди.

Навбатдаги 1998 йилдаги парламент сайловларигача қолган тўрт йил мобайнида христиан демократлар на ўз обрўларини оширишга, на дастурларини янгилашга муваффақ бўлишмади. Фақатгина 1918 йил давомида иқтисодий кўрсаткичларнинг ошиши сайлов компанияси омадли бўлишига умид қилишга мос бўлиши мумкин эди. ЯИМнинг ўсиши дастлабки 8 ой ичида 2,2% ни ташкил этди, Осиё молиявий инқирози Германияга унчалик таъсир кўрсатмаган эди. ХДИ сафларида янги кўзга ташланувчи раҳбар пайдо бўлди- Вольфган Шойбле - Бундестагдаги ХДИҒХСИ бирлашган фракцияси раиси. Сайловларда христиан демократларни Коль-Шойбле жуфтлиги бошқарарди ва партиянинг илгариги хизматлари ва унинг келажаги рамзи эди. 1998 йил сайловлари арафасида социал-демократлар сафида ҳам иккита раҳбар бор эди. Улардан бирининг (Оскар Лафонтен) бу даражага кўтарилиши 80-йилларнинг бошидаёқ бошланган эди. Лафонтен модернистлар гуруҳи вакили эди. Модернистлар- анъанавий сўл социал демократиядан қатъиян фарқ қилувчи партиянинг янги сўл қаноти эди. Партия оқсақоллари - В.Брандт, Э.Эплер, Э.Бар ёрдами билан Лафонтен халқаро хавфсизлик, экология, терроризмга қарши кураш, жамиятнинг долзарб муаммоларини ечиш масалаларига боғлиқ бўлган ГСДП дастурининг янги жиҳатларини ишлаб чиқа бошлади. У сўзсиз бандликни кенгайтириш, саноат ишлаб чиқариши ўстириш, истеъмолчилик ғояларини рағбатлантиришдан воз кечиш учун курашиб, социал давлат моделини бузиш эмас, балки уни қайта қуришга, унинг марказлашганлиги, бюрократлашганлигини камайтиришга чақирарди. Бу ғоялар ГСДП тарафдорларини ҳам “янги социал ҳаракатларнинг” “эътироз билдирувчи сайловчилари” ҳисобидан ҳам Ғ арбда ошиб бораётган “номатериалистик яшаш тарзи” тарафдорлари ҳисобидан кўпайтиришга қаратилган эди. Узоқ муддат давомида Лафонтен партия раиси Х.Й.Фогель соясида қолди. 1990 йил сайловларида ГСДП бир йил олдин партия етакчиси фаол иштироки билан тасдиқланган янгиланган дастур билан тайёргарлик кўрган

эди. Унинг лейтмотиви радикал Европапарастлик ғоясидан иборат эди. Аммо Германия бирлашиши даврида рўй берган сайловдаги мағлубият Фогелнинг сиёсий эътиборининг сўнишини бошлаб берди. 1994 йилга келиб, Лафонтен сўзсиз ГСДП нинг маънавий етакчиси эди, сайловдаги навбатдаги омадсизликдан сўнг партия раҳбари лавозимига ҳам эга бўлди. Аммо Лафонтеннинг бўш жойи ўта радикал образи, фавқулодда кескин баҳс-мунозарага киришиш ва ошкора ЧЕСТОЛЮБИЕ эди. Матбуот уни қоралаб “яшил оятуллоҳ” ва “кичик Наполеон” деб атади. Сайловларда муваффақиятга эришиш учун партияга ўзга қиёфага эга раҳбар керак эди. Бу раҳбар Герхард Шредер эди. Г.Шредер ҳам ГСДП раҳбариятида янги одам эмас эди. 1978-1980 йилларда у ГСДП ёшлар ташкилотини бошқарди, 1986 йилдан эса партия бошқарувига кирар эди. Юридик маълумот олишга муваффақ бўлган ишчи оила фарзанди, тажрибали сиёсатчи бўлган Шредер нафақат партия, балки умуммиллий етакчи қиёфасида чиқди. У сайловчиларнинг кўпчилиги учун қизиқарли бўлган тамойилларга таянди. Бу тамойиллар асоси индивидуал ютуқлар ҳисобга олинганда тенг имкониятлар ғояси, ички сиёсатдаги либерал прогматизм, мувозанатга келтирилган ташқи сиёсатдан иборат эди. Сайловчиларни Шредернинг “сўл” ва “ўнг”лар ўртасидаги мафкуравий курашдан четланиши, янгиланиш стратегиясининг ижтимоий жавобгарлик билан самарали мужассамлашишини тотиши, ЗДРА СТ ВЎЙ СМЎСЛ сиёсатига ўтиши ўзига жалб қиларди. Шредер кўп йиллик инқироздан чиқиш йўлини бошқарувнинг технократик усулларидан воз кечиш, ҳукумат фаолиятини “кузатиб бориш мумкинлигини” таъминлаш, жумладан, “келишилган ҳаракатлар” (ишбилармонлар, касабаб уюшмалари ва давлат вакиллари томонидан биргалик муҳокама қилишнинг ўзига хос “иштирок этиш” модели) институтларнинг қайта тиклашдан излашни таклиф қиларди. 1998 йилдаги партия съездида Шредер партия шиорини тузди:”Биз ҳамма нарсани ўзгартирмаймиз, аммо биз яхшироқ қиламиз”.

1998 йил сайловлари социал демократларга узоқ кутилган ғалабани ҳадя этди. ГСДП 40,8% овоз ва 298 мандатга эга бўлди. Парламентда кўпчиликни ташкил этиш учун “алвон-яшил коалиция” ташкил қилинди. 67% овоз ва 47 мандатга эга бўлган “Иттифоқ 90 Ғ яшиллар” фракцияси унинг аъзоси бўлди. Биринчи марта ДСП 5%ли тўсиқни ошиб ўтди (5,1% ва 35 мандат). ХДИҒХСИ блоки 35,3% овозга (245 мандатга), ЭДП эса- 6,2% овоз (44 мандатга) эга бўлди. Герхард Шредер Германиянинг янги канцлери бўлди. Лафонтен аввалига молия вазири лавозимини эгаллади, аммо икки етакчининг бирга бўлиши узоқ давом этмади. Шредер талабчан шерик ҳомийлигидан қутулиш ва уни лаёқатлироқ бўлган Гане Эйшель билан алмаштиришга шошилди. Шредер ҳукуматда ташқи ишлар вазири “Иттифоқ 90 Ғ яшиллар” блоки етакчиси Йошка Фишер бўлди. 1999 йил май ойида социал-демократлар муваффақиятли президент сайловлари ўтказишди. Бу лавозимни Йоханнес Роу эгаллади. Ички сиёсатда Шредер “неоконсерватив тўлқин” жойини эгаллаган янги сиёсатчилар Блер ва Жоспен тажрибасидан фойдаланишга муваффақ бўлди. Устивор йўналишлар компаниялар солиқларини камайтириш, меҳнат бозори эгилувчанлигини таъминлаш ва иш куни давомийлигини ўзгартириш, меҳнатга ҳақ тўлаш учун чегирмаларни қисқартириш, иқтисодиётдаги ижтимоий секторни янгилашдан иборат бўлди. Социал бозор иқтисодиёт тизимини тубдан қайта тузиш амалга оширилмади, аммо иқтисодий ўсиш давридаги мақбул сиёсат жуда самарали бўлиб чиқди. Давлат харажатларини тежашга асосан ерлар бюджети ҳисобидан эришилди. 1999 йилда ҳукумат таълим соҳасини кенг миқёсда ислоҳ қилиш қарорини маълум қилиб, бу соҳага бўлган харажатларни рационаллаштириш ва унинг самарадорлигини оширишга харакат қилди. Истиқболли илмий-техник тадқиқотлар учун қўшимча ассигнациялар ажратила бошланди. Ташқи сиёсатга ҳам Шредер катта тузатишлар киритди. 1999 йилда Еининг раиси бўлишига қарамасдан, Германия валюта иттифоқини

шакллантиришга қаратилган умумевропа дастурлари лойиҳаларини маъқуллашга шошилмади. Германия интеграция жараёнига қатнашишга тайёр эканлигини намойиш этди, аммо бошқа мамлакатлар учун маблағ тўлашдан бош тортди. 1999-2000 йилларда Германия НАТО таркибида фаолроқ бўлди. Шредер Косовадаги можарога нисбатан ўта муросасиз позицияни эгаллади ва бу билан ҳатто демокрацион мухолифотга ҳам маъқулланди. Россия билан ўзаро муносабатларда эса совиш даври бошланди. Охирги парламент сайловлари давомида Россия президенти Ельцин томонидан Колнинг очиқчасига қўллаб-қувватланиши Москванинг янги ҳукумат билан яқинлашишига тўсқинлик қилди. 2000 йилда шу йўналишда Германия дипломатияси Россиянинг ташқи қарзлари масаласида етарлича муросасиз позицияни эгаллади.

Адабиётлар : 1. Новейшая история стран Европ ы и Америки XX век. Частъ 2 (1945-2000) М., 2001. 2. З.Р.Нуриддинов “Ғарб мамлакатларининг энг янги тарихи” (1939-1971). Т., 1976 й. 3. Г.Ҳидоятов, Х. Ғ уломов. Всемирная история стран Западной Европы и Америки. (1946-1995). Т. , 1999 й. 4. Новая и новейщая история. 1990 й. № 5. 5. Криговуз И.М. Крушение “реального социализма” в Европ е и судьбы освобод н вшихся народов. М. , 2001. 6. Мосририр. Осень-93. Хроника противостаяния. М., 1995. 7. Медведев В.А. Распад. Как он произошол в “мировой системе социализма”. М., 1994.

O'xshashlar

Г. Коль ва немис неоконсерватизми ва Германиянинг бирлашиши

Германия 1945-2005 йилларда

Реформация ва деҳқонлар уруши даврида Германия

1948 йилдаги Берлин инқирози ва Германиянинг парчаланиши

XII—XV асрларда Германия. Шарққа ҳужум. Германиянинг ички тараққиёти