XI—XV асрларда Польша - Tarix - Referatlar

XI—XV асрларда Польша

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

235 KB

Ko'chirib olish

XI — XV асрларда Польша Режа: 1. XI — XIII асрларда Польшада феодал муносабатларининг ривожланишй. 2. Польшанинг феодал тарқоқлиги. 3. Казимир III даврида идора ишларини марказлаштириш йўлидаги уринишлар. 4. Крепостной ҳуқуқнинг кучайиши. 5. XIV — XV асрларда Польша маданияти.

XI — XIII асрларда Польшада феодал муносабатларининг ривожланишй. XI — XIII асрларда Польшада, Чехиядаги сингари, унинг ижтимоий тузумянинг феодаллашиш замони эди. Болеслав Ботир замонида асосан король саройида яшаган король дру жиначилари, яъни войлар эндиликда қишлоқларда ўтроқлашиб, король томонидан инъом қилинган ер-мулкларида йирик ва ўрта даражали ер эгаларига — помешчикларга аиландилар. Черков ер эгалари — епископлар ва монастирлар королдан кўп миқдор-да ер- мулклар олдилар. Поляк уруғларининг тарқалиб кетиши натижасида ажралиб чиққан энг нуфузли ва зодагон (лех ёки ляш деб аталувчи) оилалар ҳам феодалларга айланди. Польша-даги феодализмнинг ўзидан бурунги уруғчилик тузуми билан алоқаси Чехиядагига қараганда заифроқ эди. Поляк ер эгала ри — феодаллари, Чехиядаги сингари, шляхта («лех» ёки «лях» сўзидан) деб аталарди. Шляхта сўзининг тор маъноси — milites ёки nobiles minores ) йирик феодал-панлардан фарқ қилиб (Ьа- ron ' es ёки nobiles majores ) майда ва ўрта даражали рицарлар демакдир. Рицарь-шляхта билан йирик панлар ўртасида узок вақтгача қариндош-уруғлик муносабатлари ҳукм суриб келди. XIII — XIV асрлардаёқ кўпгина шляхтачйлар ўз ҳомийлари бўл-миш панларни катта акаларимиз деб ҳисоблаб, улар номидаги гербларни кўтариб юрар, ана шу панларнинг дружиналари си фатида уларнинг Санроқлари остида жанг қилардилар. Ҳақи-'қатда шляхтанинг состави анча кенг эди. Шляхта составига королнинг собиқ дружиначилари ва лях уруғларининг кичик аъзоларигина кирмай, балки энг бақувват эркин деҳқонлар, яъни кмейтейлар ҳам кирарди. Қамбағаллашган ва заифлашиб қолган кмейтейлар крепостной деҳқонлар аҳволига тушиб, хў-жайинлар ерида истиқомат қилувчи қуллардан чиққан крепост-нойлар (сервлар-хлоплар) билан қўшилишиб кетган бу вақтда, юқори табақа кмейтейлар рицарларга аиландилар. XI — XII асрларда поляк қишлоғидаги кмейтейлар қуллик асоратига туширилиши заминида деҳқонларнинг жиддий ғала-ёнлари бўлганлиги кўрилди. Ғалаён қилган деҳқонлар эски ма-жусийлик зътиқоди либосига

ўралиб олиб, янги, христиан дини-га, яъни биринчи галда феодаллар қабул этган динга қарши бош кўтариб чиққан эдилар. Бу қўзғолонларнинг энг, йирикла-ридан бири—1037—1038 йиллардаги қўзғолон эди. Қўзғолон давомида деҳқонлар кўпгина католик руҳонийларини ва зодагон панларни қириб ташладилар. Деҳқонларнинг 1148 йилги иккин чи қўзғолони маҳаллий панлар ва келгинди немис рицарлари-нинг бирлашган кучлари ёрдамида бостирилдИ. Қмейтейларни қуллик асоратига тушириш жараёни узоқ ўн йилларгача чўзил-ди. XIII — XIV асрлардаёқ поляк деҳқонларининг анчагина қис-ми шахсан эркин эди. Аммо панлар короллардан олган имму нитет ёрлиқларини асос қилйб туриб, бу шахсан эркин деҳқон-ларни ҳам ўзлари суд қилиш ҳуқуқига эга эдилар. Битта ёки «бир нечта қишлоқни ўз ичига олган территориал қўшни жамоа (ополье) ҳам шахсан озод, ҳам феодалларга қарам поляк деҳ-қонининг ижтимоий ташкилоти формасида қолаверди. XII — XIII асрларда феодал ер эгалигининг асосий формаси маҳсулот билан рента тўлаш эди. Рента билан бир қаторда бож шаклида ишлаб бериш, йиғим-терим, юк ташиш в а бошқа мажбуриятлар рентаси ҳам- бор эди. Ҳарбий мақсадларни кўзда тутадиган, яъни қўрғон-шаҳарлар қуриш, йўлларни тозалаш ва ҳоказолар сингари қурилиш характеридаги турли-туман мажбуриятларни деҳқонлар давлат учун бажариб берардилар, эркин кмейтейлар пиёда аскар. сифатида ҳарбий хизмат ўтардилар. Барча деҳқон - лар черков десятинаси тўлардилар. Гарчи Краков, Гнезно, Поз нань, Вроцлав ва баъзи бир бошқа шаҳарлар мавжуд бўлиб, улар ҳунармандлик ва савдо- сотиқ марказлари деб ном чиқар-ган бўлсалар-да, лекин XII — XIII асрлардаги поляк шаҳарлари ҳали заиф ривожланган эди; X — XI асрлардаёқ Польшага келиб кетган араб сайёҳлари бу шаҳарларнинг анча-мунча катта ша ҳарлар бўлганлигини ёзганлар. Польшанинг феодал тарқоқлиги. Феодализмнинг ривожлани-ши ва йирик ҳам майда феодал ер эгаларининг (панлар ва шляхталарнинг) синф бўлиб таркиб топиши шароитида Польша давлати ўнлаб майда феодал князликларга парчаланиб

кетди. Князь Болеслав III оғзи қийшиқ (Кривоустий) королликни ўзи-нинг бир нечта ўғиллари ўртасида тақсимлаб берган 1138 йилда бу парчаланиш янада кучайди. Князваччаларнинг удел ерлари бундан кейин яна кўпроқ лахтак ерларга бўлиниб кетди. Силезия, Мазовия, Куявия, Великая Польша, Сандомер ери, Краков ери ва бошқалар ҳар бири мустақйл давлат бўлиб, уларнинг ўз. буюк ва удел князлари бор эди. Маҳаллий панлар ўз навбатида ўзларига қарам майда шляхтага таяниб, удел князлари орқаси-дан эргашдилар. Князликларда чинакам ҳокимият эса йирик панлар қўлида бўлиб, улар "Пястлар хонадонидан чиққан беҳи-соб князваччаларнинг бетўхтов олиб борган ўзаро урушларидан ҳокимиятларини кучайтириш мақсадида- фойдаландилар. Бутун XIII аср ва бундан кейинги XIV аер Польшада йирик ер эгалари бўлган панлар-магнатларнинг танҳо ҳукмронлик дав-ри бўлди. Одатда бу тузум можновладство, яъни магнат-лар ҳукмронлиги деб ҳам аталди. Бу вақтда рицарлар ҳали мустақил сиёсий аҳамият касб этмаган эдилар. • Айни замон-да, XIII асрда Польша халқаро муносабатларда ҳам қийин пайтни бошиДан кечираётган эди. Немислар Польша нинг иқтисодий ва стратегия жиҳатдан жуда муҳим территория-сини босиб олдилар. 1226 йили Висла дарёси бўйига кўчиб ўтган Тевтон ордени шу аср.нинг ўрталарига келиб бутун Прус-сияни ва бутун Поморьени босиб олди ва, шундай қилиб, Поль - шанинг Болтиқ денгизига чиқиш йўлини кесиб қўйди. Шунинг-дек, татарларнинг ҳужуми ҳам Польша учун жуда катта офат бўлди: 1241 йили татарлар бутун Кичик ва Буюк Польша орқали ўтиб, поляк шаҳарлари ва қишлоқларини вайрон қилиб ташла^ дилар. Татарларнинг жанубий Кичик Польшага ҳужумлари 1259, 1287 йилларда ва ундан кейинги бошқа. йилларда ҳам так-рорланиб турди.

Татарларнинг мамлакатни вайрон қилиши натижасида қишлоқ хўжалиги ва ривождана бошлаган поляк савдо-саноат ша-ҳарлари инқирозга юз тутди. Мамлакатнйнг хароб қилиниши немис колонизацияси учун Полыпага йўл очиб берди, поляк князлари ва панлари зса бунга ҳомийлик кўреатдилар. Немис колонистлари шаҳар ва қисман қишлоқларга келиб ўрнашиб, Польшада ҳам (Чехияда бўлгани сингари) полякларнинг мил-лий ва сиёсий тараққиёт жараёнини мушқуллаштирдилар. Не мис •колонизацияси поляк шаҳарлари тақдирига айниқса катта зарар келтирди. Немис колонизацияси натижасида поляк шаҳа-ри тамомила ёт бир немис характерини олДи, бу ҳол эеа Польша давлатининг бундан кейинги сиёсий марказлашиш жараёнини ва маҳаллий поляк буржуазиясининг. ўзининг ўсишини жуда қийинлаштириб қўйдй. «Немислар, деб ёзган эди Маркс,— Польшада поляк буржуазияси мавжуд бўлган поляк шаҳарла-рининг вужудга келишига халақит бердилар. Узларининг алоҳи да тиллари билан, поляк аҳолисиға узларининг ёт бўлишлари билан, узларининг минг хил имтиёзлари ва шаҳар низомнома- лари билан улар (немислар. Тарж.) марказлашишнинг, ҳар қандай мамлакатнйнг жадал ривожланйши учун бу энг қуд* ратли сиёсий воситанинг амалга оширилишини қийинлашт'Йрди-лар». Польшанинг бирлаша бошлаши. XIV асрнинг биринчи ярми-да Польшада сиёсий жиҳатдан парчаланиб кетган ерлар бирла ша бошлади. Аввало, Польшанинг иқтиоодий тараққиёт соҳаси-да эришган ютуқлари бу бирлашишнинг шарт-шароитлари бўлди. XIV аср бошларига келганда Польшанинг ички ва ташқи савдоси жонланди. Бутун Польша бўйлаб ўтадиган катта савдо йўлларй вужудга келди; Львов—Краков-^Данциг (Гданьск) ва Киев—Вильно—Кенигсберг булар орасида энг асосий савдо йўл* лари ҳисобланарди. Польшада қишлоқ хўжалик маҳсулотлари» ни экспорт қилишнинг ўсиб бориши муносабати билан Висла дарёси тобора катта аҳамиятга зга бўлди. XIII асрнинг иккинчи ярми ва XIV асрнинг биринчи ярми мобайнида деҳқончилик ва ҳунармандчиликнинг ривожланйши бу савдонинг жонланиши учун етарли даражада база яратиб

берди. Польша давлатининг бирлашиш .жараёнини тезлаштирган иккинчи шарт—поляклар тёрриториясини янгидан босиб олиш хавфини солган Немис орденига қарши Польшанинг кураги олиб бориши бўлди. Куя-виялик князь Владислав I Локетек (1306—1333) Польшани би ринчи марта бирлаштириб^у 1320 йилдан бошлаб короллик титулини қайтадан тикладигПольша феодал жиҳатдан парча ланиб кетган даврда бу титул бутунлай йўқолиб кетган эди. Владиславнинг ўғли Казимир III Буюк (1333—1370) даврида Полыцадаги король ҳокимияти энг қудратли ҳокимиятга ай-ланди. Казимир III даврида идора ишларини марказлаштириш йўлидаги уринишлар. Казимир Буюк ва Кичик Польшани, Краков ва Куявияни ўз қўлида бирлаштириб, сўнг Галицияни ва Волйннинг бир қисмини ҳам қўшиб олди. Поляк панлари ва поляк 4этолик черкови бу рус областларида йирик ер- мулкяар олдилар7шу та-риқа Шарқда поляк колонизацияси полосасини очиб бердилар. Казимир III даврида поляк ерларини қайтадан қўшиб олиш тугалланмаодан қолган эди. -Номорьени Немис ордени эгаллаб олган эди, Силезия эса Герман империяси составйга кирган гёр-цогликка айланган эди. Шарқий поляк ерларидан Мазовия бир-лаштирилмай қолиб келарди 1 . Казимир ички ҳаётда марказлаштириш сиёсатини ўтказишга ҳаракат қилди. У марказий идора аппаратини қайтадан ташкил қилиб, унга- ўрта шляхта, вакилларини тортдй, шунингдек, об-ластларга алоҳида губернаторлар—оқсоқоллар тайинлаш йўли билан уларда янги идора усулини белгилади. Казимир даврида Польшада биринчи марта Буюк Польша ва Кичик Польша учун алоҳида-алоҳида суд қонунлари тўплами нашр этилда. Бунгача поля'к-«емис шаҳарларн апеллаидй учун герман шаҳар судларига (Магдебургга ва бошқаларга) муро-жаат этардилар, Казимир даврида бу ҳуқуқ ўз кучини йўқотди. Немис ҳуқуқининг Краков олий суди шаҳарлик немисларнинг ишларини қарайдиган олий суд деб тан олинди.

Казимир савдога ҳомийлик қилди, йўллар қурдирди, танга зарб қилиш ишларини тартибга солди. Унинг даврида кўпгина қишлоқлар шаҳарларга айлайди; эски шаҳарлар қайтадан қу-рилди ва кенгайтирилди. Польша короллигининг пойтахтЯ бўл-миш Краковда 1364 йилда Казимир университет таъсис этди, бу университетнииг вазифаларидан бири короллик идораси ва суди учун юристлар тайёрлаш эди. Казимирнинг бутун ҳукмронлик қилган даври йирик панлар билан узлуксиз шиддатли курашда ўтди. 1352 йилда король панларнинг қуролли иттифоқини (конфедерациясини) янчиб ташлади. Уларнинг саркори пан Беркович король томонидан авахтага солинди ва у ерда очдан ўлдирилди. Казимир қуллик асоратига туширилмаган кмейтейларни сақлаб қолишга интилиб, алоҳида фармонларда уларнинг молу мулки даҳлсиздир, деб эълон қилди. Қочоқ крепостнойларни тутиб келиш муҳлати бир йил қилиб чекланди. Казимирни ёмон кўрадиган, аламзада йирик зодагонлар уни мужиклар короли, «малайлар короли» деб масхара қиладиган бўлдилар. Аслида Казимирни шляхта коро ли деб атасалар тўғрироқ бўларди. Король биринчи навбатда феодалларнинг ана шу ўрта ва майда табақаси- f а таяниб ЙШ кў-ришга уринган эди. Пястлар династиясининг туғашн. Панлар ва шляхта имтиёз-ларининг ўсиши. Казимир III даврида король ҳокимиятининғ кучайиши омонат бўлди. Энг муҳими шу эдикй, поляк королла-рини шаҳар учинчи тоифаси қўллаб- қувватламай қўйди. Панлар ва шляхта тобора кенг тоифавий ва сиёсий имтиезларга эга бўлдилар. Эски поляк Пястлар династиясининг тугаши ҳам фео-далларнинг кучайишига ёрдам берди. Фарзандсиз Казимир III вафот этгандан кейин поляк тож-тахти унинг қариндошлари қўлига, яъни Венгрия короли Людовикка ўтди. Людовик поляк тахтига король қилиб сайлангани учун панларга Кошицкий им-тиёзлари деб аталган ёрлиқлар ўлашди (1374 й.). Бу имтиёз ёр-лиқларига мувофиқ панлар ва шляхта «гроша» деб аталган * кичик солиқдан ва короллик ичида қисқа муддатли'ҳарбий хиз-мат ўтяшдан ташқари, королнинг деярли барча мажбуриятла-ридан озод этилган эдилар.

Людовик Венгерский ўлгандан кейин (13.82 й.) Польшада бир неча йил сурункасига ҳеч қанақа король бўлмади. 1386 йилда королликка. сайланган Литва князи Ягайло (по-лякча Ягелло) Людовик Венгерскийнинг қизи Ядвигага уйланди ва Владислав II номи остида-деярли эллик йил (1386—1434) давомида поляк короли бўли1 турди. Польшанинг Литва билан 1386 йилда 1 тузган (унияси) иттифоқи Польша учун жуда катта сиёсий аҳамиятга зга бўлди. Иттифоқ тузилиши туфайли Поль ша билан Литванинг бирлашган кучлари Тевтон (Прусс) орде-нига қарши биргаликда ҳарбий ҳаракатлар бошлаб, уни яксон' қилиб ташладилар. Иккинчи томондан, Литва-Польша иттифоқи поляк панларининг Шарқда рус ерларини мустамлака қилиб босиб олиш йўли билан ўз мулкларини кенгайтириш бобидаги уринишларига олиб келди. Поляк панларининг Шарқдаги агрес-сив сиёсати уларнинг феодаллик куч-қудратини янада мустаҳ-камлашга ва кенгайтиришга ёрдам берди ва, пировардида, ко роль ҳокимиятини яна кўпроқ заифлаштирди. Ҳаммадан кўра кўпроқ ўзининг династиясини мустаҳкамлашдан манфаатдор бўлган иродасиз ва лавашанг Ягайлонинг ўзи панларга янгидан-янги имтиёзлар бериб, худди шу руҳда яна бир қанча янги «имтиёзлар» босиб Чиқарди. 1422 йилдаги Червин имтиёзи (1422 й.) феодалларнинг ер-мулклари даҳлсиз эканлигини га-рантиялаб берди (поместьеларни король фақат суд йўли билан-гина мусодара қилиши мумкин эди). Ягайло Едлин-Краков имтиёзида (1430—1433) суд қилмай туриб ва қонундан гашқари зодагонлардан ҳеч кимни қамоққа олмасликка ваъда берди. Прусс орденининг тор-мор этилиши ва Пруссиянинг тобе қилиниши. XIV аср ўрталаридан орқага кета бошлаган немис-прусс ордени, XIV аср охири ва XV аср бошларида ҳам Польша чегараларига ҳужум қилишларини ҳамон тўхтатмаган эдв. Аммо, юқорида кўрсатиб ўтилганидек, 1410 йилда ГрюнвальД ёнвдаги жангда немис рицарлари тамомила мағлубиятга учрадилар. Ягайло ва унинг амакиваччаси Витовт (Литва-рус князлигини бошқарган одам)

бошчилигидаги поляк, литва ва рус полклари, таборийларнинг бўлажак раҳбари Ян Жижка иштирокида бу жангда немисларга шу даражада қаттиқ зарба етказдиларки, орден эндиликда ўзининг қаддини ростлай олма- ди. Дуруст, 1410 йилдан кейин орден дарҳол ўз мустақиллигини йўқотгани йўқ. Бранденбургнинг аралашуви туфайли орден ҳалн давлатлик ҳолатини сақлаб қолган бўлса-да, лекин Поль» шага баъзи бир территория жиҳатдан ён беришга ва унга анча миқдорда товон тўлашга мажбур бўлди. Аммо XV асрнинг 50-йилларида уруш яна қайтадан бошланиб кетгач, орденнинг ўз мулкларини мудофаа қилишга қурби етмаслиги маълум бўлиб қолди. Уруш 13 йил, яъни 1453 йилдан то 146 йилгача давом қилди ва орденнинг тамомила таслим бўлиши билан тугади. 146 йилги Торун сулҳига кўра, Польша Шарқий Поморье билан Хелмин ерини ҳамда Ғарбий Пруосияни қўлга киритди. ШундаЙ қилиб, Польша яна Болтиқ денгизига чикди. Бироқ орден бу сафар ҳам мулкларининг бир қисм-ини сақлаб қола билди. Пой- тахти Кенигсберг бўлган Шарқий Пруссия орден гроссмейстри идораси остида қолдирилди, лекин у Польша королига вассал қарам бўлиш шарти билан қолдирилди. Нешава статутлари. Сейм вакиллигининг бошланиши. Вла дислав (Ягайло) нинг ўғли Казимир IV (1447—1492) 2 даврида орден тор-мор этилди. Орден билан урушнинг боришида Кази мир IV шляхтага анча катта ён беришга мажбур бўлди. Шлях танинг бу сафарги чиқишига панларнинг ҳаддан ташқари зўра-вонлик қилишидан рицарларнинг норозилиги сабаб бўлди. 1454 йил кузида агар король шляхтанинг азалги эркинликларини таодиқлаб, унга яна янги эркинликлар бермаса, шляхта лашкар-лари урушни давом қилдирмаймиз, дедилар. Шляхта қўзғолони натижасида Казимир IV Нешава статутларини чиқарди. Нешава статутлари можновладствони анча чеклаб қўйди. Бу статутлар давлатга қарашли ерларни панлар томонидан босиб олинишини ман қилди, панлар бу. вақтгача король доменини бемуҳлат ижарага олиб келардилар. Панлар айни замонда бир неча ман-сабни ўз қўлларида тўплай олмасдилар. Шляхта маҳаллйй суд-маъмурий аппаратга

кириб олиш имконига эга бўлди. Аммо ста-тутларнинг энг муҳим моддаси шундан иборат эдики, бундан кейин королликда янги қонунлар «умум земский сеймида» шлях та томонидан ифода этилган тарзда, "шу шляхтанинг розилиги олингандан сўнгтина чиқарилади. Шляхта ўзи учун ён беришларга эришган бўлса-да, бироқ қолган бошқа аҳолига қандай-дир ҳуқуқлар берилишидан у тамомила манфаатдор эмас эди. Щаҳар вакилларининг сеймларда қатнашиши масаласи ҳатто кўтарилгани ҳам йўқ. Нешава статутлари қочоқ деҳқонларни аввалги эгаларига қайтаришнй буюриб, крепостной деҳқонлар-нинг аҳволини баттар ёмонлаштирди. Нешава статутлари дво-рянларнинг тор сиёсий тузумига асос солиб бердиг Дворянларга хос бу тор сиёсий тузум келажакда ривож топиб, у ўзига. хос шляхта дворянлари республикаеи шаклини олди ва унта номи-гагина сайланадиган король бошчилик қиладиган бўлди. XV асрнинг иккинчи ярми мобайнида Польшада шу мамлакатнинг ўзига хос бўлган тор тоифавий вакиллик, яъни феодал-ларнинг бир ўзидантина иборат бўлтан вакиллик узил-кесил шаклланади. Айрим областларда — «ерларда» шляхтанииг ма ҳаллий сьездлари (сеймчилари) тўпланиб, улар маҳаллий маса-лалардан ташқари, янги солиқлар солиш масаласини ҳам ҳал қиладилар/ XV аср охирига келиб Польшада бутун мамлакат учун умумий бўлган сейм, яъни эркин сейм деб аталган сейм вужудга келди. Эркин сейм ўз навбатида икки палатадан: олий — «тож-тахт радаси» (ёки сенат) ва қуйи — «элчихона» деган палаталардан ташкил топган эди. Олий палатада можнов-ладцлар, яъни энг йирик панлар ва прелатл ар дан* иборат катта амалдорлар (велвможалар) мажлис қиладилар, қуйи палатада шляхта вакиллари бўлиб, улар ўзларининг маҳаллий сеймлари номидан элчилар сифатида чиқиб гапирардилар. Шаҳарликлар сеймда қатнашиш ҳуқуқига эга эмас эдилар. Крепостной ҳуқуқнинг кучайиши. XV аср охирида шляхта сиёсий ён беришларга эришиш билан бир вақтда, бир қанча му-ҳим ижтимоий-'кқтисодий имтиёзларни қўлга киритди. 1496

йилдаги Петроков статутига кўра, шляхта қишлоқ хўжалик маҳсулотларини чет элларга божсдаз чиқариш ҳуқуқини олди. Шляхтага спиртли ичимликлар йшлаб чиқариш ва оотишни мо нополия қилиб олиш ҳуқуқи берилди. Петроков статутига кура, деҳқонлар аҳволи, аксйнча, яна баттарроқ ёмонлашди. Қочоқ крепостнойларни қидириб топиш энди ҳеч қанақа муҳлат билан чекланмади. Деҳқонларта помешчиклар устидан шикоят Қилиш ман этилди. Ғалла, чорва моллари, ёғ, тери ва боикқа қишлоқ хўжалик маҳсулотларини экспорт қилиш ўсйб борганлиги муносабати билан бутун Польшада баршчина хўжалиги авж ола борди. Бундай шароитда Польшада крепостной ҳуқуқ ўрта аср-лар охирига келиб йўқолиш у ёқда турсин, балки янада кучай-ди. Бу билан-поляк деҳқонлари ва бошқа миллатларнинг деҳ- қонлари поляк помешчиклар"ига қарам бўлиб, белорус, украин ва литва деҳқонларининг турмуш шароити жуда оғир бўлиб қолди. XIV — XV асрларда Польша маданияти. Поляк ерларининг иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан бирлашиши, поляк шаҳарлари-нинг ўсиши, поляк халқининг таркиб топиши оқибатида поляк маданияти юксалди. Университет ва олимлар тили, шунингдек, черков тили бўлиб келган латин- тили билан бир қаторда, поляк тили ҳам ривожланди. XIV — XV асрларда бир қанча асарлар энди ана шу тилда ёзилди. Краков университетининг профессори, ва ректори Якуб Паркош «Поляк орфографияси» тўғрисида де ган махсус трактат езди. Бу вақтга келиб, поляк тили муайян грамматик қоидаларни -ишлаб чиққан адабий тил эканлигини кўрсатган эди. XIV асрнинг иккинчи ярмида таъсис этилган Краков универ ситета XV асрда турли фанларнинг вакиллари бўлмиш бир қан ча ажойиб олимларни етказиб берди. Краков университети ўзи-нинг юридик факультети билан шуҳрат қозонган эди. Ян Остророг (1436—1501) XV асрнинг атоқли юристи бўлиб, у гума-ниетларнинг таъсирини ўзида мужаосамлаштирган йирик давлат арбоби эди. Остророг «Речь Посполитаянинг қурилиши ҳақида мемориал» деган латин тилидаги аеосий асарини 1477 йилдаги сеймга тақдим

этган эди. Бу асарида Остророг Польшада король ҳокимиятини кучайтириш зарурлиги ҳақидаги, черков имтиёзла-рини чеклаш ҳақид'аги, мустақиллик, жумладан, королнинг па-падан мустақил, бўлиши кераклиги ҳақидаги ғояларни ривож-лантиради, қудратли дунёвий феода'ллар (панлар) ҳам оддий фуқаро билан баб-баравар, королга. бўйсунишлари лозим, дейди. Лекин Краков университети XV асрда математикага ҳам, шунингдек, астрономияга ҳам катта эътибрр бердй. Машҳур Николай Коперник ана шу университет даргоҳидан ети-шиб чиққан, бироқ унинг илмий фаолияти асосан XVI асрга оиддир. Бу даврдаги энг йирик поляк тарихчиси Ян Длугош (1415—1480) ҳам ана ўша Краков университети талабаси бўлиб, у'ўз умрининг кўпчилик қисмини Краков шаҳарида ўтказган. Унинг «Польша тарихи ( Historia Poloniae ) номли уч томлик (12 китоб) асари кўп миқдордаги қадимий йилнома ва хроника- ларни ўрганишга асосланган катта бир асардир. Длугош энг қадимги замонлардан бошлаб юз берганвоқеаларни баён этади, аеарнинг бир қисми афсонавий материални, қадимий ривоят ва достонларни қайта ҳикоя қилади. Воқеа то 1480 йилгача, яъни тарихчининг вафот этган йилигача етказилади. Шуниси диққат-га сазовордирки, Длугош рус йилномалари билан таниш бўлган, бу йилномаларни ўқиш учун у рус тилини ўрганган. Длугош жонли ва қизиқарли тилда ёзган. Унинг "асари чуқур ватанпар^ варлик руҳи билан суторилган. Длугош энг йирик жангларни, жумладан, Грюнвальд ёнидаги буюк жангни айниқса жонли тилда қйзиқарли қилиб тасвирлаган.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. «Тарихий хотирасиз келажак йук» Т., 1998 й. 2.Гуломов Я.Г. «Хоразмнинг сугорилиш тарихи» Т., 1959 й. 3 История Узбекистана в источниках. Тузувчи Б. В. Лунин. Т., 1984 й. 4.Жабборов И.М. «Узбек халки этнографияси». Т., 1994 й. 5 Саъдуллаев А.С. «Культура юга Средней Азии 7-4 вв. до н.э.» Т., 1987 й. 6.Кабиров Ж., Саъдуллаев А. «Урта Осиё археологияси» Т., 1990 й. 7.Узбекистон тарихи. Муаллифлар жамоаси. 1997 й.

O'xshashlar

XI-XV асрларда Англия

XI—XV асрларда Венгрия

XI—XV Асрларда Франция

XI—XV асрларда Англия

XI—XV асрларда Скандинавия мамлакатлари