XII—XV асрларда Германия. Шарққа ҳужум. Германиянинг ички тараққиёти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

261.5 KB

Ko'chirib olish

XII — XV асрларда Германия. Шарққа ҳужум. Германиянинг ички тараққиёти Немис феодаллари истило қилмасдан олдин полаб ва Балти-кабўйи славянларининг ижтимоий тузуми. Эльба дарёсининг ўнг томонида ва Болтиқ денгизи қирғоқларида яшаган ғарбий; славянлар — вагралар, ободритлар, лютичлар, поморянлар ва бошқалар XII аср ўртасига келиб феодаллашиш йўлида анча мунча олға кетган эдилар. Уларда уруғчилик муносабатлари тобора кўпроқ емирилиб бормоқда эди. Славянларда аҳолининг асосий оммасини озод деҳқонлар, яъни Киев Русидаги деҳқонлар га ўхшаб, смерд л ар деб аталувчи жамоа аъзолари ташкил қиларди. Аммо смердларнинг бир қисми энди ўз мустақиллигини йўқотган эди. Бундай қарам смердлар зодагонлар ерида истиқомат қилиб, улар учун маълум мажбуриятларни бажаришлари лозим эди. Жупанлар ва витязлар (славянларнинг уруғ зодагон-лари манбаларда шундай деб аталарди) аста- секин феодалларга айландилар. Ҳали тўлиқ крепостнойларга айлантирилмаган қа рам смердлардан ташқари, зодагонларда одатда кўпчилиги ҳар-бий асирлардан иборат о'з сонли қуллар ҳам бўларди. Улар ер участкаларига ўтказилган бўлиб, батамом крепостнойларга ай-лантирилган ва ўз хўжаларининг ер-мулкини ташлаб кетиш ҳу-қуқидан маҳрум қилинган эдилар. Бироқ ғарбий славянларда феодаллаштириш жараёни XII аср ўрталарида ҳам ҳали тамом бўлмаган эди. Қабила ва уруғларга бўлиниш ҳали ўз кучини йўқотмаган эди. Қабилалар иттифоқ (федерация)ларга бирлаш-ган бўлиб улар номустаҳкам эдилар ва одатда кўпми-озми вақт утиши билан тарқалиб кетардилар. Мустаҳкамроқ ҳарбий-фео-дал давлат барпо этишга уринишлар XI — XII асрларда ободрит-ларда айниқса очиқ-ойдин кўрилди («Венд короллиги» 2 ), бундай уринишлар маҳаллий, ҳали кучли уруғ-қабила зодагонлари оп-позициясининг қаршилигига учради. Герман феодаллари феодал-лашиб бораётган қўшни славян жамиятининг ижтимоий-сиёсий , зиддиятларидан фойдаланишга шошилдилар. Немис феодаллари ҳосилдор,

яхши ишланган славян ерларига ҳаваслари келиб, шу -славян территориясини феодал колонизацияси майдонига айлан-тириш учун уни босиб олишга ҳаракат қилдилар. Герман феодаллари славянларга қарши экспансия қуроли си-фатида католик черковидан кенг фойдаландилар, католик черко-ви ўз навбатида мажусий славянларни христиан динига ки-ритишдан манфаатдор эди. Славянларни зўрлаб христиан ди нига киритиш — Эльба дарёсининг ўнг томонидаги ва Поморье-даги ғарбий славян ерларида немис феодаллари томонидан амалга оширилган агрессив сиёсатнинг муҳим бўғини ҳисобла- нарди. - Эльба дарёсининг ўнг томонидаги ерларнинг истило қилини-ши. XII асрда немис феодалларининг ғарбий славян ерларига ҳужуми янгидан кенг миқёсда бошланди. Славянлар билан қўш ни бўлган саксониялик феодаллар Шарққа айниқса кўпроқ ин-тилдилар. Славян қабилаларининг тарқоқлиги ва князлар ўрта-сидаги низолардан фойдаланган герман феодаллари XII — XIII асрларда ободритлар, лютичлар ва поморянларнинг бепоён ер-ларини босиб олдилар. Герман феодалларининг ғарбий славян лар билан олиб борган кураши бу сафар европалик феодаллар нинг Шарққа қилган салиб юришлари билан бир вақтга тўғри келди ва герман феодаллари салибчилар идеологиясини тамо мила ўзлаштириб олди. Мажусий-славянларга қарши кураш Гер манияда ўзига хос «салиб юриши»— деб ҳам қаралди. Бир нечта йирик герман феодаллари (улар орасида асосий киши Ген рих Шер Вельф эди) бошчилик қилган рицарларнинг «салиб» қўшини 1147 йилда ободритлар юртига юриш қилди. Юришда 60 мингтагача немис рицари қатпашди. Немислар сон жиҳатидан ғоят даражада кўп.. бўлишларига қарамай, зафарга эриша ол-мадилар. Ободритлар князи Никлот душманга қарши ўрмонзор ва ботқоқликлардан фойдаланиб, душманга қаршилик кўрсатиш-ни уюштира билди. Салибчиларнинг ўзлари орасидаги келиш-мовчилик ва низо славянларнинг мудофаасини енгиллаштирди. Рицарлар натижасиз қайтиб кетдилар. Шундан кейин Ник лот герман феодалларининг иттифоқчилари

бўлган даниял-ик-ларга қаттиқ зарба берди ва немис колонистларининг катта бир қисмини яна .Германияга ҳайдаб юборди. Аммо немислар Эльба дарёсининг ўнг томонидаги ерларга ҳужумни давом эттиравердилар. Никлот ана шулар билан курашда ҳалок бўл ди (1160 й.). Никлотнинг ўғиллари немис агрессорлари билан бир оз вақт курашни давом қилдирсалар-да, лекин ўз мулкларининг муста қиллигини сақлаб кола олмадилар. Пировардида, улар ўзларини императорнинг вассаллари деб тан олдилар. 1170 йили ободрит- лар ерида Мекленбург герцоглиги 1 номи остида янги ярим сла вян, ярим немис герцоглиги ташкил топиб, у империя составига кирди. Мекленбургда куп сонли немис колонистлари, фақат ри-царл.аргина эмас, балки деҳқонлар ва шаҳарликлар ҳам кўчиб келиб жойлашиб, улар бу ерда имтиёзли мавқега эга бўлдилар. Ободритлар ерининг бир қисми бевосита Саксония герцоглиги мулкларига киритилди. Генрих Шер босиб олган Любек шаҳари (немислар собиқ славян: шаҳари ўрнида барпо этган эдилар) немисларнинг Болтиқ дентизи бўйидаги энг муҳим порти бўлиб қолди ва айни замонда немисларнинг Балтика бўйига томон янада ҳаракат қилиб бориши учун форпост (таянч нуқта)га ай-ланди. 1180 йилда поморянлар ўз мустақилликларини йўқотди-лар. Бу ерда ҳам Померания номи остида (Поморьенинг ўзгар-ган славянча номи) ярим славян князлиги ташкил топди. Унинг иккинчи номи узоқ вақтгача Славия деб аталиб келди. Бранденбург маркграфлиги Урта Эльба бўйида энг йирик гер-ман мулки бўлиб қолди. Лютичлар деган славян қабиласининг ерлари Бранденбург маркграфлигининг тузилишига асос бўлди. Йирик герман феодали Альбрехт Медведь Аскания (1170 йилда вафот этган) лютичларга қарши қилинган юришга бошчилик қилди. Альбрехтнинг ўғли ва невараси даврида Бранденбург маркграфлиги то Одер дарёсига чўзилиб борган бўлиб, у лужицк ч славянлари территориясининг бир қисмини (Лужицк ва Мейссен маркалари) ҳам ўз ичига олган эди. Тахминан 1244 йилда сла-вя^ларнинг шпрева (Шпрева дарёси ёки сўнгроқ немислар ата-ганларидек, Шпрее дарёси сўзидан) қабиласи ерида Берлин ша ҳари барпо этилиб, кейин у Бранденбург

пойтахти бўлиб қолди. XIII ва XIV асрлар Мобайнида Бранденбург маркграфлигини не мислар зўр бериб колонизация қилдилар. Маҳаллий славян аҳо-лисидан тортиб олинган энг яхши ерлар немис колонистларигз берилди. Шунингдек, туб жой славян аҳолиси сиқиб чиқарилиб, славян шаҳарларига немислар ўтказилди. Маҳаллий славян аҳо лиси зиғирча қаршилик кўрсатадиган бўлса, улар энг шафқат-сизлик билан йўқ қилиб ташланарди. Славян аҳолиси ёмон ер-ларга сиқиб чиқарилди, зўрлаб немислаштирилди, қувғин қилинди ва ўлимга маҳкум этилди. ЁТ халқлар ерида барпо этилган Бранденбург XIV — XV асрларда ҳам ҳарбий колониялик қиёфа-сини сақлаб қолди. Катта-катта ер-мулк (танҳо)ка э^aлик қилган кўп сонли рицарлар имтиёзли ҳоким табақани ташкил қилдилар ва шаҳарликлар билан деҳқонларни сира-сира менсимадилар. Славянларнинг Силезия вилояти мушкул тарихни бошидан кечирди. Слезан аҳолиси (қадимий слезанлар) ўтирган бу тер ритория бошда Польша короллиги составига кирган эди. XII — XIII асрларда бўлиб ўтган феодал ўзаро урушлари натижасида

Силезия князлари Польша короли билан ер-мулкка эгалик қи-лиш алоқаларинй узиб, герман императорини (биринчи марта 1163 йили Фридрих Барбароссани) ўз сюзеранлари деб тан ол-дилар. Силезияни немислар колонизация қилишди. Силезия зо-дагонлари немис тили ва урф-одатларини ўзлаштирдилар. Си лезия Силезия герцоглиги номи остида Муқаддас Рим империя-си составига кирган деб ҳисобланди ва кейинчалик, XIV аср ўр- таларида Чехия ҳукмронлигига ўтди. Немис феодалларининг Балтика бўйини истило қилишлари. Немисларнинг Балтика бўйига киришлари XII асрнинг иккинчи ярмидан бошланган эди. Бу маҳалда немис савдогарлари Болтиқ денгизи соҳилида факториялар барпо эта бошладилар. Савдогар-лар кетидан немис миссионерлари келиб, улар ливлар, қурлар, эстлар ва бошқаларнинг маҳаллий қабилалари орасида хриети-анликни ёйдилар. 1201 йили немислар Рига шаҳрини барпо эт-дилар, сўнг у Балтика бўйида немис колопизациясининг таянч манзили бўлиб қолди. Папа Иннокентий III мажусий ливларга, курларга ва уларнинг қўшинларига қарши махсус салиб юриши эълон қилди. Ливонияни истило қилиш учун, шунингдек, Ливо ния ёки қиличбардорлар Ордени (чунки рицарлар плашига қи-лич тасвири солинган эди) деб аталган алоҳида орден ҳам таъ-сис этилди. Янги орден устави фаластинликларнинг орденлари уставидан кўчириб олинган эди. XIII асрнинг 20—30- нилларида ливлар ва қурлар истило қилинган бўлиб, улар зўрлаб чўқинти-рилдилар. Черков фойдаси учун уларга оғир десятина солиғи со-линди. Истило этилган ўлкадаги сиёсий ҳокимият Рига епископи билан қиличбардорлар Ордени магистри ўртасида тақсимланди. 1 Тез о'рада немислар Балтика бўйинипг бошқя районида ҳам пайдо бўлдилар. Пруссларнинг жанубий Балтика бўйи қабиласи билан урушган поляк князлари Тевтон орденини ёрдам беришга даъват этиб, қалтис иш қилдилар ( XIII аср бошларида Тевтон ордени Фаластиндан Европага кўчиб ўтган эди). Орден поляк-ларнинг таклифини қабул қилиб, 1226 йилда ўз фаолиятини Қуйи Висла дарёси бўйига кўчирди. Дастлабки пайтда унинг таянч манзили

Кульм (ёки полякча Хельм) шаҳари эди. Орден рицар-лари ана шу ердан туриб пруссларга қарши ҳужум қилдилар ва явим асрлик (1230—1284) курашдан кейин улар мамлакатни ис тило қилдилар. Мариенбург шаҳари Тевтон (ёки ҳозирги номи билан атасак, Прусс) орденининг пойтахти бўлиб қолди. Шу нингдек, япгидан барпо этилган Кенигсберг, Мемел.ь шаҳарлари ва бошқалар Пруссиялинг йирик марказларига айланди. 1237 йи - ли Тевтон ордени қиличбардорлар Ордени билан бирлашиб, шу тариқа ўз таъсирини Болтиқ денгизининг барча шарқий соҳилига ёйди. Орден рицарлари Балтика бўйини истило қилншни ғоят даражада шафқатсизлик билан олиб бордилар. Маркс уларнинг хатти-ҳаракатларини мана бундай деб тасвирлаган эди: «Мек-сикада ва Перуда испанлар аҳолига қандай қаҳр-ғазаб қилган бўлсалар, рицарлар ҳам шундай ваҳшийлик қиладилар, прусслар мардларча қаршилик кўрсатадилар-у, лекин бора-бора дармон-лари қурийди, чет эллик истилочилар мамлакат ичкарисига ўтиб кириб, ўрмонзорларни кесиб ташлайдилар, ботқоқликларни қу-ритадилар, туб жой аҳолининг эркинлиги ва фетишизмини йўқ қи ладилар, нёмисча услубда қасрлар, шаҳарлар, монастирлар, сеньориялари ва епископликлар барпо этадилар. Аҳолиси қириб ташланмаган жойларда бу аҳолини қулларга айлантирадилар. Папа янгидан-янги салиб юришларини тарғиб қилиши натижа-сида немис талончилари ва колонистларининг янги-янги оқимла-ри шу томонларга кўплаб кела бошлайди» 1 . Муз устидаги жанг. Немис рицарлари рус ерларига ҳам ки-ришга уриндилар. Улар Новгород ва Псков ерларига хавф со-ла бошладилар. Бир вақтлар (1241 й.) Псковда ҳатто немис гар-низони бўлган, 1242 йил мартида Новгород князи Александр Невс кий Псков еридаги немис отрядларини тор- мор қилиб, Псков шаҳарини озод қилди. 1242 йилнинг 5 апрелида Чудь кўлида немисларнинг повгородликлар билан тарихий жанги (Муз ус тидаги жанг) бўлиб, новгородликларга яна Александр Невский бошчилик қилган эди. Рус қўшинлари немис рицарларини тамо-мила енгиб, уларни рус чегараларидан анча ташқарига улоқти-риб ташладилар.

Русларнинг орден устидан қозонган ғалабаси пруссларни ҳам ғайратга киргизди. Прусслар ҳам босқинчиларга қаршилик кўр-сатмоқчи бўлдилар. Айрим прусс қабилаларининг бир қанча чи-қишларидан кейин 1260 йилда пруссларнинг ва қисман ливлар-нинг ҳамма жойда қўзголонлари бўлиб ўтди, бу қўзғолонлар 80-йиллариинг ярмидагипа бостирилди. Худди шу вақтда литвалик-ларга ҳам орден бплаи пшддатли кураш олиб борншга тўғри келди, литваликларппнг курашига князь Миндовг (60- йиллар) бошчилик қилди. Шундай қилиб, рус халқининг Тевтон орденига қарши олиб борган курашн ўз мустақиллигини ана ўша босқин-ч'илардан сақлаб қолган қўшни Балтика бўйи халқларииинг кураши билан қўшилиб кетди. Орден давлатининг тушкунликка тушиши. Орден Пруссияни истило қилгандан кейин, у Польшани ва Литвани Болтиқ-денги-зидан кесиб қўйган ҳамда уларнинг сиёсий мустақиллигига хавф-хатар солган йирик давлатга айланди. 1346 йилда орден дания-ликлардан Эстония территориясини сотиб олди. Орден ер-мулк-лари эндиликда Болтиқ денгизининг бутун жанубий ва шарқий соҳиллари бўйлаб узун минтақа бўлиб ёйилиб, то Фин қўлтиғига-ча чўзилиб борди. Орденнинг бундан кейинги агрессия, қилиш хавфи 1386 йилда Польша-Литва унияси тузилишининг асосий сабабларидан бири бўлди 1 . 1410 йилнинг 15 июлида поляклар, литваликлар ва руслар Грюнвальд ёнидаги жангда орденга қагъий зарба етказдилар. Грюнвальд жанги ўрта аср Европаси тарихидаги энг йирик жанглардан бири бўлди. Орден қўшинла-ри сафида Ғарбий Европадаги 22 мамлакат вакиллари жанг қил-ди. Поляклар, литваликлар ва руслардан ташқаря, бошқа лагер-да Ян Жижка бошчилигида кўпгина чехлар жанг қилдилар. Ян Жижка кейинчалик гусчиларнинг раҳбари бўлиб қолди. Ҳар ик-калатомонда туриб жанг қилган қўшинларнинг умумий сони қарийб 200 минг кишига етар эди. Шундан кейин орден давлати орқага кета бошлади. XV асрнинг 50—60- йилларида Польша би лан олиб борилган янщ, узоққа чўзилган уруш натижасида ор ден тамомила яксон қилинди ва у 1466 йилда Польшага вассал қарам бўлишга мажбур бўлди. Орденнинг орқага кетишида таш-қи шароитлардан ташқари (славян халқлари билан

Литванинг бирлашиб ҳужум қилиши), бу ўзига хос ярим черков, ярим дун- ёвий феодал давлатнииг ички зиддиятлари ҳам катта роль ўй-нади. Шаҳарликлар билан орден корпорацияси ўртасидаги жид-дий антагонизм айниқса очиқ билиниб турарди. Дунёвий рицар-лар бой руҳоний рицарларга, хусусан, магистр ва унинг кенгаши (капитула) бошлиқ орденнинг юқори табақа одамларига боғ-лиқ бўлиб қолишга ҳам нафрат назари билан қарардилар. Герман шаҳарларининг ўсиши. Шимолий Ганза. Швабия ва Рейн иттифоқлари. Шимолий ва Болтиқ денгизларида савдо-сотиқ ишлари олиб борган ва Ғарбий Европа мамлакатларининг Шнмоли-Шарқий Европа билан олиб борган савдо ишларида во-ситачи бўлган Шимолий Германия шаҳарларининг ривожланнши немисларнинг Балтика бўйини нстило қилиш оқибатларидан би ри бўлди. XIV аср ўрталарига келиб Шимолий Германия шаҳар-лари қудратлн Ганза иттифоқига 2 бирлашдилар. Ганза иқти-содий иттифоқ бўлибгина қолмай, у сиёсий иттифоқ ҳам эди. Любекда иттифоққа кирган шаҳарлардаги вакилларнинг вақт-.дақти билан съездлари бўлиб турарди. Ганза савдосини ўз назо-рати остига олишга уринган Дания королига Ганза жиддий зарба етказа билди. Ганза шаҳарларининг Дания билан олиб борган уч йиллик урушини бартараф этган 1370 йилги Штраль- зунд сулҳ шартномасига кўра, Дания короли Ганза иттифоқининг ишларига бирор йўл билан аралашишдан воз кечди ва Дания бў : ғозларида Ганзага қарашли товарлардан ундириладиган савдо ' божлариии анча камайтирди. Амалда Дания бўғозлари Ганза иттифоқн томонидан монополия қилинди. Ганза шаҳарлари билан савдо қиладиган мамлакатлар — Анг лия, Швеция, Россия ва бошқалар хусусий савдо-сотиқ ишларини ривожлантириб, немисларнинг савдо воситачиси бўлишлари» ни истамаганларидан кейин, яъни XV асрнинг иккинчи ярмига келиб Ганзанинг иши орқага кета бошлади. Аммо Ганза XVI ва XVII асрларда ҳам қисман ўз аҳамиятини сақлаб ҚОЛ* ган эди.

Шимолий шаҳарларнинг иттифоқидан ташқари, XIII — XV асрларда Германияда жанубий ва ғарбий шаҳарларнинг йирик иттифоқлари бор эди. Швабия иттифоқи Юқори Дунай дарёСИ районида жойлашган қарийб 90 та шаҳарни ўз ичига олган эди. Уларнинг тепасида саноати (мовут, сурн, ип газлама тўқиш Вй металлургия саноати, қурол-яроғ ишлаб чиқариш) анча- мунча, ривожланган марказлар — Аугсбург, Ульм ва Нюрнберг шаҳар»' лари турарди. Бу шаҳарлар эса Италия савдоси билан чамбарчас боғланган эди. Венёцияда катта немис саройи бўлиб, немис моллари билан савдо- сотиқ .қилиш ишларининг ҳаммаси шу саройга тўпланган - эди. Ғарбдаги Рейн иттифоқи. саноат ва айни замонда савдо ша ҳарларининг ҳам худди шундай иттифоқи эди. Рейн дарёси бўйи-да жойлашган ва мовут тўқиш ҳамда металл ишлаб чиқариш-нинг ривожланганлиги билан фарқ қилган Кёльн, Вормс, Страс бург ва бошқа шаҳарлар шу Рейн иттифоқига киргйн эдилар. Бу шаҳарлар Нидерландия, Франция ва Италия билан қизғин сав-„ до олиб бордилар. Германияда сиёсий марказлашиш заифланиши муносабати билан тобора катта куч-қувватга эга бўлган маҳаллий феодал-ларга қарши немис шаҳар иттифоқининг қаттиқ кураш олиб бо-ришига тўғри келди. XIII аср ўрталарида Швабия ва Рейн итти фоқлари юзага келишининг ўзи феодал тарқоқликнинг оқибати эди. Феодал анархиясини чеклаш ва Германия ички савдо йўл-ларини таъминлаш учун баъзи бир шарт-шароитларни яратиш шаҳарларнинг ана шундай иттифоқлар тузиш ҳаракатида очиқ на-моён бўлди. Герман князь-феодалларига қарши бирлашган икки шаҳар иттифоқи ўртасида 1381 йилда чинакам уруш бош'ланди. Бироқ ҳар иккала иттифоқ, яъни Швабия иттифоқи билан Рейн иттифоқи умумий душман бўлган шаҳарликларга қарши курашга вақтинча жипслашган феодаллардан 1388 йилда енгилдилар. Не мис шаҳарларининг енгилишига асосий сабаб — бу шаҳарларда маҳаллий, ўлка манфаатларининг устун бўлганлиги эди. Немис шаҳарлари ташқи (ички эмас, албатта) бозорлардан кўпроқ ман-фаатдор

эдилар, бу бозорлар Ганза, Рейн, Швейцария ва Юқори Дунай шаҳарларида турлича бўларди. Герман императорлари-нинг тутган мавқеи ҳам шаҳарларнинг енгилишида катта аҳа-миятга эга бўлди. Герман императорлари ўз ҳокимиятларининг заифлиги туфайли шаҳарлар тарафини олишга ва уларга бирор» бир жиддий ёрдам кўрсатишга журъат эта олмадилар. Бу жиҳатдан герман императорлари феодаллар билан кураш* да хусусан шаҳарларга таянган француз, инглиз ва кастель (Испания) королларининг сиесатига тамомила қарама-қарши сиёсат тутдилар. Деҳқонлар аҳволи. Қрепостникликнинг заифлашиши ва фео-даллар реакцияси. Германияда салиб юришлари бошланиши билан, Европанинг бошқа мамлакатларидаги сингари, феодал-крепостниклик қарамлиги заифлашганлиги кўрилди. Деҳқонлар-нинг бир қисми муайян йиллик чиншалар тўлаш эвазига шахсии мажбуриятлар ўташдан тамомила озод бўлди. Бошқа деҳқонлар қарам деҳқонлар бўлиб қюлаверди, лекин улар ўтайдиган барш-чиналари камайтирилди, энг оғир оброклар («ўлим» солиғи ва бошқалардан) ҳақ тўлаб қутулиш ёки белгиланган маълум взносларга айирбошланди. Узоқ-узоқ жоиларга юришлар қилиш билан банд бўлган герман феодаллари, одатда, хўжалик билан ўзлари шуғулланмай, доменларини ижарага (арендага) берар-дилар. Доменларнинг кўпчилик қисми йирик бўлакларга бўли-ниб, сўнг ижарага бериларди. Урта аср Германиясида бундай йирик ижара мейер ижараси деб аталарди, чунки ҳаммадан аввал собиқ крепостной оқсоқоллар-мейерлар ижарачи бўларди- лар. Шимоли-Ғарбий Германияда (Вестфалияда) энг кўп тар-қалган мейер ижараси бадавлат, қисман қулоқ деҳқонлар кат-тагина табақасининг ташкил топишига имкон берди. Аммо қиш-лоқнинг бошқа томонида кам ерли деҳқонлар майдонга келиб. улар бой ҳамқишлоқлари учун ишлайдиган батракларга айландилар. Бироқ Германияда крепостной ҳуқуқнинг заифлашиши му-ваққат ҳодиса бўлди. XIV асрнинг иккинчи ярмидан эътиборан феодаллар реакцияси

майдонга кела бошлаб, у помешчикларнинг баршчинани қайтадан тиклаш ҳамда ҳар қанақа натурал ва пул йиғимларини кучайтириш йўлидаги уринишларда ифодаланди. Айни вақтда феодаллар жамоа ерларини (альменда) босиб ола-вердилар ва шундай қилиб деҳқон хўжалиги ресурсларига қаттиқ путур етказдилар. • Эльба дарёсининг шарқ томонидаги колонизация қилинган славян ерларида истиқомат қилувчи немис деҳқонларининг аҳ воли анча қулай эди. Деҳқон-колонистларнинг катта чек ерларга эга бўлиши ва маҳаллий территориал князларга белгилаб қўйил-ган тўловларнигина тўлашни Эльба дарёсининг бу томонидаги деҳқонларга иқтисодий мустақилликни ва шахсии эркинликни узоқ вақтгача сақлаб қолиш имкониятини берди. Бироқ деҳқон - лар билан бир қаторда уларнинг қўшниси — помешчик (рицарь ёки дворянлик унвонини олган шульц 1 ) яшар ва хўжалик билан шуғулланарди, шульц қишлоққа аста-секин ўз •таъсирини кучайтира борди. Помеигчиклар деҳқонлардан солиқлар ундириш ҳуқуқини князлардан сотиб олардилар, кам қувват деҳқонларнинг хўжа лик (рўзғор) қийинчиликларидан фойдаланар ва турли йўллар билан ўз ер-мулкларини кўпайтирар эдилар. Дастлабки пайтда 4—6 деҳқон гуфига тенг келадиган рицарлик чек ери XV асрга келганда ўрта ҳисобда 20 гуфгача етди. Шунинг ўзи' билан Эльба дарёсининг бу томонида, ҳам крепостной ҳуқуқнинг авж олиши учун шарт-шароит яратилди. XIII — XV асрларда Германиянинг сиёсий тараққиёти. Фран ция, Англия ва Испаниянинг сиёсий тараққиётига қарама-қарши ўлароқ, XIII — XV асрларда Германия сиёсий марказлашишга эришишгина эмас, балки яна кўпроқ. мустақил феодал князлик-ларга бўлиниб кетди. Штауфенлар ҳалокатидан кейин тамомила орқага кетган им-ператорлик ҳокимияти эндиликда қаддини сира-сира тиклай ол-мади. Дуруст, императорсизлик даврига ахир пироварди хоти-ма берилди. 1273 йилда феодаллар граф Рудольф Габсбургни (Швабиядан) 1 император қилиб сайладилар.

Бу 55 ёшлик кекса одам бўлиб, у катта ер-мулклар эгаси бўл-маган ҳийлакор ва чиниққан сиёсатчи эди. Князлар уни импера-торликка сайлар эканлар, унинг заиф томонларини албатта ҳи-собга олдилар, чунки улар императорлик ҳокимиятининг кучайи-шидан умуман манфаатдор эмас эдилар. Рудольф Италияга тааллуқли сиёсатдан воз кечиб, Италияда германлар таъсири йўқ бўлганлигини амалда тан олиши лозим эди. Германиянинг ўзида ...ялги император ўз мавқеини сақлаб қола билиб, турли йирик князлар ўртасида усталик билан иш тутиши ва улар орасидаги низо- жанжаллардан фойдаланиши лозим эди. Габсбурглар хона-донидан чиққан дастлабки императорлар тутган сиёсатдан асо-сий муддао ўз уруғ- аймоқларига қарашли мулкларни кўпайти-риш эди. Германиянинг қолгап бошқа ерлари ўз ҳолича ташлаб қўйилди. Тож-тахтга қарашли барча ресурслар ана шу тор дои-радаги династик мақсад-муддаоларига хизмат эттирилди. Ай-ниқса Рудольф Германиядаги руҳоний князларнинг — архиепис-коплар билан епископларнинг кўмагига таяниб иш кўришга ҳа- ракат қилди. Чех короли Пшемисл II нинг юқори мартабага интилганлиги-дан (у 1254 йилда императорлик тож-тахтини ўзига олмоқчи бўл-ганда, князлар уни рад этган эдилар) герман князларининг но-рози бўлганлигидан фойдаланиб туриб, Рудольф Пшемисл билан уруш бошлади ва бошқа герман князлари ёрдамида уни янчиб ташлади, ғалабага эришиш натижасида Австрияни ва унга қўш-ни бир қанча вилоятларни (кўпроқ славян вилоятларини) 2 босиб олди. Ана шу замондан бошлаб Габсбурглар ўзлари кучли тер-риториал князларга айландилар, шу билан улар династиясининг бундан кейинги таъсири таъминланди. Бирок, Габсбурглар императорлик тож-тахтини ўз қўллари-да узил-кесил мустаҳкамлашдан аввал. фақиблашиб юрувчи бош қа династия бйлан Люксембургликлар узоқ вақт курашишлари лозим эди. Ғарбий Германияда жойлашган кичкина Люксембург князлигидан ташқари, Люксембургликлар яна XIV асрдан бош лаб Чехияни ҳам эгалдаган эдилар. Люксембурглар

хонадони Карл IV даврида зўр қудратга эга бўлди, Карл IV Чехия короли ва Германия императори сифатида 30 йилдан ортиқроқ ҳукмрон-лик қилди (1347—1378). Габсбургларга ўхшаб, люксембурглар ҳам князларга ён босишлари лозим эди. Бу ён беришларнинг ха-рактери ва уларнинг Германия учун келтириб чиқарган фалокат-ли оқибатлари тўғрисида Карл IV ҳукмронлигининг бошларида (1356 й.) нашр қилинган Олтин булла тегишли маълумотларни беради. Жами етти шахсдан иборат князларнинг тор доирадаги, ёпиқ коллегияси тарафидан ўтказиладиган император сайлаш тартибини Олтин булла узил-кесил қонунлаштириб' берди. Сай-ловчи — князлар курфюристлар деган унвонга __ эга бўлдилар. Уларнинг составига учта руҳоний князь — Майнц, Кёльн ва Трир архиепископлари ва тўртта дунёвий князь — Богемия коро ли (Чехия короли), Рейн пфальцграфи, Саксония герцоги ва Бранденбург маркграфи кирардилар. Курфюрстлар император-ни сайлаш ҳуқуқигагина эмас, балки уни тахтдан ағдариб таш- лаш ҳуқуқига ҳам эга эдилар. Олтин булла курфюрстларни ўз князлик мулкларида тамомила суверен ҳокимлик ҳуқуқларига эгадирлар, деб тан олган эди. . Курфюрстлар, тез орада империя тож-тахтини тасарруф^ қи-лиш ҳуқуқларидан батамом фондаландилар. Карл IV нинг ўғли император Вацлов феодалларга қарши курашаётган шаҳарларга кўмак беришга ҳаракат қилганлиги учун князлар 1450 йилда уни тахтдан ағдардилар 1 . Бу династйянинг иккинчи императори, яъни Карл IV нинг бошқа ўғли — Сигизмунд (1410—1437) кур фюрстлар қўлида энди итоатгўй қурол бўлиб қолди. Вақт-вақти билан йиғилиб турадиган империя рейхстаглари-да ҳам курфюрстлар катта роль ўйнар эдилар. Герман шаҳарлари (империя шаҳарлари деб аталган шаҳарлар) ҳам импе рия тоифа вакилларининг бу съездларида қатнашдилар. Аммо уларнинг қатнашиши тўлиқ бўлмасди. Шаҳарлар вакилларининг қарамоғига одатда умумдавлат масалалари топширилмай, бал ки шаҳарларнинг ўзларига бевосита тааллуқли

масалаларгина топшириларди. Йирик феодал-князларга нисбатан маида ри- царларнинг рейхстаглардаги таъсири ҳам жуда оз эди. XIV асрда рицарларнинг ҳарбий аҳамиятга молик бўлмай^лишл1рй, шунингдек, уларнинг иктисодий қийинчиликларни бошдан кечи-ришлари туфайли ва*, нйҳоят, императорлик ҳокимиятийинг ўзи-нинг орқага кетганлиги важидан рицарлар энди сиёсий жиҳатдан кучли синф бўлмай қолдилар. 1437^ йилда Люксембурглар династияси барҳам топди, шун-дан кейин Габсбурглар императорлик тож-тахтини узил-кесил босиб олиб, уни 1806 йилга қадар (Наполеон I давригача) ўз қўлларида сақлаб қолдилар. XV асрда Габсбурглар ҳокимияти. XV асрда Германия импе-раторлари ҳокимияти бўлган Габсбурглар ҳокимияти Люксем бурглар давридаги ҳокимиятга қараганда ҳали анча кучсиз эди. Габсбургларнинг бутун куч- қудрати уларнинг наслдан-наслга мерос бўлиб ўтадиган хусусий князлик ерларидан иборат бўлиб, улар ана шу ерларни ҳар қандай йўллар билан бўлса ҳам кен-гайтиришга ҳаракат қилардилар. «Никоҳ дипломатияси» Габс - бурглар хонадонининг наслдан-наслга мерос бўлиб ўтадиган ер-ларини кенгайтиришда катта роль ўйнади. XV асрнинг 70- йил-ларида никоҳ дипломатияси йўли билан Габсбурглар бой Бур гундия меросининг бир қисмини қўлга киритишга муваффақ бўлдилар (чунончи, Максимилиан Габсбургнинг Мария Бургундс-каяга уйланиши). Бургундия меросига Нидерландия ҳам кирар эди. XVI асрнинг энг бошида бошқа никоҳ йўли билан Габсбург лар Испания династияси билан қариндош-уруғ бўлдилар (Мак-симилианнинг ўғли Филипп Чиройли Фердинанд билан Йзабел-ланинг қизи Хуанага уйланди). Кейинчалик бу Габсбургларга Испания тож-тахтини мерос қилиб олиш ҳуқуқини берди. Герма-ниянинг ўзида Габсбурглар Австрия, Штирия, Каринтия, Край не, Тирол ва Швабиянинг бир қисмини эгаллаган эдилар. Аммо Германиянинг қолган бошқа қисмида императорнинг таъсири жуда оз эди. Бир воқеанависнинг сўзларига қараганда Фридрих III Германияда узоқ вақт ҳукм сурганлигидан (1439—1493) фу-қаро мамлакатда император борлигини ҳатто унута бошлаган. Императорда ҳеч қандай реал

ҳокимият — на умумимперия қўшини, на умумимперия солиқлари, на марказий суд ва маъ-мурий аппарат бўлмаган. Илк феодал королликларда бўлганидек, император ўзига тенг бошқа йирик феодаллар ўртасида аввалги- ча биринчи феодал, королни сайлаш ва йиқитиш ҳуқуқига эга бўлган князлар конфедерациясининг бошлиғи бўлибгина қола-верди. Сиёсии"тарқоқлик халқаро муносабатларда Германияга жид-дий хавф туғдирар эди. XV аср мобайнида Германия империяга қарашли кўпгина ерларни йўқотди, бу ерлар қўшни давлатларга ўтиб кетди ёки улар ўзларини империядан мустақил ерлар деб эълон қилдилар. XV асрнинг 60- йилларида Пруссия орден дав-лати империяга вассаллик муносабатларига барҳам бериб, Поль ша короли ҳукмронлиги остига ўтди. Тахминан худди шу вақт-ларда Клезвиг-Гольштейн Данияга ўтди. XV асрнинг 20-йилларнда гусчиларнинг урушлари бошланиши муносабати билан Чехия империя составидан ажралиб чиқиб, кейин узоқ вақт ало-ҳида династияга эга бўлган мустақил давлатга айланди. Швей цария шаҳарлари ва қишлоқ (ўрмон)' кантонлари иттифоқидан ташкил топган мустақил Швейцария федерацияси 1481 йилда узил-кесил расмийлашди. Швейцария жамоаларининг герман феодалларига қарши кураши XIII асрда Рудольф I Габсбург давридаёқ бошланган эди. Бу кураш XIV — XV асрлар мобайнида шиддатли. тусда давом қилди. XV аср охирида Габсбурглар Швейцария иттифоқининг мустақиллигини узил-кесил тан олиш-га мажбур бўлдилар. «Император Сигизмунд реформацияси». Мамлакатда кучайиб борган феодал-крепостниклик зулми асосан Жануби-Ғарбий Гёр-манияда кенг кўламда юз берган деҳқонлар ҳаракатига сабабчи бўлди. Жануби-Ғарбий Германияда крепостник-феодалларнинг ҳужуми XV асрга келиб айниқса зўрайди 1 . Иккинчи томондан Германиянинг феодал тарқоқлиги, мам-лакатнинг иқтисодий ва сиёсий ҳаётида йирик ва энг йирик феодал-князларнинг зўравонлиги, бунинг натижасида Германия иқ-тксодий тараққиётинингумуман секинлашиб қолиши жамиятнинг энг прогрессив

қатламларида хатарли ҳиссиёт уйғотди. Шаҳар-ликлар ва рицарларнинг бир қисми феодал-анархиясини танқид қилиб, давлатни реформа қилишни (ёки. ўша вақтнинт таъбири-ча, реформация ўтказишни) таклиф қилдилар. XV асрнинг иккинчи ярмида Германияда «Император Сигиз мунд реформацияси» сарлавҳаси остидаги публицистик асар ай-ниқса катта шуҳрат қозонган эди. Бу публицистик асар Сигиз мунд вафотидан кейин тез орада, афтидан, 1438 ёки 1439 йилда ёзилган ва матбуотда эълон қилинган бўлса керак. Император-нинг ўзининг памфлетга ҳеч қанақа ало.қаси бўлмаган. Памфлет-ни ёзган одам унинг тагига имзо қўймаган. УниНг автори ким эканлиги аниқ маълум эмас. Бир қанча тадқиқотчиларнинг бер ган баъзи маълумотларига кўра, гусчиларни тарғиб қилгани учун, 1458 йилда Страсбургда қатл этилган немис Фридрих Рай-зер деган одам шу памфлетнинг автори бўлган. «Сигизмунд реформацияси» императорлик тузумини тубдан ислоҳ қилишни талаб этган эди. Император ва империянинг тур-ли қисмларидаги унинг ноиблари тўла ҳокимиятга эга бўлишла-ри лозим; марказий ҳокимиятга бўйин эгмайдиган феодаллар ҳаёт ва молу мулк борасида ҳар қандай ҳимоядан маҳрум эти-ладилар. Мамлакатда ҳар қанақанги ички ўзаро урушлар ман қилинди. Шаҳарларнинг таъсири анча ўсди. Император империя соликларини йиғиш ва уларни харажат қилиш устидан назорат қилиш ҳуқуқини шаҳарларга топшириб қўймоғи лозим. «Реформация» кўра, суд умумдавлат ва марказлашган суд бўлмоРИ лозим; князлик ва бошқа феодал судлари тугатилиши керш, «Реформация» тахминича, муайян пул взноси тўлаш шарти билан <5арча истаган кишилар шаҳарларга кўчиб келиб, тўла ҳуқуқлн бюргерлар сифатида уларга эркин қабул қилинишлари керак. «Реформация» автори, шунингдек, цехлар монополиясига қарши •фиқ£ билдирди («ҳар бир одам истаган ҳунари билан шуғуллаи* моғи керак»). Крепостной деҳқонларнинг мажбуриятлари маса «ласида «Реформация» янги йиғимлар ва янги баршчиналар ки-ритишга қарши, шунингдек, феодаллар томонидан деҳқонлариинг жамоа ерларини босиб олишга ҳам қарши чиқади.

$Бирок, «Реформация» феодал крепостной тузумни тамомила тугатиш масаласини қўймайди. XV — XVI асрлардаги немис бюргерла* рининг чала- чулпа ва ноинқилобий йўл-йўриғи ана шунда ифо- даланади. «Император Сигизмунд реформацияси» қоғоздагина қолиб «етди. Феодал-князлар марказий императорлик ҳокимиятининг кучаиишини мутлақо истамасдилар. Германия XV аср охири ва Й XVI аср бошларида ҳам тарқоқ ҳолича қолаверди. Ф. Энгельс ўрта аср Германиясини бундай аҳволга олиб келган сабабларини * \ чуқур таҳлил қилиб берган эди. « XV аср охирига келиб, деб ёзган эди ўзининг кейинги қўл ёзмаларидан бирида, Германия тобора кўпроқ тарқоқлашади; Франция ва Англия озми-кўпми , "• марказлашган ва уларда миллатлар ташкил топаётган бир вақт- • J да, Германиянинг маркази тобора заифлашди. Германияда! бу I мумкин эмас, чунки: 1) истилони бошидан кечирган мамлакат- *| лардагига қараганда Германияда феодализм кечроқ ривожлан-ди; 2) Германия ўз составила француз ва славян областларига эга эди ҳамда Италияга ўз мулки, Римга эса ўз маркази деб қа- — ради, шундай қилиб, миллий комплекс бўлмай қолди; 3) чун ки,— асосий масала ҳам шунда эди,— айрим вилоятлар, шунинг дек, вилоятларнинг алоҳида группа лари эса бир-биридан ажра-тиб ташланган эди...» 1 . Германияда гуманистик ҳаракатнинг бошланиши. XV асрда Германияда гуманистик адабиёт майдонга келди. Бу адабиёт қисман нем'исларнинг қўшни Италияга қилган саёҳатлари таъси ри остида юзага келиб, у асосан, Германиянинг иқтисодий ва иж-тимоий тараққиёти сабабли рўй берган кайфият ва ғояларни акс эттирар эди. Жумладан, бирлашмасдан ва марказлашмасдан қолган катта мамлакатнинг сиёсий зиддиятлари (мамлакатдаги буржуа шаҳар элементлари ўзларини хўрланган деб ҳис қилар-дилар) немис гуманист ёзувчиларига ғоят катта фош қилувчи материал берди. Кўп сонли герман университетлари антик ада-биётни ўргандилар, баъзи бир университетларда табиий фанлар-га қизиқиш зўр бўлди. Университетлар немис гуманизми туғи-либ вояга етган асосий (Марказлар$

эди. Немис гуманист адабиётининг прогрессив озодлик характера тўнғич йирик немис ёзувчиси-сатириги Себастиан Брант (1457—1521) нинг немис тилида ёзилиб, 1494 йилда Базелда нашр этилган «Аҳмоқлар кемаси» номли асарида ифодаланди. Брант ўз сатирасида феодал-князлар, католик руҳонийлари ва монахлари, талончи рицарларни масхаралаб кулди. Узининг антифеодал йўналиши ва кескин фош қилувчилик тенденцияси жиҳатдан Брант XVI асрнинг биринчи ярмидаги буюк немис гу-манистларининг бевосита отахони ҳисобланарди.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. «Тарихий хотирасиз келажак йук» Т., 1998 й. 2.Гуломов Я.Г. «Хоразмнинг сугорилиш тарихи» Т., 1959 й. 3 История Узбекистана в источниках. Тузувчи Б. В. Лунин. Т., 1984 й. 4.Жабборов И.М. «Узбек халки этнографияси». Т., 1994 й. 5 Саъдуллаев А.С. «Культура юга Средней Азии 7-4 вв. до н.э.» Т., 1987 й. 6.Кабиров Ж., Саъдуллаев А. «Урта Осиё археологияси» Т., 1990 й. 7.Узбекистон тарихи. Муаллифлар жамоаси. 1997 й.

O'xshashlar

XII—XV асрларда Чехия. Гусчиларнинг урушлари

XII-XV асрларда Чехияда гусчилар харакати

XII—XIII асрларда Германия, Италия ва Папалик Штауфенлар империяси

X-XI асрларда Германия

XI—XV асрларда Польша