XI—XV асрларда Венгрия - Tarix - Referatlar

XI—XV асрларда Венгрия

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97.5 KB

Ko'chirib olish

XI — XV асрларда Венгрия Режа: 1. Венгрия давлатининг ташкил топиши. 2. XII — XIII асрларда Венгрияда феодаллашиш жараёни. 3. Мўғул-татарлар ҳужуми ва унинг оқибатлари. 4. XIV — XV асрларда Венгрия. 5. Венгрия давлатининг қулаши.

Венгрия давлатининг ташкил топиши. Венгрия давлати IX аср охирида Жануби-Шарқий Европада ташкил топди. Венгрлар ёки можорлар, фин-угор тил гуруҳига мансуб ҳалқ бўлиб, улар. Щарқдан, Азов денгизи бўйи — Дон даштларидан Дунай дарёси бўйига келганлар (илгари улар ундан ҳам нарирақда, Жанубий Урал тоғ этакларида яшаганлар). Уша вақтда венгрлар ҳали кўчманчи-чорвадорлар бўлиб, уруғ- қабилачилик ҳаётининг ху-сусияларини жуда равшан сақлаб қолганлар. Венгрлар етти қабилага (ёки ўрдага) бўлинганлар, қабилалари эса уруғларга тақсимланган (жами бўлиб 108 уруғ мавжуд бўлган). Венгрлар-нинг ҳаёт образи кўпроқ осиёлик кўчманчиларнинг ҳаётини эс-латиб турарди. Гўшт билан сут уларнинг асосий овқати бўлган. Эркаклар кўпчилик вақтини чавандозликда ўтказган. Турли қа-билаларнинг бошлиқлари орасида Альмош ва Арпад айниқса ажралиб турганлар, улар раҳбарлигида венгрлар Урта Дунай территориясини, яъни қадимий Паннония билан Тисса дарёси районини истило қилганлар. Венгрлар турли қабилалардан ташкил топтан маҳаллий аҳолини си-қиб чиқарганлар ёки ўзла-рига қарам қилиб олганлар, бу аҳоли эса германлашган кельт-лар, романлашган даклар, турли славян қабилалари ва. боцгқа-лардан иборат бўлган. Венгрлар X аср мобайнида гарчи деҳқончилик қилишга кўч-ган бўлсалар- да, лекин чорвачилик билан ҳам кенг миқёсда шу-гулланганлар. Уларнинг ҳарбий тузуми ҳамон ривожланиб бор-ган. Венгр отлиқлари ўзларининг ҳужумлари билан Ғарбий Европада барчага даҳшат солганлар. Венгрлар Шимолий Ита-лияни, Прованони, Шарқий Францияни, Жанубий ва Ғарбий Германияви пайҳон қилганлар ва талаганлар. Саксония динас-тиясига мансуб немис короллари — - Генрих I Қушвоз ва Отгон 1 |Гина вшгрларни янчишта муяосар бўлганлар (бу жанглар 933 ва 955 йилларда Мерзебург шаҳри ёнида ва Лех дарёси бўйида бўлган). Шундан сўнг венгрлар Ғарбга ҳужумлар қилишни тўхтатиб, ўтроқликка ўтганлар ва улар орасига христианлик кирв бошлаган. Венгрлар маҳаллий славянлардан деҳқон чилик техникасини, уй ҳайвонлари урчитишни, деҳқон қўралари қуришни ва донли экинлар экишни

ўрганиб олиб, зўр бериб деҳ қончилик қиладиган бўлганлар. Славянларнинг уй ҳаётига, деҳ-қончиликка, боғдорчиликка, полизчиликка, ҳунармандчиликка, юилавий ҳаё-рга ва жамоат тартибларига оид кўпгина сўзлари вешр тилига келиб кирган. XI — XII асрларда венгрларда фео дал муносабатлар ривожланган, қисман бунг'а сабаб венгрлар билан аста-секйн қўшилишиб кетган маҳаллий славянлар ижти-моий тузумининг бевосита таъсири бўлса, иккинчи томондан, Ғарбий Европа феодализмининг, хусусан герман феодаллари-нинг ҳам қисман таъсир кўрсатганлигиднр. Венгрларнинг Арпадлар уруғидан чиққан бош князи Стефан I (венгрча Иштван 997—1038) қарийб 1000- йилда пападан короллик титулини олди. Стефан даврида христианлик узил-кесил давлат дини деб эълон қилинди. Мамлакат маъмурий округларга (комитетларга, яъни графликларга) бўлиниб, бу округлар тепасида ишпанлар (славянча «жупан» сўзининг ўз-гаргани) турардилар. Ишпан лашкар чақирар, короллик фойда-сига солиқлар тўплар ва суд ишлариқи бажарарди. Бутун Венгрия бўйлаб кўпдан-кўп қасрлар қурилди; одатда энг йирик қасрлар ишпанининг резиденцияси бўлиб ҳам хизмат қиларди. Бундай қасрларнинг бир қисми тез орада шаҳарларга айланди. XII — XIII асрларда Венгрияда феодаллашиш жараёни. XII — XIII асрларда Венгрия батамом феодал давлатга айланди. Шуниси характерлики, фақат қуйи халқ оммасигина эмас, бал ки эски патриархал- уруғчилик анъаналаридан ҳали қутулиб етмай. улар билан д'арҳол алоқасини узмаган венгр аристократия--сининг бир қисми ҳам феодализмга нисбатан узоқ вақтгача кеекин оппозицияда бўлди. Феодализмга қарши бўлган норози- лик бир қанча қўзғолонлар ва ўзаро урушларда яққол ифода-ланди, XI аср мобайнида венгрияда янги^ христиан динига қар-ши эскй, мажусийлик динини қувватлаш учун кураш байроғи остида ана шу юқоридаги қўзғолон ва ўзаро урушлар бўлиб ўтган эди: Фақат XI аср охирига келиб католик черкови, Ғарбий Европага нисбатан чеқка ўлка ҳисобланган ва, этник состави

жиҳатидан унга ёт бўлган бу королликда ниҳоят, ўз мавқеини мустаҳкамлаб олди. Европа феодалларининг сиёсий кўмагига муҳтож бўлган венгр короллари фақат нем не руҳонийларинигина эмас, балки немис рицарларини ҳам хизматга тортиб, уларнинг ҳар иккала-сига катта-катта ерлар инъом қилди. XII — XIII аерларда Дунай ва Тисса дарёларининг энг унумдор текисликларида венгр зо-дагонлари, яъни венгр баронлари ва епископларининг кўпдан-кўп йирик поместьелари, шунингдек, майда рицарларнинг жуда кўп мулклари вужудга келтирилди. Франкларда бир вақтлар граф мансаби бўлганидек, венгрларда ишпан мансаби ҳам феодал лаша борди. Бу мансаб ворисдан-ворисга ўтадиган бўлди. Бу мансаб билан алоқадор ерлар феодал-магнатларнинг мерос ер-ларига айланди. Венгрларнинг кўп оонли урушлари маҳалида бошқа юртлардан ҳайдаб олиб келинган деярли қуллардан танг-кил топган крепостной деҳқонлар сафи, эндиликда, хонавайрон бўлган эркин венгр жамоатчи деҳқонлар ҳисобидан тобора кўп-роқ тўлдирила борди. Феодаллар ўзларига қарашли унумдор ерлардан мумкин қадар қулайроқ фойдаланишга интилишлари муносабати билан Венгрия крепостной ҳуқуқ инсонни айниқса шафқатсизлик билан эксплуатация қиладиган бир мамлакатга айланди. Европадаги жуда кўп оалиб юришларида қатнашган» Шарққа Венгрия орқали ўтган салибчилар ўз томонларидан Венгриянинг иқтисодий жиҳатдан жонланишига ёрдам қилди- лар. Венгрияда шаҳарлар ва ҳунармандлик ривожланди. Венгр буғдойи, чюрваси, гўшти ва бошқа қишлоқ хўжалик маҳсулотла-ри кўплаб ва фойдали нархларда сотиладитан бўлди. Бўларнинг -ҳаммаси крепостной зулмини кучайтиришга ва крепостнойлар сонини кўпайтиришга олдб келди. Бу давр ичида Венгрия ўз мулкларини анча кенгайтирди. Венгриянинг ўзига қарашли асосий мулклар ёнига шарқда — Трансильвания ва Закарпатья Руси, жанубда — Хорватия ва Далмация, сўнгра Босния ҳам қўшиб олинди. Венгрия Адриати ка денгизига чиқйш имкониятига эга бўлди. Венгрия кородлари Болқон ярим ороли ишларига аралашадиган бўлиб қолдилар.

Венеция ва Византия билан олиб борилган давомли урушлар Венгриянинг деярли бутун ана шу даврдаги ташқи сиёсатини, характерлаб беради. XIII аерда Венгрия Шарққа қилинган са-либ юришларида (бешинчи салиб юришида) актив қатнашди. Айни чамонда венгр короллари қўшни Галич-Волинь князлигини эгаллашга ҳаракат (қилдилар (венгр йилномаларида — Лодоме-рнн дейилади, бу рус шаҳари Владимир Волинский деган ном-дан келиб чиққан). 1222 йилги Олтин булла. Венгр королларининг ҳарбий соҳа-д» чришган ютуқларига қарамай (шу билан бирга, бир қанча кипп-'катта муваффақиятеизликлар ҳам бўлган эди), феодал тухум мустаҳкамлана бориши ва йирйк ер эгалиги тантана қи-лннш билан уларнинг мамлакат ичкарисидаги ҳокимияти жуда .шифлашиб қолган эди. Король Андрей II (Андраш)нинг Шарқ-қа қнлган муваффақиятсиз юриши (бешинчи салиб юриши пай-тнда) ва Галич-Вблинь князлиги билан бўлган курашда ентили- lliii рицарларнинг ва йирик феодал-баронларнинг катта бир қис-мпиипг королга қарши қўзғолон кўтаришига олиб келди. Қўзғо лон кўтарган феодалларга таслим бўлишга мажбур бўлган Андрей. II (бу вақтда мамлакатнинг бир қанча жойларида деҳ-қоп ҳам бош кўтариб чиққан эдилар) 1222 йили муҳим бир сиё сий ҳужжатга имзо чекди. Бу сиёсий ҳужжат — Олтин булла помм билан машҳур бўлган ҳужжат эДи. Англияда Буюк эркинликлар хартияси чиқарилгандан кейин, орадан озтинагина вақт ўтгач, пайдо бўлган Олтин булла умуман феодалларнинг ўша аввалги тенденциясини акс эттирди, яъни унда: феодалларнинг тоифавий ҳуқуқ ва имтиёзларини юридик томондан мустаҳкамлаш, король ҳокимияти ч устидан доимий назоратни таъминлаш, агар король берган ваъааларига риоя қилмагундай бўлса, унга қарши феодал уруши бошлашгача бўлган ҳуқуқ кўрсатилган эди. 1215 йилги инглиз баронларига ва 1454 йилги поляк панларига ўхшаш, венгр магнатлари баъзи бир бандларда рицарларга анча-мунча ён берган эдилар. Рицарлар маҳаллий ўзини-ўзи идора қилиш бошқармасида («комитат жамоаси»да) анча таъсирга

эга бўлдилар; рицарларнинг бевосита бошлиқлари бўлмиш ишпанларнинг ҳуқуқлари чеклаб қўйилди, рицарлар солиқлардан озод қилинди'лар,: уларнинг ерлари эса мерос ерлар деб тан олинадиган бўлди. Ҳар йили йиғилидш лозим бўлган Венгрия сеймида рицарлар ҳам қатнашадиган бўлдилар, қатнашганда ҳам чекланмаган миқдорда вакиллар юбора олардилар. Бироқ зодагонлар майда феодалларга бунчалик ён берсалар-да, лекин улар королликнинг сиёсий ишларида ўзларининг асосий раҳбарлик таъсирларини асло қўлдан чиқариб юбормади-лар. Бу вақтга келиб комитатларда "ҳарбий хизмат ўтовчи Венг риянинг қолган-,қутган эркин деҳқонлари ҳаракати Олтин бул-лада бир қадар ўз ифодасини "топган эди. Булар аҳолининг бу категориясига шахсий эркинликни сақлаб қолишга ва ишпанлар зулмидан уларни ҳимоя қилишга ваъда берган эди. Аммо мам- лакат асосий аҳоли оммасининг, яъни крепостной деҳқонларнинг аҳволи масаласида будлада лом-мим дейилмаган эди. Шу би-лан бир вақтда Олтин булла худди шу вақтда ҳали заиф ривож-ланган ва аҳолисининг кўпроғи ажнабийлардан—немислардан, қисман итальянлардан 1 иборат аҳолиси бўлган шаҳарларга ҳеч қанақа ён бермаган эди. Унинг бу масаладаги тор дворянлик характери полякларнинг Нешава статутлари мазмунига бус-бутун тўғри келади. Польшада бўлгани сингари, Венгрия оейми деҳқонлар ҳам, шунингдек, шаҳарликлар ҳам қатнашмайдиган феодалларнинг тор доирадаги тоифавий бир йиғини бўлиб қолаверди. Мўғул-татарлар ҳужуми ва унинг оқибатлари. 1240—1241 йилларда Венгрия катта офатни бошидан кечирди. Киевни исти-ло этгандан кейин Боту 1240 йил охирида жуда катта лашкар, билан Венгрияга босиб кирди. Сайо дарёси бўйида (унинг Тис-сага қуйиладиган жойида) Боту венгрларнинг анча катта қўши-нини тор-мор қилди. Шундан кейин ўща маҳалда Венгриянинг энг йирик шаҳарлари ҳисоблангая Пешт билан Гран мўғуллар тамонидан таланди ва шаҳарларга ўт қўйиб юборилди. Король Бела IV сарой аъёнлари ва қолган-қутган қўшини билан Далма-цияда яширинди. Аммо Боту Венгрияда узоқ вақт қололмади. Русларнинг татарлар

ҳукмранлигига қаршилик кўрсатиши уни кучларни бўлиб ташламай, балки уларни рус ерларига қарши фаҳат Шарқий Европада бир жойга йиғишга мажбур этди. Мўғул-татарлар ҳужуми, қисқа вақт давом этг^н бўлишига қарамай, Венгрияга катта зиён-захмат етказди. Татарлар кет-гандан кейин ма- млакатнинг катта қисми батамом чўлу биёбонга айланди. «Сайёҳ отда икки ҳафта йўл юрса ҳам, бирор-бир қи-мирлаган жонни учрата олмаоди»,—аеб ёзган эди ўша замояда-ги воқеанавислардақ. бири. Венгрияда мўғул- татарлар ҳужу-мининг ижтимоий оқибатлари, бир томондан, венгр деҳқонла-рининг яна кўпроқ хонавайрон бўлиши ва қуллик асоратига туширилиши бўлса, кккинчи томондан, немис колЪнизацияси-нинг кучайиши бўл(ди (бу ҳол бунгача давом қилган бўлсада, лекин эндиликда у янада илдиз отади). Кўпроқ Бовариядан, қисман Саксониядан кўчиб келган немис муҳожирлари Венг рияда бўш ётган катта'-катта ерларни эгаллайдилар. Немис колонистларининг кўплари Трансильвания тоғ этакларига кўчиб келиб ўрнашиб, у ерда турли хил рудалар (айниқса кумуш) қазиб чиқариш ишларига ёрда'м бердилар. Биз Чехияда ва Польшада кўрганимиздек, Венгриядати немис «олонизацияси ҳам ўзи билан бирга худди ўшандай хатарли оқибатларга олиб келди. Венгрия ёш немис ёки ярим немис аҳолиси истиқомат қиладиган шаҳарга зга бўлди. Венгрия аҳолиси этник жиҳатдан анча қуроқлашди, хусусан, Трансильванияда тўпланган немис колонистлари кончилик, ҳунармандлик ва савдо-сотиқ ишларини ўз қўлларига киритиб олдилар. Бу ҳол Венгрияда учинчи (шаҳар) тоифасининг шаклланиш жараёнини яна кўпроқ тўхтатиб'қўйди, венгр феодалларининг сиёсий зўравонлигини абадийлаштирди. XIV — XV асрларда Венгрия. Венгрияда Арпадларничг ма-ҳаллий династияси 1301 йили тугаши билан бу ерда бир оз вақт подшосизлик даври ҳукм сурди. Фақат 1308 йилга келиб Италия-Анжуй династиясига мансуб Карл Роберт Венгрия тахтига король

қилйб сайланди. Карл Робертнинг тахт вориси Лвддовик Анжуйский (венгрча Лайош) даврида (1342—1382) янги динас тия айниқса қудратли бўлиб кетди. Людовик бир қанча вақт Польша тахтини (1370 йилдан) ҳам эгаллаб турди. Анжуй ди настияси замонида Венгрия хўжалик соҳасида бир қанча ютуқ-ларга эришди. Қимматбаҳо металлар — кумуш ва олтин қазиб чиқариш кўпайди, аввалги шаҳарлар ўсди ва кўпгина янги ша-ҳарлар бунёдга келтирилди, бу шаҳарларнинг бир қисми кейин-чалик анча катта саноат ва савдо марказларига айланди. Дунай даресининг ҳар иккала қирғоғидаги икки йирик шаҳар — Пешт ва Буда—ўзининг катталиги ва аҳолисининг гавжумлиги билан ўша маҳаллардаёқ бу ерга келган сайёҳларни ҳайратда қолдир-ган эди. Трансильвания шаҳарлари (Семиградье) кон саноати-нинг муҳим марказлари эди. Мамлакатни Марказий, Шарқий ва Жанубий Европа билан боғлайдиган кенг транзит савдоси Венг рия орқали ўтар эди. Қимматбаҳо металлар қазиб чиқариш, ша ҳарларнинг ўсиши ва шу муносабат билан давлат молия ишла-рининг мустаҳкамланиши Анжуй династияси королларига ўз ҳокимиятларини кучайтириш имкониятини берди. Короллар сеймларни чақирмай қўйдилар ва ўз амалдорларининг ҳокимия-тини кучайтирдилар. Бироқ 1351 йили Людовик Олтин булла-нинг дворянларнинг сеймларини чақириш ҳақидаги моддасини тасдиқлаши лозим бўлди. Венгриядаги ерларнинг згалари бир-гина дворянларнинг ўзлари бўлишлари мумкин, деган декрет чиқарди. Дворянларнинг ерлари давлат қарамоғига олинмасин, деб эълон қилинди. Деҳқонларга ер эгаларининг рухсатисйз бир жойдан иккинчи жойга кўчиб ўтиш- мая этилди. Анжуй династияси даврида Венгрия қўшни мамлакатларга ўз таъсирини кучайтирди. Людовик замонида Венгрия билан династик унияда бўлган Польшата таъсир қилишдан ташқари, Венгрия XIV асрда Сербиянинг бир қисмини (Дунай бўйини ёки Қуйи Сербияни) ўзига қарам қилиб олди, шунингдек, Мол давия ва Валахияни протекторат ҳуқуқларида эга'ллади (кейинч чалик, яъни XIX асрда, бу/икки князликдан ҳозирги Руминия ташкил топди) 1 .

Людовик Италия мулкларини ҳам Венгрияга қўшиб олщнни хаёл қилар эди, Италия мулкларини ўша Анжуй династияси вакиллари идора қилардилар. Шу мақсадда у Италияга икки қўшиб марта юриш қилди, лекин ҳар иккала юриш ҳам муваффақият-сиз бўлди. «Улуғ Венгрия» ҳақидаги хяёл амалга ошмасдан ҳол-ди. Аксинча, Людовик вафот этгандан кейин унинг мулклари тез тарқалиб кета бошлади. Венгрларнинг ўзлари озчилик бўл-ган турли қабила халқларидан ташкил топган, шаҳар савдоси ва саноати-баъзи бир ютуқларга эришган бўлишига қарамай, умуман, типик деҳқончилик мамлакати ҳолатида қрлиб келган (саноат умуман заиф ривожланган эди), лекин ҳокимиятни фео-даллар монополия қилиб олган Венгрия узоқ вацтгача катта ва сиёсий жиҳатдан кучли давлат бўлиб қола олмади. Унинг юксалиши муваққат характерга эга эди. Халҳаро вазият ёмонлашиши билан (Польшанинг Венгрия-дан ажралиб чиқиши, туркларнинг Болқон ярим оролидаги му-ваффақиятлари, бутун Адриатика денгизи соҳилини эгаллашга ва, жумладан, Далмация шаҳарларини босиб олишга ҳаракат Қилган Венеция республикаси билан муносабатларнингтсескин-лашиши) Венгрия аҳволини шу қадар хавф- хатарга солиб қўй-- дики, у асл венгр ерларини ажнабийлар ҳужумидан мудофаа қилиши лозим эди. Венгрияга турклар даҳшатлй хавф-хатар солиб турардилар^ пировардида венгрлар бу хавф-хатарни бар-тараф қила олмадилар, Венгр феодаллари турклар билан тўқу нашиш муқаррарлигига кўзлари етиб, улар 1382 йили Карл IV нинг кенжа ўғли Сигизмундни Венгрия короли деб тан олдилар (Сигизмунд Людовикнинг қизи Марияга уйланган эди). Кейин-чалик'Германия императори қилиб сайланган, шунингдек, Че хия тож-тахтига кўз олайтирган Сигизмунд ўз кўлида жуда кўп моддий ресурсларни бирлаштирди. У туркларга зарба бера ола-дигандай бўлиб кўринди. Бироҳ 1396 йилда туркларга ҳарши юриш муваффақиятсиз бўлиб чиқди. Бирлашган немис, венгр, чех ва француз ҳўшинлари Никополь ёнида тор-мор этилди. Сигизмунднинг ўзи аранг қутулди, у Италия орқали айланма йўллар билан уйига қайтди.

XV аср мобайнида венгр зодагонлари династияни бир неча марта алмаштирдилар. Тож-тахт гоҳ немис Габсбургларига, гоҳ поляк Ягеллоларига ўтди. Масалан, 1443 йилда венгр тахтига поляк короли Владислав III таклиф этилди, у бирлашган поляк-венгр қўшини билан 1444 йилда туркларга қарши юриш ҳилди. XV асрнинг иккинчи ярмида Янош Хуниаданинг ўғли маҳаллий феодал Матвей (Матьяш) Корвин (1458—1490) король қилиб сайланди. Янош Хуниада эса турклар устидан қилган ғалаба- лари билан шуҳрат қозонган эди. Матвей Корвин бир оз вақт король ҳокимиятининг обрў-эътиборйни кучайтирди. Урта ва майда рицарларга таянган ва шаҳарларни қўллаб-ҳувватлаган (унинг даврида шаҳарларнинг вакиллари сейм составига кири-тилган эди) Матвей зодагонларнинг беҳуда ҳаракатларини бир қадар чекЛаб қўйган эди. У немис Габсбурглари билан муваф-фақиятли урўшлар олиб борди ва жанубий чегараларни турк-лардан пухта мудофаа қилди. Матвей Корвин даврида венгр-ларда гусарлардан иборат ёнгил қуролланган махсус отлиқ қўшин ташкил этилди, гусарлар королдан мунтазам равишда маош олиб турардилар. Гусарлар жангда чаққон ҳаракатлари ва мардона ҳужум килишлари билан бошқалардан фарқ қилар- дйлар. Аммо король ҳокимияти вақтинча мустаҳкамланган эди. Ягеллолар династиясига мансуб бўлган бундан кейинги корол-лар, яъни Владислав ва Людовик II замонларида зодагонлар ҳокимиятни яна ўз қўлларига киритиб олдилар ва улар Венгрия давлати учун тамомила ҳалокатли сиёсат олиб бордилар ҳамда бу сиёсат тезда Венгрия мустақиллигини йўқотишга, олиб келди. Куруцлар қўзғолони (1514-й.). XV аср охири — XVI аср бош-ларида венгр дворянлари жуда кўп ер-сувга, кўпдан-кўп қаср ва ҳатто шаҳарларга эга эдилар. 46 та комитатда 469 шахсий қаср, 16056 поместьелар бор эди. Баъзи бир магнатларнинг ҳар бири юзлаб поместьега хўжайинлик қиларди. Масалан, Паполь-лар хонадонининг 25 та округ-комитатда поместьеси бор эди. Бу хонадонга 12308 деҳқон ҳовли^си қарарди. Иккинчи бир феодал-нинг 28 та. қасри, 57 та шаҳари ва 1000 та поместьеси бўларди (буларнинг бир қисми Закарпатьеда эди). Крепостной деҳқонлар ^оят раҳмсизлик билан

эксплуатация қилинардилар. Кре постной деҳқонлар 3—4 кунлик баршчинадан ташқари,' икки десятина — бири чертов фойдасига, иккинчиси ер эгаси фердал фойдасига тўлашлари лозим эди. Бундан ташқари, деҳқо'нлар давлат солиқлари тўлардилар. Венгдеҳқонларининг ўз хўжайин- ларига ғоят нафрат билан қарашлари бежиз эмас, албатта. Дёҳқонларнинг мамлакат чеккаларига қочиб кетиши атмосфера-ни бир оз юмшатди. Аммо туркларнинг сиқиб келищи деҳқон-ларни бу имкониятдан ҳам маҳрум қилди. 1514 йилда Венгрияда деҳқонлар уруши бошланиб кетди, бу уруш Венгрияда социал зиддиятлар нақадар кескинлашиб кетганлигини ҳамма томонла : ма намоён қилди. 1514 йилнинг баҳорида папа Лев X туркларга қарши навбатдаги салиб юришини эълон қилди. Папа легати салибчиларни тўплашга киришди. Вёнгриядаги магнатлар бу юришга қарши бўлдилар, аммо бошда папа булласига қарши чиқа олмадилар. Чунки Рим куриясининг фикрича, юриш умум характерга эга бўлиб, салибчилар лашкарига деҳқонларни ҳам жалб қила бош-ладилар. Бу юришда қатнашмоқ учун 40 мингга яқин деҳқон тўпланди (баьзи бир тарихий маълумотларда — 60 мингга яқин эди, дейилади). Деҳқонларга секлер 1 Георг (Дьердь) Дожа бош-чилик қилди. J 7& Салибчи деҳқонлар (куруцлар) қуролланган бўлиб улар ўз ҳарбий ташкилотларига эга эдилар. Крепостнойлар туркларга қарши юришга жўнар эканлар, улар ўзларининг шахсан озод бўлишларига қа^тиқ умид боғлаган эдилар. Феодаллар эса бунга норози бўлдилар. Феодаллар ишчи қўли етишмаслигини пайқаганларидан кейин, улар тез брада король Владиславнинг крепостнойларнинг юришда қатнашишини ман этиш ва ҳарбий отрядларга кирган крепостнойларни поместьеларга қайтариш ҳақида фармон чиқаришига эришдилар. Бунга жавобан куруц лар магнатларнинг поместьеларини яксон қила бошладилар. Шунингдек, Буда ва Пештдаги шаҳар бойларининг қўралари ҳам вайрон қилиб ташланди. Қўзғолон 1514 йил 14 майда бош-ланди. Тез орада бу қўзғолон феодалларга қарши мунтазам деҳқонлар урушларига айланди. Дожа турли ёқларга алоҳида командирлар

бошчилигида деҳқонларнинг бешта колоннасини юборди. Дожанинг ўзи бошда Будапештга яқин Ракоша маядо-нида лагерь қуриб жойлашди, кейин Венгриянинг жанубидаги Сегедин қалъасига жўнаб кетди. Аммо Сёгедин* қалъаси жуда мустаҳкамлангани сабабли, у. бу қалъани ололмади. Бунинг ўрнига Дожа Чанду (Чан) шаҳарини босиб олишга муваффақ бўлди. Бу ерда Дожа Венгрияни республика деб эълон қилди, дворянлар тоифаси бекор қилинганлищши ва ялпи тенглик бар-по этилганини эълон этди. Бироқ Дожа бошқа бир қалъани, яъни феодаллар армиясининг бош. қўмондони Стефан Батори (Ливония урушида Иван Грозний билан урушган, бўлғуси по ляк короли Стефан Баторининг отаси) турган Темешварни қа-мал қилишга киришган пайтида қўзғолончилар яна муваффа-қиятсизликка учрадилар. Қўзғолончилар деярли-икки ойгача қалъани қамал қилиб турсалар-да, лекин уни қўлга ололмади-лар. Деҳқонлар армиясининг бу ҳарбий-техникавий нуқсонидан, табиий, феодаллар ўз манфаатлари йўлида фойдаланишга ҳа-ракат қилдилар. Темешварга ёрдамга етиб келган Янош За- польи номли иккинчи бир воевода 15 июлда деҳқонларга ҳужум қилиб, уларни тор-мор этди ва тарқатиб юборди. Дожа асир қилиб олиниб, қаттиқ азоблаб ўлдирилди: у қизитилган тахтда тириклайин жизғинак қилинди. Капалаги учган феодаллар халқ раҳбаридан ана шу тариқа ўч олдилар. Шундан кейин қонли террор бутун мамлакатни қамраб олди. Минглаб деҳқонлар ра-ҳимсизлик билан жазоландйлар ва ўлдирилдилар. Замондош- лар, қўзғолон маҳалида ҳалок бўлган деҳқонлар сони 60 минг кишига етди, дейдилар. 1514 йилнинг октябрида тўпланган дворянларнинт «ёввойи», сейми деҳқонлар масаласида энг реакцион қарорлар қабул қил ди: сейм чекланмаган баршчина жорий^ қилди, деҳқонларни та-момила помешчиклар суди ихтиёрига топширди, дворянлар (шу жумладан, руҳонийлар ҳам) мамлакатда бирдан-бир «сиёсий», яъни ҳукмронлик қилувчи тоифа, деб эълон қилинди. Деҳқонлар ўлим жазоси билан қўрқитилиб, уларга қурол-яроғ тақиш ман этилди.

Венгрия давлатининг қулаши. 1514 йилги воқеалардан кейин ошкора эълон қилинган феодаллар диктатураси Венгрия давла тининг ҳалокатини тезлаштирди. Венгр феодаллари эндиликда турклар билан янги уруш қилиш учун ўз деҳқонларини қуроллан-тиришдан қўрқиб қолдилар. Тўғри, эзцлган деҳқонларда ўз мам-лакатларини ташқи душмандан ҳимоя қилиш учун куч ҳам, хо-ҳиш ҳам йўқ эди. Аммо туркларнинг тажовузкорлиги давом қилаверди. XVI асрнинг 20- йилларида турклар ўз қўшинлари учун айниқса даҳшатли куч эди. 1526 йилда турклар Венгрияга асосий ҳужумни бошлаб, венгр рицарларини Мохач шаҳари ёнида тор-мор қилиб ташладилар. Шундан кейин Венгрия дав-лати мустақиллигини узоқ вақтгача йўқотди. Венгриянинг катта бир қисми, яъни Урта ва Жанубий қисмлар бевосита Туркияга қўшиб олинди. Шарқий Венгрия (Трансильвания) ўзининг ало ҳида князлигини сақлаб қолган бўлса-да, лекин Туркияга қарам бўлиб қолган эди. Королликнинг учинчи, нисбатан кичик қисми, яъни Ғарбий Венгрия (Будапештнинг ғарб ва шимол томондаги қисми) турклар томонидан истило қилинмасдан қолди. Аммо Венгрия короллигининг бу қолган бир парча жойи шу қадар кичик эдики, венгр феодаллари тез орада Австрия Габсбургла-рига итоат этишга мажбур бўлдилар. Феодалларнинт ўз халқини бу қаДар аёвсиз жазолаши оқибатида Венгрия ўз мустақиллиги-ни йўқотди.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. «Тарихий хотирасиз келажак йук» Т., 1998 й. 2.Гуломов Я.Г. «Хоразмнинг сугорилиш тарихи» Т., 1959 й. 3 История Узбекистана в источниках. Тузувчи Б. В. Лунин. Т., 1984 й. 4.Жабборов И.М. «Узбек халки этнографияси». Т., 1994 й. 5 Саъдуллаев А.С. «Культура юга Средней Азии 7-4 вв. до н.э.» Т., 1987 й. 6.Кабиров Ж., Саъдуллаев А. «Урта Осиё археологияси» Т., 1990 й. 7.Узбекистон тарихи. Муаллифлар жамоаси. 1997 й.

O'xshashlar

XI—XV асрларда Польша

XI-XV асрларда Англия

XI—XV Асрларда Франция

XI—XV асрларда Англия

XI—XV асрларда Скандинавия мамлакатлари