Rim respublikasi inqirozi va ilk imperiya - Tarix - Referatlar

Rim respublikasi inqirozi va ilk imperiya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

80 KB

Ko'chirib olish

Rim respublikasi inqirozi va ilk imperiya Reja: 1.Rim Respublikasini tushkunligi. 2. Rimda fuqarolar urushi. 3.Sezar senat tomonidan diktator deb e’lon qilinishi.

Rim Respublikasini tushkunligi. Rim Respublikasi tuzumining tushkunligi siyosiy hayotining o‘zgarishida yaqqol ko‘rindi. Alohida shaxslar butun guruhlarning siyosiy faoliyatini asosiy maqsadi hokimiyat yoki boylikka erishish edi. Pretor yoki konsul mansabini egallash uchun shahar kambag‘allarining ovozi asosiy rol o‘ynar edi. Shu sababli uni o‘z tomonlariga ag‘darish uchun non, vino yoki moy tarqatish bilan ko‘p xarajat talab qiladigan o‘yinlar, bayramlar uyushtirilar edi. Hatto saylovlarda bevosita saylovchilarning ovozi sotib olinardi. Nomzodlar va saylovchilar o‘rtasida vositachilar bo‘lib, ular nomzod hamyonidan saylovchilarga pul va non tarqatar edilar. Saylovlarga oldindan tayyorgarlik ko‘rilib tanish-bilishlar, obro‘- etiborli kishilar jalb qilinar edi. Nomzodlar saylovlar kompaniyasi davrida o'zlariga ittifoqchilar izlab, turli xil kelishuvlar va murosalaiga kelar edilar. Siyosiy kurash nutqlar so‘zlash, brashyuralar tarqatish va sud davolari bilan amalga oshirilar edi. Siyosiy raqiblarga qarshi turli xil sud jarayonlari qo‘zg‘atilar edi va siyosiy raqib turli yo‘llar bilan obro'sizlantirilar edi. Rim Respublikasining so‘nggi davrida pora berish, korrupsiya, ma’naviy buzuqlik imperiya ijtimoiy hayotining aynishidan dalolat berar edi. Nobillar, suvoriylaiga shaharning quyi tabaqalari o‘z ovozlarini saylovlarda sotishlari odatiy hoi bo‘lib qoldi. Hatto Rimning tashqi dushmandlari ham Rim lashkarboshi va siyosatchilarini sotib olishga muvoffaq bo‘ldilar. Numidiya podshosi Yugurta Rimdagi poraxo‘rlik to‘g‘risida mashhur so‘zini aytgan edi: «Rim sotqin shahar kimkini sotib olishni istasa, unga albatta erishadi». Misr podshosi Ptolomey Avlet taxtga o‘z huquqini tan olinishi uchun Sezar va Pompeyga 6000 talant berdi. Suriyadagi noyib Avl Gabili Ptolomeyju taxtga chiqarish uchun 10000 talant to‘ladi.

Korrupsiya rim sudini ham chetlab o‘tmadi. Rimliklar Rimda er av 74- yiIdagi shov-shuvga aylangan sud ishini uzoq vaqt eslab yurdilar. Sudyalaming biri boshqa sudyalarga taqsimlab berish uchun ayblovchi va ayblanuvchidan ham pora olgan edi 1 . Rim Respublikasi hukmronligining so‘nggi yarmi asrida sudxo'rlik kapitali moliyachilar va bankirlaming soni ko‘paydi. Sudxo'rlik bilan nafaqat suvoriylar, balki rasmiy taqiqlangan bo'lsa ham, senatorlar ham boshqalar vositachiligida shug‘ullandilar. Rimga qaram bo'lgan butun jamoalar, shaharlar hatto podsholiklar amalda moliyachilar va sudxo'rlar bilan birgalikda mahalliy aholini talar edilar. Rimda provinsiyalar noiblarining va boshqa mansabdor shaxslaming suiiste’mollariga oid sud ishlari odatdagi hoi boiib qoldi. Provinsiyalarni talab boyib qaytgan noiblar to‘g‘risida «Rimdan boy provinsiyaga qashshoq bo‘lib ketdi, qashshoq provinsiyadan boy bo‘lib qaytdi» degan ibora tez-tez ishlatiladigan bo‘ldi. Provinsiyalarning talanishi, muvaffaqiyatli moliya operatsiyalari natijasida Rimda juda katta boylik o‘plandi. Rimliklaming oldingi ajdodlari bunday boylikni tushlarida ham ko‘rmagan edilar. Bu hali chegara emas edi. Mashhur patritsiy Lukulning boyligi 100 million sestertsiyga, Krassning boyligi 200 million sestretsiyga baholanar edi. Mashhur notiq va siyosiy arbob Sitseron 100 ming sestertsiy boylikni ko‘rmagan edi. U hali chegara emas edi. 100 ming sestertsiy daromad qilmagan kishini boy deb hisoblamas edilar. Juda katta boylikka ega bo'lish bilan birga Rimda juda ko‘p zodagonlar qarzga botgan edi. Qarz majburiyatlarining o‘sishi narx- navoning tez o‘sib ketishiga siyosiy vaziyatning barqarorlashuviga olib keldi. Rim zodagonlari siyosiy arboblari jamoa oldida obro‘ysizlanmaslik uchun juda katta sarf- xarajat qilishga majbur edilar. Oila ham patriarxal ahamiyatini yo'qotdi. Ayollar endi yer hokimiyatidan chiqa boshladilar. Nikoh ko‘p holatlarda siyosiy maqsadlarni ko'zlab tuzila boshlandi. 1 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Kriege r, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p. 312-315.

Ayollarning o‘z erlariga nisbatan xiyonati, buzuqligi odatdagi hoi boiib qoldi. Qulchilik munosabatlarida ham bir qancha o‘zgarishlar ro‘y berdi. Er av I asrning I yarmidan boshlab ba’zi qullar ozod qilina boshlandi. Sulla diktaturasini o‘rnatilishi. Spartak boshchiligidagi qullar qo‘zg‘oloni (JRim Respublikasi er av 80-yil boshlarida Italiyada ittifoqchilik urushlari tugaganidan keyin moliyaviy tushkunlik, hunar va savdo degradatsiyasi va ichki siyosiy beqarorlik holatida edi.I Shu bilan bir vaqtda Pont podshosi Mitridat VI ni Kichik Osiyo va Bolqon yarimorolini bosib olishi Rimni sharqda urush boshlashiga chaqiriq bo‘ldi. Mitridat mashhur shaxs bo'lib, baland bo‘yli juda katta jismoniy kuchga ega bo‘lgan, 22 tilni bilgan har tomonlama ma’lumotli kishi edi. U Bosfor, Kolxida, Kichik Armanistonni bosib olib, rimliklami Kichik Osiyo mulklariga bostirib kirdi. Mahalliy aholi uni xaloskor sifatida kutib oldi. Kichik Osiyoning barcha shaharlarida uning topshirig‘i bilan bir kunda 30 ming rimlik oidirildi. Mitridatga qarshi urushda qo‘shinga qo'mondonlik qilish uchun birdaniga ikki sarkarda optimatlar yetakchisi er av 80-yilda konsul bo'lgan Lutsiy Komeliy Sulla va populyarlaming o ‘tmishdagi ittifoqchisi olti marta konsul bo‘lgan shuhratparast 68 yosli keksa Gay Many da’vogar bo'ldilar. Rim qo‘shiniga qo'mondonlik qilish senat tomonidan Sullaga topshirildi, Rimda xalq yig'ini Sullani chetlatib, sharqqa yurishga Mariyni qo'mondon qilib tayinladi. Shu vaqtda janubiy Italiyada turgan g‘ayratli Sulla o ‘z qo‘shinlariga juda katta va’dalar berib, Rimga yurish qildi. Rim o‘zining ko‘p asrlik tarixi davomida birinchi bor rimlik qo'shinlar tomonidan jang bilan egallandi. Mariy Afrikaga yashirinishga majbur bo‘ldi. Sulla o ‘z qo‘shini bilan Yunonistonga yurish qilib, Mitridat qo‘shinlarini tor-mor qildi. Shu vaqtda Rimda to‘ntarish sodir bo‘lib, hokimiyatni yettinchi marta konsul qilib saylangan Gay Mariy va 4 marta konsul bo'lgan sinna egalladilar Tez orada Mariybezgak kasalligidan vafot etdi. Sulla er av 83-yilda o ‘z qo‘shini bilan janubiy Italiyaga kelib tushdi. Fuqarolar urushining yangi davri boshlandi.

Bu urush Sullaning g'alabasi bilan tugadi, u yana jang bilan Rimga kirib, o‘z diktaturasini o ‘matdi. Sulla o'zining raqiblarini bartaraf qilish uchun proskripsiya deb nomlangan tadbirni amalga oshirdi. Sulla tomonidan tuzilgan kishilami alohida ro‘yxati shunday deb atalar edi. Kim bu ro‘yxatga tushgan bo‘lsa, qonundan tashqari e’lon qilinib, har qanday kishi uni o'ldirishi hatto bu uchun mukofot olishi mumkin edi. Shu yo‘l bilan 100 senator va 2500 suvoriy o ‘ldirildi va ulami mulki musodara qilindi. Sulla xalq tribunlari hokimiyatini cheklaydigan qator qonunlar qabul qildi, bepul non tarqatishni bekor qildi, qarz foizlarini chekladi hamda er av 241-yilda bekor qilingan senturiy komissiyalarini qayta tikladi. Senat tarkibiga Sulla o ‘z tarafdorlaridan bo‘lgan 300 yangi a’zoni kiritdi. Diktator plebey tribunlari va komissiyalarining qonunchilik hokimiyatini bekor qilib, bu vakolatni senatga berdi. Lekin tez orada er av 79-yilda ko‘plar uchun kutilmagan holda Sulla diktatorlik vakolatini o ‘zidan soqit qilib, hokimiyatdan chetlashdi. Sobiq diktator baliqchilik bilan shug‘ullanib, «Memuarlar» yozdi. Er av 78-yilda u 60 yoshida miyasiga qon quyilishi oqibatida vafot etadi. Sulla konstitutsiyasi yana 8 yil yashadi. Sertoriy qo‘zg‘oloni senatning Gney Pompey boshchiligidagi qo‘shinlari bilan bostirildi. Shu vaqtda Italiyani Spartak rahbarligidagi misli ko'rilmagan qullar qo‘zg‘oloni qalqitib yubordi (er av 74—71-yillar). Spartak kelib chiqishi Frakiyadan bo‘lib Rim yordamchi qo‘shinlarida xizmat qilgan va dezerterligi uchun qullikka sotiladi. U Kapuya shahrida fuqaro Lentul Batiatning gladiatorlar maktabida gladiator edi. Boshda Spartak qo‘zg‘oloniga ahamiyat berilmadi. Sarkardalik qobiliyatiga ega boigan shijoatli Spartak tez orada o‘z qo‘l ostida qullardan tuzilgan 120 ming kishilik qo‘shin to‘pladi. Bir necha bor rimliklar ustidan g‘alaba qildi, ayniqsa, shimoliy Italiyadagi wlutina' shahri yonida Spartak yaxshi qurollangan ikki konsul boshchrriK qilgan Rim qo‘shinlarini tor-mor qildi. Bu hoi Rimni vahimaga tushirib qo'ydi.

Senat er av 72-yilda Spartakka qarshi qo‘shinga boshchilik qilishni favqulodda vakolatlar bilan eng boy quldor Mark Krassga topshirdi. Spartak tezlik bilan Rimni chetlab o‘tib Italiyaning janubiga yurish qildi. Farazlarga ko‘ra Spartak Sitsiliyaga o‘tishga harakat qiladi. Spartakni Sitsiliyaga o‘tishida kemalar bilan ta’minlashga va’da bergan dengiz qaroqchilari Piratlar uni aldadilar. Qullar qo‘shini Bruttiya viloyatiga qamalib qoldilar, Krass bu yerda 52,5 km.lik uzunlikdagi okop qazishga buyruq berdi. Spartak qo‘shinlari rimliklaming bu to‘siqlarini buzib o‘tib, Burundiziga qarab harakat qildilar. Tez orada Spartak qo‘shinlaridan bir necha qismlari ajralib ketdi. Bu Spartakning kuchini zaiflashtirdi. Krass qullar qo‘shinini taqib ostiga olib, ularni orqasidan izma-iz yurdi. Apuliya viloyatida Krass va Spartak qo‘shinlari o‘rtasida hal qiluvchi jang boMdi. Jang boshlanishida Spartakka otini minishga hozirladilar, lekin u qilichini sug‘urib otni o‘ldirdi. Spartak g'alaba qilgan taqdirda eng yaxshi otlarga ega bo‘lishi mumkinligi, yengilgan taqdirda hech qanday ot kerak emasligini aytdi. Jang juda shafqatsiz bo'lib, rimliklar g‘alaba qildilar. Spartak va minglab qullar bu jangda qahramonona halok bo‘ldilar. Uch yil davom etgan qullar qo‘zg‘oloni bostirildi, 6 ming qul Kapuyadan Rimga boradigan yo'lda xochga mixlandi. Pompeyning sharq yurishlari. Birinchi triumvirat Spartak boshchiligidagi qullar qo‘zg‘oloni bilan bir vaqtda Mitridat bilan (er av 74—64-yillar) yangi urush boshlandi. Mitridat haqiqiy sharq despoti bo‘lib, o‘z onasi, ukasi, o‘zi bilan nikohda bo'lgan singillarini, 3 o‘g‘li va 3 qizini oiimiga aybdor edi 2 . U 300 ming kishilik qo‘shinga, 400 kemadan iborat kuchli flotga ega edi. Dastlab Rim qo'shinlariga tajribali sarkarda Likulli boshchilik qilib bir qancha yutuqlarga erishdi, lekin Mitridatni yenga olmadi. Bundan tashqari, u qattiqqo‘lligi bilan legionerlarning noroziligini tug‘dirdi. Shunda senatning irodasiga qarshi xalq yig'ini sharqda qo'mondonlikni Gney Pompeyga topshirdi. 2 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p. 317-321.

Gney Pompey Sulla davrida tanilib, fuqarolar urushi davrida Sullani qo‘llagan edi. Keyin esa uni Spartakka qarshi Krass qo‘shiniga yordamga yubordilar. Er av 70-yilda Pompey va Krass konsul etib saylandilar, Krass ovatsiya (piyoda triumf)da, Pompey triumfga sazovor bo‘ldi, Pompey qo'shinlari rag‘batlantirildi. Pompey O’rtayer dengizi qirg‘oqlarini talagan dengiz qaroqchilarini tugatib, Rimda katta obro‘ga ega bo‘ldi. G ‘ayratli sarkarda Pont podshosini tor-mor qilib, Armanistonni vassal davlatga aylantirdi. Pompey Bosfor podsholigida Mitridatga qarshi qo‘zg‘olon uyushtirib uni o‘zini o‘ldirishiga majbur qildi hamda Suriya va Yahudiyani istilo qildi. Kichik Osiyoda Rim hokimiyatini qayta tikladi. Urushdan keyin Rimda uning sharafiga zafar (triunf)uyushtirildi va Pompey sharqda 22 podsho ustidan g‘alaba qildi, 12 mln. kishini bo‘ysundirdi, 1538 shahar va qal’alami istilo qildi deb, e’lon qilindi. Pompeyning sharqiy yurishi Ellin sharq mamlakatlarini Misrdan tashqari Rimga bo‘ysundirishni tugalladi. Pompey Rimga qaytgan paytda qarzlarni bekor qilish va davlat to‘ntarishi amalga oshirish maqsadi bo'lgan qarzga botgan patritsiy Lutsiy Sergiy Katilina boshchilik qilgan harakatning fltnasi bostirildi. Etruriyada Katilina va uning uch ming kishilik tarafdorlari shafqatsiz jangda oidirildi. Rimda fuqarolar urushi. Katilina fitnasidan tez o‘tmay Rimda siyosiy hokimiyat I triumviratni (er av60-yil «Uch erkak ittifoqi») tashkil etgan uch taniqli siyosiy arbob Pompey, Krass va Sezar qo'liga o‘tdi. Gay Yuliy Sezar (er.av 100-yilda tug‘ilgan) bu vaqtda Krass va Pompey kabi obro‘ga ega emas edi. Lekin u shuhratparast, shijoatli bo'lgani uchun tez orada I triumviratning amaldagi rahbari bo'ldi, bundan tashqari u er av 59-yilda kelishuviga binoan konsul qilib saylandi. Sezar agrar qonun loyihasini amalga oshirdi, natijada Pompeyning sobiq jangchi-veteranlari yer ulushlariga ega boidilar.

Sezar hokimiyat uchun kurashda shahar va qishloq plebsi, uning mustahkam tayanchi bo‘lib xizmat qila olmasligini tushunar edi. Buning uchun yaxshi qurollangan sadoqatli qo‘shin kerak edi. Bu qo‘shinni tashkil qilish uchun katta miqdorda mablag toppish maqsadida Sezar Galliya provinsiyasiga noiblik lavozimini olishga erishdi. Lekin Galliya hali Rimga tobe emas edi. Senal Galliyani bo‘ysundirish uchun Sezaiga qo‘shin to‘plashga ruxsat berdi. Galliyani istilo qilish yetti yil davom etdi. Boshda Sezar gelyet (hoziigi Shvetsariya hududida yashovchi) qabilasiga qarshi, keyin esa germari) qabilalaridan bo‘lgan Ariovis boshchiligidagi svevlaifca ^arshi-tilami harakatlarini olib bordi. Nihoyat (belg) qabilaIfH)ilan keskin kurashdan keyin Galliya bo‘ysundirildi vatf. av . 57-yilda Rim provinsiyasi deb e ’lon qilindi. Er. av . 56-yil bahor oyida Sezaring Galliyadagi vakolati yana 5 yilga uzaytirildi. Sezar er av55-yilda german qabilalariga qarshi Reyn qrtiga, er. av . 54- yilda esa Britaniyaga yurish qildi. Lekin er. av. 54-yilda buyuk gall qo‘zg‘oloni yuz berdi. Bu qo‘zg‘olon larverfry qabUalari tashabbusi bilan boshlanib, qo‘zg‘olonga qobffiyatli yo'lboshchi Versingetorik boshchilik qildi. Rimliklar juda qiyin ahvolga tushib qoldilar. Sezarda 60 ming qo‘shin, qo‘zg‘olonchilarda 300 ming kishi bor edi. Faqat Sezaring haibiy, tashkilotchilik qobiliyati, uning diplomatic san’ati, qo‘zg‘olonchilar ichida o‘zaro kelishmovchiliklar kelib chiqishiga olib keldi, natijada rimliklar bu qo‘zg‘olonni bostirdilar. Qo‘zg‘olonning so'ngi o ‘choqlari er. av . 51-yilda tugatildi. Galliya istilosi natijalari ulkan edi. Sezar 300 qabilani bo‘ysundirdi, 800 shahami qamal qilib oldi, I mln. kishini asir oldi. Rimliklar qo‘liga ulkan miqdorda o ‘lja tushdi: Rimda oltin qadoqlab sotildi va uning bahosi juda pastga tushib ketdi. Bularni hammasi Rimda Sezarni obro‘ e ’tiborini oshirib yubordi. Galliyada urush harakatlari tugamasdan I triumvirat amalda tugadi. Krass Parfiyaga yurish vaqlida yengilib halok bo’ldi.

Sezaring yutuqlari va obro‘-e ’tiborining oshib ketishi u bilan Pompey orasidagi munosabatlarda keskinlik va dushmanlikka sabab bo‘ldi. Galliyada Sezaring vakolati tugadi, u o‘z qo'shinini tarqatishi lozim edi. Lekin u qo‘shinni tarqatmadi. Sezaring kuchli qo‘shinidan qo‘rqib qolgan senat uni vatan dushmani deb e’lon qildi. Uning raqibi Pompeyga Italiyada qo‘shin to‘plab, Sezaiga qarshi chiqishga topshiriq berdi. Nozik diplomat va uzoqni ko‘ra oladigan siyosatchi bo‘lgan Sezar Rimdagi vaziyatni kuzatib Galliya noibligi davridart boshlab katta miqdorda рога berish bilan o ‘z tarafdorlariga ega bo'lgan edi. Sezar Pompey qo'shinlarini kutib turmadi. U er av 49-yil yanvarida shimoliy Italiyaning chegarasi bo‘lgan kichik Rubikon daryosidan o‘tdi. Qonunga ko‘ra bu daryodan o'tgan har qanday qurollangan qo'shin Rim dushmani deb hisoblanar edi. Aytishlaricha daryodan o‘tish oididan Sezar uzoq o‘ylanib turib, «qur’a tashlandi» deb xitob qiladi va qo‘shinga daryodan o‘tishga buyruq beradi. Shimoliy Italiyaning shaharlari Sezar qo'shinlariga deyarli qarshilik ko‘rsatmadilar. Pompey qo‘l ostida jangovar qo‘shin bo‘lmaganligi uchun er av 49-yil 17-yanvarida janubga qo'shin yig'ishga jo‘nab ketdi. Uning orqasidan vahimaga tushgan konsullar va senatning ko‘pgina senatorlari qochib ketdilar. Sezar 3 marta Pompey bilan muzokaralar olib borishga urindi, lekin Pompey 17-martda o‘ziga sodiq qo‘shin va tarafdorlari to‘planayotgan Yunonistonga jo'nab ketdi. Sezar ikki oy davomida hech qanday qon to‘kmasdan butun Italiyani egalladi. U Rimga kirib 5000 funt tilla va kumushdan ko‘proq davlat xazinasini bosib oldi. Sezar Rimda ko‘p turmay Pompeyga sodiq yetti legion turgan Ispaniyaga yurush qildi. Ispaniyada g‘alaba qilib, Sezar Bolqon yarim oroliga o‘tmoqchi edi. Ilerda shaharchasi yonida Sezar dushman qo'shinlarini 2-avgustda tor-mor qildi, shundan so‘ng ikki ispan provinsiyasi Sezar tomoniga o‘tdi. Hal qiluvchi jang er av48-yilda Yunonistondagi Farsal shahri yonida boiib o‘tdi. Pompey qo‘shinlari yengildi, o‘zi esa Misiga qochib ketdi va u yerda xoinona o‘ldirildi.

Sezar Pompey orqasidan Misrga yurish qilib bu yerda sulolaviy kurashga aralashib, malika Kleopatrani hokimiyat uchun ukasiga qarshi kurashida yordam berdi. Oqibatda Iskandariyada Sezarga qarshi qo‘zg‘olon ko'tarildi, bu qo‘zg‘olonni Sezar zo‘rg‘a bostirdi. Shundan so‘ng u sharqqa Mitridatning o‘g‘li Farnakga qarshi yurish qilishga majbur bo‘ldi. Sezar bu yurishni juda qisqa muddatda atigi 5 kunda amalga oshirdi va bu to‘g‘risida senatga o‘zining «Keldim, ko‘rdim, yengdim» degan mashhur maktubini yubordi. Pompeyning asosiy tarafdorlari endilikda Afrikada to'plandilar. Er av46- yilda Afrika provinsiyasining sharqiy qirg‘og‘idagi Tais shahri yonida katta jang bo‘lib, Pompey tarafdorlari to‘la tor-mor etildilar. Shundan so‘ng Sezar Numidiyani bo‘ysundirdi. Er. av. 46-yilda u Rimga qaytdi va bu yerda Galliya, Misr, Pont va Numidiya ustidan g'alabalari sharafiga IV zafar triumfini bayram qildi. Lekin Pompeychilar bilan kurash hali tugamugan edi.

Pompeyning o‘g‘illari Ispaniyada kuch to‘pladilar. Munt /onida er.av. 45- yilda Sezar o‘zining raqiblari ustidan so‘nggi g‘alabasiga erishdi, jang juda qonli va keskin bo‘ldi. Sezarning so‘zi bo'yicha u birinchi bor g‘alaba uchun emas, o‘z hayoti uchun jang qildi. Sezar senat tomonidan diktator deb e’lon qilinishi. Fuqarolar urushi nihoyat tugadi. Sezar ikkinchi bor Rimda senat tomonidan diktator deb e’lon qilindi (senat Sezarni Ispaniyada bo‘lgan vaqtida birinchi marta diktator deb e’lon qilgan edi), unga 5 yillik konsullik, umrbod tribun hokimiyati, saylov komissiyalarida o‘z nomzodini tavsiya qilish huquqi hamda boshqa unvonlar va vakolatlar berildi. Sezar o'zining o‘rinbosari (otliq qism boshlig'i) etib, diktator Rimda bo‘lmagan paytda Rim va Italiyani boshqargan Antoniyni tayinladi. Sezar er av 44-yilda beshinchi marta konsul lavozimini egalladi, umrbod diktator deb e’lon qilindi, u mutlaq hokimiyatga ega bo‘ldi. Sezar podsho kiyimini kiyish huquqiga ega bo‘ldi, uning nomi bilan qasamyod qildilar, unga xudo kabi sig‘indilar. Uning tasviri tangalarda zarb qilindi, Sezar nomi bilan kvintiliy (iyul) oyi belgilandi. Sezar Parfiyaga qarshi yurishga tayyorlana boshladi, Rimda Parfiyani faqat podsho yengishi mumkin degan gap tarqaldi. Sezarni mutlaq hokimiyatga intilishi bir qancha senatorlar va xalqning noroziligiga olib keldi. Unga qarshi fitna uyushtirilib er. av. 44-yil 15-martida senat kengashida Brut va Kassiy boshchiligidagi fitnachilar tomonidan o‘ldirildi. U 23 joyidan yaralangan bo‘lib, uning faqat bittasi o'lirniga sabab boidi 3 . Ikkinchi triumvirat. Respublikani qulashi Sezarni o‘ldirib fitnachilar o‘zlarini yo‘qotib qo‘ydilar. Brut va Kassiy shahardan qochishga majbur bo‘ldilar. Rimning amaldagi xo‘jayini, Sezarning eng yaqin do'stlaridan biri er av 44-yilkonsul Mark Antoniy bo‘ldi. Antoniy Sezarning merosxo‘ri sifatida marhumning uyidan uning arxivi, 100 mln. sestersiy miqdoridagi pul 3 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p. 324-328.

mablag‘ini o‘zlashtirib oldi. Sezarning dafn qilish marosimi dabdabali qilib o‘tkazildi. Dafn qilish marosimi arafasida diktatorning vasiyatida o‘zini bosh merosxo‘ri qilib, asrandi o‘g‘li, jiyani, 18 yoshli Gay Oktavian Furinni belgilagani ma’lum bo'ldi. Boshda Antoniy Gay Yuliy Sezar Oktavianga mensimasdan qaradi. Oktavian senat bilan vaqtinchalik ittifoq tuzdi. Respublika tarafdori bo‘lgan mashhur notiq va konsul Sitseron yangi tiran Mark Antoniyga qarshi Oktavianni qo‘llab-quwatladi. Fuqarolar urushining oxirgi bosqichi boshlandi. Senatnmc topshirig'i bilan Oktavian Mark Antoniyga qarshi urush boshladi. Er av 43-yil aprelida Mutina yonidagi jangda Antoniy yengildi. Legionerlar Oktavianga imperator unvonini berdilar, Antoniy esa respublika dushmani deb e’lon qilindi. Antoniy yengilgach senat g'alabani bayram qildi. Sitseron boshchiligidagi senat oligarxiyasi Oktavianni o‘zi mutlaq hokimiyatini o'matishiga yo‘l bermaslikka urindilar. Oktavianni konsul bo‘lishiga qarshi chiqdilar va unga qo‘shinga qo‘mondonlikni topshirishga buyruq berdilar. Oktavian esa qo'mondonlikni topshirmadi, Antoniyni taqib qilmadi. Aksincha, Mark Antoniy va Sezar tarafdorlaridan bo‘lgan Lepid bilan o‘zaro shartnoma tuzdi. Ulaming ittifoqi II triumvirat nomi bilan ma’lum. Bu ittifoq I triumviratdan farq qilgan holda xalq yig‘inida rasmiy tasdiqlandi. Triumvirlar kelishuviga asosan Oktavian er av 41-yil 19-avgustida konsul etib saylandi. Italiyada ular o‘zlariga qarshi bo'lgan respublika tarafdorlarini taqib ostiga oldilar, e’lon qilingan proskripsiya natijasida minglab odamlar birinchi navbatda taniqli respublikachi Sitseron halok boidi. Shu vaqtda respublika tarafdorlari bo'lgan Brut va Kassiy Bolqon yarim orolida katta harbiy kuch to‘pladilar. Er av 42- yilda Makedoniyadagi Filipp shahri yaqinida triumvirlar qo‘shinlari bilan senat respublikasi tarafdorlari qo‘shinlari o'rtasida jang bo‘lib respublikachilar yengildilar.

Respublikachilar tor-mor etilgach triumvirlar o‘rtasida provinsiyalar yangidan taqsimlandi: Antoniy Sharq, Galliya va Afrikani, Oktavian-g‘arbni (uni mulklari markaziy Italiya bo‘ldi) egalladi, Lepidga esa hech narsa qolmadi. Mark Antoniy Misrga jo‘nab ketdi va u yerda malika Kleopatraga uylanib Makedoniyada yashadi, mutlaq hukmdor sifatida Sharqdagi Rimning yer mulklariga egalik qildi. U Kleopatraning o‘g‘illariga qator provinsiyalyni hadya qildi. Oktavian esa Rimga qaytib Antoniyga qarshi zimdan kuch to‘play boshladi. Tez orada triumvirlardan biri Lepid Sitsiliyada hokimiyatm qoiga olishga urindi, lekin uning qo‘shinlari Oktavian tomoniga o‘tdi. natijada Lepidning siyosiy faoliyati tugallandi. Lepid 0% pontifik lavozimiga ega boigani uchun Oktavian uni hayotini saqlab qoldi. Shundan so‘ng Lepid Rimda hech qanday siyosatga aralashmay er av12-yiligacha yashab 77 yoshida vafot etdi. Italiya va uning atrofidagi hududlarida o‘z hokimiyatini mustahkamlagan Oktavian itoniyga qarshi katta qo‘shin to‘pladi. Er av 32-yilda rimliklar Misrga qarshi urush e’lon qildilar. Antoniy tarafdorlaridan . tozalangan senat uni «respublika dushmani» deb e’lon qildi. Oktavian 250 jangovar kemaga, 80 ming legionerlardan iborat quruqlikdagi qo'shinga, Antoniy esa 100 ming piyoda askaiga, 12 ming otliq va 500 kemaga ega edi. Er av 31- yil 2-sentabrda Epir qirg‘og’idagi Aksiy bumi yonida dengiz jangi boiib, bu jangda Antoniy floti yengildi. Er av 30-yilda Oktavian Suriya va Misrga yurish qildi va hech qanday qarshiliksiz Iskandariya shahrini egalladi. Jangda yengilib, hokimiyatdan ajralgan Antoniy o‘zini qilichga tashlab o‘ldirdi. Kleopatra esa o‘lim to‘shagiga yotgan eriga o‘zini o‘ldirib uni orqasidan borishini va’da qildi. Ammo buning o‘rniga u Oktavian bilan muzokaraga kirishib o‘ziga foydali bo‘lgan shard: bilan taslim bo‘lishga umid qildi. Faqat g‘olib Oktavian uni olt zanjir bilan kishanlab o‘z zafar triunfida Rimga olib borish niy borligini bilib qolib, o‘zini-o‘zi o‘ldirdi. Oktavianning buyn. bilan Sezar va Kleopatraning o‘g‘li Sezarion hamda Antoniyni Fulviyadan bo‘lgan katta o‘g‘li Antull o‘ldirildi.

Antoniynirij.. qolgan 9 bolasi uning sobiq xotini Oktavia (Oktavianning singli tomonidan tarbiyalashga olindi. Ptolemeylar sulolasi hukmron: qilgan Misr Rim provinsiyasiga aylantirildi. Shu bilan Rime fuqarolar urushining fojiali davri tugadi. Sezarning asrandi o‘g‘ Oktavian Rim O’rtayer dengizi davlatining yakka-yu yagon xo‘jayini sifatida 43 yil hukmronlik qildi (er av30-yildar eramizning 14-yiligacha).

Adabiyotlar : 1. Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009. 2. Qadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., I975. Хрестоматия по истории Древней Греции. Под. Ред. Д.П.Каллистова. М., I964. 3. Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., I962. 4. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009. 5. Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., I983. Т., I-2. 6. Гафуров Б.Г. Цибукидис Д.И. Александр Македонский и Восток. М., I980. 7. Шофман А.С. Распад империи Александра Македонского. М., I984.

O'xshashlar

Ilk Rim respublikasi

Respublika tuzumining inqirozi va ilk Rim imperiyasi davri

IV-V asrlarda Rim imperiyasi va quldorlik tuzumining inqirozi

Ilk Rim imperiyasi Oktavian Avgust hukmronligi prinsipat

Hindistondagi birinchi imperiya