Hindistondagi birinchi imperiya - Tarix - Referatlar

Hindistondagi birinchi imperiya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

135 KB

Ko'chirib olish

Hindistondagi birinchi imperiya Reja: 1 . Miloddan avvalgi VI-IV asrlarda Shimoliy Hindiston 2.Aleksandr Makedonskiyning Hindistonga bostirib kirishi. 3. Bindusara. Ashoka hukumronligi davri . 4. Tashqi siyosat. Xo‘jalik. Dehqonchilik. Chorvachilik. Hunarmandchilik. Savdo. Hindistonning ellinistik madaniyati. Hindiston kushanlar davlati tarkibida. 5. Kanishka. Guptlar davlati shakllanishi.

Miloddan avvalgi VI-IV asrlarda Shimoliy Hindiston Miloddan avvalgi I ming yillik o‘rtalarida shimoliy Hindistonda temirchilik, dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo, shaharlarning rivojlanishi, pul muomalasi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot belgilaridan hisoblangan. Qo‘shni xalqlar bilan savdo- sotiq va madaniy aloqalarning kengayishi ijobiy o‘zgarishlar keltirib chiqargan. O‘rganilayotgan davrda dunyodagi uch yirik dindan biri – buddizmning rivoji madaniyati bilan chambarchas bog‘liq edi. Miloddan avvalgi VI-IV asrlarda dastlabki yirik davlatlar tashkil topadi va ular o‘rtasida ustunlikka ega bo‘lish uchun kurash kuchayadi. Manbalar ko‘plab urushlar, xalqlar va qabilalar, monarxiya va respublika o‘zaro to‘qnashuvlari, sulolalar o‘rtasidagi nizolar haqida ma’lumot beradi.Ilk buddizm asarlariga ko‘ra, Budda hayoti davrida Shimoliy Hindistonda 16 ta maxajanapad – «buyuk davlat» mavjud bo‘lib, ular: Anga, Magadxa, Kashi, Koshala, Vaji, Mala, Chedi, Vamsa, Kuru, Panchali, Magxa, Shurasena, Ashmaka, Avanti, Gandxara, Kambodja davlatlaridir. Ba’zi ma’lumotlar mazkur ro‘yxat miloddan avvalgi VI asr o‘rtalarida emas, balki undan ham oldingi davrga to‘g‘ri kelishini ta’kidlaydi. Bu ro‘yxatda shimoliy Hindistondagi qudratli va yirik davlatlar nomi zikr qilingan. Qadimgi Hind olimi Paninining ta’kdlashicha, asli bu raqam juda katta, ya’ni 30 tadan ko‘proq. Janapat ya’ni davlatlar Puranlarda esa 175 ta davlat nomi ko‘rsatilgan.Ba’zi Janapatlar asta – sekin o‘z hududini kengaytirib borgan, ba’zilari esa yirik davlatlar tarkibiga kirgan. Manbalarda ularning hammasi ham mustaqil davlat deb aytilmaydi. Magadxa davlati shimoliy Hindiston siyosiy xaritasida markaziy mavqe egallagan. «Atxarvaveda»da bu nom ilk marta uchrab, ammo ba’zi keyingi davr qadimgi hind manbalari, chunonchi, “Braxman”, “Araniyaka”, epik doston, puran, shastri va boshqa xujjatlarda bu nom qayt etilgan. Miloddan avvalgi I minginchi yillar o‘rtalarida to‘rt asr mobaynida davom etgan qadimgi Hindiston tarixining yangi davri – Magadxa, mauriylar hukmronligi boshlandi. Mauriylar davrida Hindiston tarixida ilk bor yaxlit va yagona davlat vujudga keldi, madaniyat yuksaldi, yozuv keng tarqaldi. Bu paytda buddizm barqarorlashib, quloch yoydi, vishnuizm va shivaizm dinlari yuzaga keldi.

Magadxa-mauriylar davrini o‘rganishda epigrafik manbalar (mauriy shohi Ashoka farmonlari va yozma asarlar, masalan shoh Chandragupta saroyidagi salavkiylar elchisi Megasfenning xotiralari) katta ahamiyat kasb etadi. Chandragupta maslahatchisi Kautiliya qalamiga oid «Ardxashastra» siyosiy asari ham mauriylar sulolasi davri va undan oldingi paytga mansub. Miloddan avvalgi VI-V asrlarda qadimgi Magadxa hozirgi janubiy Bixar hududida muhim jo‘g‘rofiy, strategik va savdo mavqeini egallagan. Daryolar kemalar qatnovi uchun qulay, suvidan esa sug‘orish ishlarida foydalanar edilar. Bu davlat Hindistonning ko‘p o‘lkalari bilan savdo ishlarini yo‘lga qo‘ygan hamda qazilma boyliklari, ayniqsa metall ko‘pligi bilan ajralib turar edi. Qadimgi Rijagrixa (hozirgi Rajgir) ba’zida Giribaj (tog‘li qal’a) nomi bilan atalib, uning atrofi tepaliklar bilan o‘ralgan. U yerdan asosiy savdo yo‘llari, jumladan Taksila, mamlakatning g‘arbiy qirg‘oqlari orqali o‘tgan. Hind arxeologlarining qazishmalari bu shaharning o‘sha davrdagi ko‘rinishini ochib beradi. Shahar mustahkam qo‘rg‘ondan iborat bo‘lib, u shaharlik hukmdorlarning manzili vazifasini o‘tagan. Miloddan avvalgi 493 yillari Xarena sulolasi asoschisi Bimbisara qo‘shni Angu davlatini bo‘ysundirib, o‘z mamlakati Magadxa mavqeini kuchaytirdi va qo‘shni mamlakatlarni istilo qilish siyosatini boshladi. Ma’lumotlarga qaraganda, u, Koshala, Vayshala, Madra kabi davlatlar bilan aloqalarni yaxshilab, Ujayan va Taksila shohi hamda boshqa hukmdorlar bilan do‘stlik aloqalarini o‘rnatgan. Bimbisaraning o‘g‘li Ajatashatru davrida (miloddan avvalgi 493-46Iyy.) Magadxaning siyosiy yutuqlari nikoh – qarindoshlik rishtalari bilan mustahkamlandi. U Koshala ustidan g‘alaba qozondi. Buddaviy va jaynlar matnlaridan ma’lum bo‘lishicha, shimol davlatlari bilan kurash uzoq davom etgan. Kurashlarning asosiy sababi Gang daryosi portining mavjudligi daryo ustidan nazorat qilish imkonini berar edi. Ajatashatru lichchxavlarning bosqinidan saqlanish maqsadida Pataligamu qal’asini qurdirdi 1 . 1 Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B.697-700.

Bu urushlarda Magadxa hukmdorlarining yutuqlari davlat chegaralarini kengaytirish imkonini berdi. Shishunaga sulolasiga asos solingan davrda Magadxa davlatiga ko‘plab, shu jumladan, uzoq muddat qarshilik ko‘rsatgan Avanti davlati ham qo‘shib olindi. Shu bilan birga, ushbu sulola davrida Magadxa davlati o‘z hukmdorligini G‘arbiy Hindistonga ham yoydi. Udayin (miloddan avalgi 46I–445 yy.) magadxa tarixida ilk marotaba poytaxtni Rajagrixadan Pataliputraga ko‘chirib, bu shahar tez orada shimoliy Hindistonning yirik markaziga aylandi. Poytaxtning Pataliputraga ko‘chishi Magadxa va uning istilochilik siyosati kuchayganidan dalolat beradi. Yangi sulola shohi Shishunaga davrida Magadxa tomonidan G‘arbiy Hindistonning qudratli davlati Avantining kuchi sindirildi. So‘ng Magadxa taxtiga Nandalar sulolasi chiqib, davlat yirik imperiyaga aylandi. Bimbisara asos solgan Xaryanka sulolasi miloddan avalgi 437-411, Shishunaga sulolasi miloddan avalgi 413-345 yillarda hukmronlik qilgan bo‘lsa, Nandalar sulolasi miloddan avalgi 345- 317-314 yillarda o‘tirdi. Gang vohasidan farqli o‘laroq Shimoliy G‘arbiy Hindistonda ana shu davrga kelibqabila va xalqlarni etnik, til va madaniy jihatdan o‘z atrofida birlashtirgan yirik davlat bo‘lmagan. Nisbatan kuchli davlatlardan Kambodja va Gandxara mavjud edi. Shimoliy-G‘arbiy Hindistonning ayrim viloyatlari miloddan avvalgi VI asrda Ahmoniylar imperiyasi tarkibiga kirgan. Ahmoniylar shohi DoroI (miloddan avalgi 522-486 yy.) yozuvlarida Gandxara bilan Hindu uning satrapiyalari( viloyatlari) sifatida qayd qilingan. Ular tarkibiga Hind daryosining quyi va o‘rta oqimi va qo‘shni hududlar kirgan bo‘lishi mumkin. Miloddan avalgi VI asrning ikkinchi yarmi davomida shoh KirII Eronda kuchli davlat barpo qilgan. Ahmoniylarning ushbu buyuk davlati g‘arbda O‘rta Yer dengizidan sharqda to Hindistonga qadar cho‘zilgan edi. Antik davr mualliflarining ma’lumotlariga ko‘ra, Kir G‘arbiy Hindiston viloyatlarini bosib olgan. Yunon muallifi Pliniyning so‘ziga qaraganda, u Kanishani vayron qilib, Hind daryosi va Kofeyen (Qobul) orasidagi viloyatlarni ham bo‘ysundirgan.

Yunon tarixchisi Arianning «Indika» asarida Hind daryosi g‘arbida yashovchi hind qabilalari ham «Eronga qaram bo‘lgan va boj to‘lagan» deyiladi. Ksenofontning «Kironediye» asarida Kir Baqtriya va hindlar hududinini ham bosib olganligi aytiladi. Chamasi fors shohi Gandxaraning bir qismini ham egallagan. Bu o‘lkalarda Ahmoniylar Eronining madaniy va siyosiy ta’siri sezilarli bo‘lgan. Oriylar tili Ahmoniylarning rasmiy ishlarida qo‘llanib, bu hududda keyingi davrlarda ham istifoda etilgan. Yunon tarixchisi Gerodot guvohlik berishicha, Gandxara Eron imperiyasining yettinchi satrapiyasiga kirgan. Hind vodiysi esa yigirmanchi satrapiyani tashkil qilgan. U Ahmoniylar davlatida eng ko‘p daromad keltiradigan viloyat hisoblangan. Gerodot Eronga har yili boj sifatida 360 talant (taxminan 9 tonna qum aralash yuvilmagan oltin) to‘langanini qayd etadi. Mahalliy qo‘shinlardan tashkil topgan Kserks qo‘shini Iskandarning Hindistonga yurishidan avval ham mashhur bo‘lgan. Viloyatning asosiy savdo markazi Pushkaravati hozirgi Charasa o‘rnida joylashgan. Hind-yunon davriga oid tanganing bir tomonida hind tuyasi, ikkinchi tomonida esa qo‘lida nilufar tutgan ona ma’buda Ambi tasvirlangan. Takshashila (Taksila)da topilgan tangalarni o‘rganish natijasida olimlar Magatxa miloddan avvalgi V asrning oxiridan boshlab Uttarapatxa, ya’ni «Markaziy mamlakat»ga olib boriladigan savdo-sotiq yo‘lini to‘liq nazorat qilganligini aniqladilar 2 . Hindistonning Ahmoniylar qo‘li ostiga o‘tgan yerlari juda oz bo‘lishiga qaramay, bu viloyatlar Ahmoniylar davlatining madaniy va siyosiy ta’siridan chetda qolmadi. Mauriylar davriga oid Taksiladan topilgan yozuvlar hamda Qandahordagi Yunon-oromiy va hind-oromiy yozuvlari oromiy tili Ahmoniylar sulolasi inqirozidan keyin ham ishlatilib kelganidan dalolat beradi. Ko‘pgina tadqiqotchilar fikricha, Ahmoniylarning davlat ishlari yuritish tajribasi ta’sirini Ashokaning farmonlarida hamda Ashoka va Eron shohi Doroning farmonlari o‘zaro o‘xshashligida ko‘rish mumkin. 2 I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P.220-223.

Ahmoniylar davlat tuzumining ba’zi elementlari Mauriylar imperiyasi davlat tuzumiga o‘xshab ketadi. Shu yerda yashab o‘tgan, Hind tilshunos olimi Panini ijodi aynan shu zaminda kamol topgan. Ahmoniylar davrida hind mollari yuqori sifati hamda xaridorgirligi bilan ajralib turgan. Suza shahrida shoh saroyi qurilishida Gandxara viloyatidan keltirilgan maxsus yog‘och turlari va fil suyagi ishlatilgan. Miloddan avalgi VI asr oxiri va V asr boshalarida hindlar bilan o‘zaro savdo aloqalari o‘rnatilgan. Hujjat matnlariga qaraganda, mazkur shaharlar bilan bo‘ladigan savdo-sotiq rivojlangan. Ba’zi hollarda savdo karvonlari 180 tadan ortiq kishini tashkil etgan. Aleksandr Makedonskiyning Hindistonga bostirib kirishi 20 yoshli o‘spirin makedoniyalik Iskandar otasi o‘ldirilgach, (miloddan avvalgi 336 y.) davlat taxtini egalladi. U Yunonistonda o‘z davlatini mustahkamlab miloddan avvalgi 334 yilda Eronni zabt etish maqsadida yurish boshladi. Sulolalar kurashi va saroy to‘ntarishi oqibatida kuchsizlangan Eron imperiyasi Yunon – makedon qo‘shinlari hamlasiga bardosh bera olmadi. Ketma-ket Kichik Osiyo, Suriya, Falastin, Finikiya, Misr davlatlari bosib olindi. Gavgamel yaqinidagi (shimoli – sharqiy Mesopotamiya) jangdan so‘ng Ahmoniylar qo‘shini yanada kuchsizlandi Bobil, Suza, Persepol, Pasargard shaharlari zabt etildi. Behisob o‘ljalar qo‘lga kiritildi. Shahanshoh Kir valiahdi Doro Kodomann va Doro III o‘ldirildi. Shu bilan Ahmoniylar sulolasi tugatildi. Makedoniyalik Iskandar Ahmoniylar shohi bilan qarindoshlik rishtalarini bog‘lab, bosib olgan viloyatlarni o‘ziniki qilib oldi. Makedoniya tarixchilarining ma’lumotiga ko‘ra, Iskandarning bu o‘lkadagi poytaxti Hirot atrofida bo‘lgan. U Gedroziya satrapiyasiga asos solib, Pura shahrini poytaxt etib belgilaydi. Keyinchalik bu joyda hozirgi Qandahor shahri barpo bo‘ladi. Baqtriya egallangach, uning hukmdori Bess Amudaryoning narigi betiga o‘tib qochadi. Shu bilan Makedoniya imperiyasi yana bir viloyat bilan boyidi.Aleksandr Bessni quvib borib, So‘g‘diyonani bosib oladi, hamda Sirdaryoni imperiyasining shimoliy chegarasi etib belgilaydi. Shu bilan Iskandar So‘g‘diyonani birlashtirib, ushbu daryo bo‘yidagi hozirgi Xo‘jand shahriga asos soladi. Miloddan avvalgi 327 yilda

u o‘zini podsho Doroning vorisi, ya’ni «Ulug‘ shoh» deb e’lon qiladi, saroyda dabdabali sharqona rasm - rusumlar joriy qiladi.Aynan shu, ya’ni miloddan avvalgi 327 yilda makedoniyalik Iskandar Panjobga kirib keladi. Bu yurishdan so‘ng yunonlarning Hindiston haqidagi tasavvurlari o‘zgaradi. Avvallari yunonlar Hindistonni afsonaviy mamlakat, fillar kabi qo‘lga o‘rgatish mumkin bo‘lgan noyob jonivorlar, daraxtlarida jun tolalar o‘sadigan, shakar va bambuk esa bahaybat daraxtlarda terib olinadigan o‘lka ko‘rinishida tasavvur qilishar edi. Bu o‘lkada kam mehnat evaziga, yiliga 2-3 marta hosil olinishi yunonlarni lol qoldirardi. Chunki ular yurtida yiliga faqat bir marta hosil olinardi. Makedoniyalik Iskandar G‘arb va Sharq hukmdorlarini yengib, Elladadan to Hind daryosiga qadar hududlarni egallagan ulkan imperiyasini yaratdi. Iskandar Hindistonni buyuk g‘alabalari tufayli shon-shuhratga burkagan davrida bosib oldi. Kuchli va yaxshi qurollangan qo‘shini unga muvaffaqiyat va yutuqlar keltirdi. Erondagi yengil g‘alaba va Hind daryosi ortining afsonaviy boyliklari buyuk sarkardaning diqqat – etiborini jalb etadi. O‘ttiz kunlik qamaldan so‘ng u Charasaddani ishg‘ol qildi. Arrian ma’lumotlariga ko‘ra, yunon – makedon qo‘shinining Hind va Gidasp orasidagi Taksila shaxri xokimi makedoniyaliklarni qulay manzil va mo‘l – ko‘l oziq ovqat bilan ta’minlab, kuchli qo‘shni dushman davlatlarga qarshi yunonlar bilan birga qo‘shilib jang qilish istagini bildirdi. Shimoliy Hindistondagi davlatlarni o‘zaro nifoqlari Hindiston ichkarisiga kirib borishni osonlashtirdi. Bunga Iskandarning o‘zga davlatlarni o‘ziga og‘dirib, qarshilik ko‘rsatganlarni shafqatsiz jazolashi ham o‘z vazifasini o‘tadi. Ammo barcha hukmdorlar ham Taksila hokimidek ish tutmadilar. Iskandar dastlabki yurishlarida ba’zi qabilalarning kuchli qarshiligiga duch keldi. Hindlar besh metrli nayzalar bilan qurollangan Makedoniya askarlariga qarshi o‘zlarining jangovar aravalarini qo‘ydilar. Yunonlar bronza sovut kiygan bo‘lsa, hindlar charmdan sovut kiyib, qalqon hamda metall dubulg‘alar bilan jangga kirar edilar. Hind fillari har qanday piyoda qo‘shin ichiga yorib kirish qudratiga ega edi, lekin yarador fil o‘z jangchilarini ham ezib tashlashi mumkin edi.

Fillar hujum boshlashdan avval kuchli otliq, kamonchi va piyoda qo‘shin panohida bo‘lardilar. Bazi hollarda hindlarning kamon o‘qlari qalqon va sovutni teshib o‘tar, Iskandar ham shunday yoy o‘qidan yaralangan edi. Yaqin masofadan otilgan yoy sovutni teshib o‘tib, qovurg‘asiga tegib, uni halokatga olib kelishiga oz qoldi. Odatda hind qabilalariga yollanma kshatriylar yordam bergan. Bu qabilalar ahil bo‘lmay, tinimsiz o‘zaro jang qilardilar. Arrian malumotlariga ko‘ra, bazi qabilalar kuchli qurollangan edilar. Ularda 30000 gacha piyoda, 2000 gacha suvoriy, 30 tagacha fillar bo‘lgan. Por nomi bilan ma’lum bo‘lgan Po‘rular shohi o‘zining kuchli qo‘shini bilan yunonlarga qarshi chiqdi.Miloddan avvalgi 326 yili iyul oyida Gidasp daryosi qirg‘og‘ida bo‘lgan jang Iskandarnning Hindiston yurishi tarixida o‘chmas iz qoldirdi. Hind shohlari qo‘shini nafaqat miqdor, balki mahorat bobida ham ajralib turardi. Arrianning ma’lumot berishicha, hal qiluvchi jangda 4000 suvoriy, 300 harbiy arava, 200 fil, 30000 ming piyoda qo‘shin qatnashgan. Iskandar hiyla yo‘li bilan birinchi hamladayoq Po‘rularning harbiy aravalarini tor-mor qildi. Porning asosiy kuchlari bilan jang kun bo‘yi davom etdi va oqibatda Po‘rularning deyarli butun harbiy qo‘shini qirib tashlandi. Po‘rular shohining jasorati Iskandarni hayratga solib, u hukmdor jonini saqlab, hokimiyatini ham uning ixtiyorida qoldirdi. Yunonlar qo‘shini Sharq tomon Gidroat (hozirgi Ravi) daryosiga qadar yetib bordi. Iskandar Gifasis (hozirgi Beas) daryosidan kechib o‘tishdan avval daryoning ortidagi mamlakat, uning hukmdori, qo‘shinning qudrati haqida ma’lumot olmoqchi edi. Mahalliy hukmdorlar Iskandarga u mamlakatning boyligi, Agrames nomli shohi va uning ulkan qo‘shini haqida ma’lumot berdilar. Ayni shu paytda Iskandar qo‘shinida norozilik boshlandi. Askarlarning ma’naviy va jismoniy ahvoli nihoyatda og‘ir bo‘lib, ruhi tushib ketganligi sababli, ko‘pchilik bu mashaqqatli yurishni to‘xtatishni talab qildi. Chunonchi ular sakkiz yarim yil davomida o‘z oila va vatanidan uzoqda bo‘lib, Hindistonga qadar xavf-xatarga to‘la 18000 km yo‘lni bosib o‘tishgan edi. Natijada askarlar benihoya holdan toygandilar.

Buning ustiga Hindistonning noxush issiq iqlimi, bu o‘lkaga xos yomg‘irlar mavsumi, chakalak o‘rmonlar Yunon-makedon jangchilarining tinkasini quritdi. Gifasis daryosiningsharq tomonida ular bilmagan, notanish o‘lka va viloyatlar mavjudligidan xabar topgan askarlar yurishni davom ettirishdan qat’iyan bosh tortdilar. O‘z qo‘shini bilan shon-shuhrat qozongan Iskandar bu gal ularga yon bosishdan boshqa iloj topa olmay, ortga qaytishga farmon berdi.Yunon-makedon qo‘shinlari vatanlari tomon yo‘l olganida ularga qarshi g‘alayon va qo‘zg‘olonlar ko‘tarildi. Ayniqsa kuchli qo‘shinga ega malla qabilalari bilan shiddatli to‘qnashuvlar bo‘ldi. Hindistonni tark etar ekan, Iskandar bosib olgan joylardagi satrapiyalarni saqlab qoldi va ularni idora qilish uchun o‘zining sinalgan lashkarboshilari va ayrim mahalliy hind hokimlarini noib etib tayinladi.Iskandar Hindistonda Por boshchiligida yangi viloyat tuzdi. So‘ng Himolay qarag‘aylaridan kemalar qurilib, yunon qo‘shinining bir qismi dengiz orqali, qolgan qismi esa qadim savdo yo‘li bilan vataniga jo‘nadilar. Yo‘l davomida yerli qabilalar bilan to‘qnashuvlar davom etdi. Hindiston yurishida hindlarning mag‘lubiyati ular ichida birlik yo‘qligini ko‘rsatdi. Chet el istilochilariga qarshi kurash keyinroq mahalliy hukmdorlarni kuchlarini birlashtirishga majbur etdi. Shu bilan birga yunonlarning Hindistonga yurishi ma’lum darajada bu o‘lkada qadimgi yunon – Ellin madaniyatining yoyilishiga sabab bo‘ldi. Iskandarning bu yurishida ishtirok etgan solnomachilar Ptolemey (keyinroq Misr imperatori), Nearx, Evmen, Diodot va boshqalar tomonidan bu mamlakat haqida tarixiy asarlar yaratildi. Hindistonda yunonlar asos solgan Nikeya, Butsefal kabi shaharlar qad ko‘tardi va ular uzoq muddat yashadilar. Yunonlar yurishi Hindistonning tashqi madaniy va savdo aloqalarining kengayishi va mustahkamlanishiga imkon berdi. Yunon-makedon qo‘shinlarining ayrim qismlari bir necha yilgacha Hindistonda qolib ketdi. Ba’zi viloyatlarda ularning hukmronligi oz muddat davom etdi. Miloddan avvalgi 317 yilda Iskandarning noiblaridan Evmen boshchiligidagi qo‘shin Hindiston hududini tark etdi. Miloddan avalgi 323 yilda Iskandar Bobilda bezgakdan vafot etdi. U qisqa umr ko‘rishiga qaramay, tarixda buyuk afsonaviy

shaxs sifatida nom qoldirdi. Iskandar Hindiston shaharlarini zabt etish bilan cheklanmay, ularga yunonlar ta’sirini o‘tkazishga harakat qildi. U bosib olgan hududlarida hokimiyat tepasiga o‘z odamlari yoki hind hukmdorlarini qo‘ydi. Uning ba’zi chora – tadbirlari yerlik xalq o‘rtasida yunon va hind madaniyatini o‘zaro yaqinlashtirdi. Yevropa mamlakatlari bilan Hindistonning aloqalari mustahkamlandi. Ellin dunyosi shu vaqtga qadar noma’lum davlat bilan yaqindan tanishdi. Iskandar imperiyasi egallagan ulkan hudud haqida vataniga qaytgan askarlar ko‘rgan – bilganlarini so‘zlab berdilar. Harbiy rahbarlar va yurish qatnashchilari hind xalqining urf odatlari haqida nisbatan to‘liq ma’lumotga ega bo‘ldilar. Tarixchilar Iskandarning yurishi Hindistondagi jarayonlarga ta’sir ko‘rsatib, kelajakda mamlakat birlashuvi va mauriylar imperiyasining kengayishi uchun turtki bo‘ldi degan fikrni bildirdilar. Hind tarixchisi Kosambining ko‘rsatishicha, shimoli – g‘arbiy Hindiston uzoq vaqt Magadxa imperiyasi hukmronligida bo‘lgan. Iskandar mahalliy qabilaviy davlatlarni mag‘lub qilib, ular kuchini sindirmaganida, Chandragupta Mauriyning bu o‘lkani bo‘ysundirishi qiyin kechardi. Makedoniyalik Iskandarning yurishi vaqtida Magadxa poytaxtida Pandalar sulolasidan Agrames shohlik qilgan. Panda imperiyasi haqida ma’lumotlar mahalliy hind manbalari orqali hozirgi vaqtga qadar yetib kelgan. Mahalliy hind shohlari Iskandarga Panda qo‘shinlarining kuchi, ammo shoh Agrames u qadar katta nufuzga ega emasligi haqida xabar berdilar. Yunon tarixchilaridan Diodor va Kursiy Ruf Agrames qo‘shinida 200 ming piyoda, 20 ming otliq askar, 2 ming yengil arava va 3-4 ming jangovar fil mavjud bo‘lgan deb aytadilar. Qadimgi hind manbalarida Pandalarning boylikka o‘chligi, hatto teri-charm, daraxt, qimmatbaho toshlarga ham soliq solganliklari haqida aytiladi.Pandalar qudratli qo‘shin yordamida soliq to‘lovlarini yo‘lga qo‘yib, faol tashqi siyosat olib bordilar. Ular ba’zi mahalliy sulolalar kuchi va mustaqilligini barbod etib, Dekanning janubiy o‘lkalariga kirib borganlar. Epigrafik yodgorliklardan ma’lumki, Kalinga (hozirgi Orissa) yoki uning bir qismi Nandlar imperiyasi tarkibiga kirgan. Bu imperiya

keyinchalik yangi barpo bo‘lgan Mauriylar sulolasi tomonidan birlashtirilgan. Bu esa yangi hind davlati tashkil topishi uchun barcha sharoitni yuzaga keltirdi. Hind tarixiy manbalariga qaraganda, Nandlar kshatriylarni tugatib, taxt tepasiga kelgan shudralar avlodidan hisoblanadi. Nandlar sulolasiga Maxapadma asos solgan. Brahman manbalar bo‘lmish puronlarda Nandlar yomon fazilatli va pastkash deb ta’riflanadi. Bu ta’rif antik mualliflar asarlarida ham saqlanib qolgan. Tarixchi Plutarx so‘ziga binoan o‘sha davrda Pataliputra taxtida «zoti past hukmdor» o‘tirgan. Jayn asarlarida aytilishicha, Nandlarning ko‘pchiligi jaynizm diniga e’tiqod qilganlar.Bir qancha olimlar buddizm manbalari va hind an’analarini o‘rganib chiqib, Chandragupta Magadxa kshatriylari sulolalaridan biri – mauriylarga mansub degan xulosaga keldilar 3 . Shoh yoshligida ustozi va maslahatchisi Kautilya (boshqa manbalarda Chanakya) bilan uchrashgan. Magatxa taxtini o‘z qo‘liga olish rejasini Taksilada tuzganligi haqida қайдлар мавжуд . Қадимги манбаларда кўрсатилишича , Чанакя Таксила браҳманининг ўғли бўлган . Shri-Lanka yilnomasi orqali Chandragupta taxsil olishni tugallab, Chanakya bilan birga qo‘shin to‘plagani bizga ma’lum. Ular turli tumanlardan askar yollab, qisqa vaqt ichida katta qo‘shin to‘plaganlar. Hind manbalarida aytilishicha, Chandraguptaning taxtni egallash niyati amalga oshgach, u shoh Por bilan ittifoq tuzadi. Chandragupta va Por birgalikdagi g‘alabadan so‘ng imperiyani bo‘lib olishga kelishganliklari haqida ma’lumotlar saqlangan. U davrda Hindistonda Iskandar qo‘shini kuchli mavqega ega bo‘lgani sababli yunon-makedoniyaliklarga qarshi kurashish amri mahol bo‘lgan. Vaziyat qisqa fursatda o‘zgarib, Iskandar o‘z qo‘shini bilan mamlakat hududini butkul tark etadi. Istilo qilingan yerlar esa satraplar hamda hind hukmdorlari o‘rtasida taqsimlanadi. Keyingi voqealar keskin tus oldi. Makedoniyaliklarga qarshi kurash, satraplarning o‘zaro to‘qnashuvlari, Filippning o‘ldirilishi, ularning vaqtincha Evdem va Ambxi hukmiga berilishi, va nihoyat, Iskandarning vafoti siyosiy maydonda o‘z aksini topdi. Panjopdagi vaziyat qo‘shini tobora kuchayib 3 I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P.230-232.

borayotgan Chandraguptaga qo‘l keldi. Milladan avvalgi 317 yilda Evdem Porni yashirincha o‘ldiradi va uning jangovar fillarini olib, Hindistonni tark etadi. Porning o‘limi bilan Hindiston qudratli hukmdordan judo bo‘ladi. Qotillik Chandraguptaning ishtirokisiz yoki xohishsiz amalga oshmaganligi ayon. Asosiy e’tibor endi bir qancha davlatlar ittifoqiga tayangan holda, Magadxa taxtini egallashga qaratilgan edi. Hindistonda yunonlarga qarshi kurash asosan Iskandar o‘limidan keyin boshlandi. Bindusara. Ashoka hukumronligi davri . Chandragupta miloddan avvalgi 317 yildan keyin toju–taxtga ega bo‘ldi. Yustin, Strabon, Plutarx va boshqa yunon mualliflarining asarlarida Chandraguptaning Makedoniyalik Iskandar lashkarboshisi Selevk bilan o‘zaro aloqalari haqida aytiladi. Ularning o‘zaro to‘qnashuvlaridan so‘ng tinchlik o‘rnatish maqsadida Selevk Chandragupta saroyiga elchi Megasfenni yo‘llaydi. Ikki o‘rtada tuzilgan sulhga binoan Chandragupta Selevkka 500 jangovar fil taqdim etgan. Mauriylar ixtiyoriga esa Paropamisada, Araxosiya va Gedrosiya (hozirgi Pokiston va Eron hududida) o‘tadi. Bu voqea Megasfenning «Indika» asarida o‘z aksini topgan. Bizga bu asarning ayrim parchalarigina yetib kelgan. Antik mualliflardan Diodor Chandraguptani «yunonlarni hurmat qilgan hukmdor» deb tasvirlaydi. Chandragupta davlatining poytaxti Pataliputra bo‘lgan. Uni antik mualliflar katta, go‘zal va hashamatli shahar deb tasvirlaydi. Chandragupta Hindistonning eng mashhur shohlaridan bo‘lib, turli afsonalar, rivoyatlar turkumi uning nomi bilan bog‘liq. Chandragupta taxtni taxminan 24 yil (miloddan avvalgi 317-293) boshqargan. So‘ng taxtga uning o‘g‘li Bindusara o‘tiradi. Qadimiy rivoyatlarda u «o‘z dushmanlariga qiron keltiruvchi» nomini olib, miloddan avvalgi 293-268 yillarda hukmronlik qilgan. Shu bilan birgalikda Bindusaraning Janubiy Hindiston xalqlari bilan aloqalari haqida mavjud ma’lumotlar ham ahamiyatga ega.

Bindusara 16 poytaxt – shaharni egallab, davlati hududini «Sharqiy okeandan G‘arbiy okeanga» qadar yoydi. Yunon va Rim mualliflari Mauriy shohining Misr va Selevk imperiyalari bilan o‘rnatgan diplomatik munosabatlari haqida ma’lumotlar qoldirganlar. Strabon Mauriy elchilari haqida yozib qoldirgan. Pliniy elchi yo‘llagan Misr shohining ismini Filadef deb ataydi. Bindusara hududiga Megasfendan so‘ng elchi Dionis yuborilgan. Antik davri tarixchilaridan Hindistonning bu hukmdori G‘arb bilan aloqani kuchaytirib, Chandragupta siyosatini davom ettirgani ma’lum. 3. Bindusara. Ashoka hukumronligi davri. Yunon tarixchilaridan Afiniy Selevk shohi Antiox bilan Bindusaraning bir-biriga maktub yo‘llaganini kayd etadi. Hind shohi Antioxdan o‘z saroyiga shirin musallas, quritilgan xurmo va shu bilan birga faylasuf yuborishini iltimos qiladi. Antiox xatga javoban xurmo bilan musallas yuborishimiz mumkin, ammo bizda faylasuflar sotilmaydi, deb yozadi. Turli manbalarda Bindusara davlatida braxman diniga e’tiqod qilinganligi ta’kidlangan. Bindusara vafotidan so‘ng uning o‘g‘illari orasida taxt uchun kurash boshlanib, pirovardida Pataliputra taxtini Ashoka egallaydi. Ashoka davrida mauriylar sulolasi buyuk qudratga ega bo‘ldi. Ma’lumotlarga ko‘ra, Ashoka hokimiyat uchun uzoq vaqt kurash olib borgan. Shu sababli u toj kiyish marosimini hokimiyatni qo‘lga olishidan 4 yil keyin o‘tkazgan. Mauriylar imperiyasi qadimgi Hindistonning mashhur arboblaridan biri, sulolaning uchinchi hukmdori Ashoka davrida gullab yashnadi. Uning davrida imperiya hududi shimolda Kashmir va Himolay, janubda Maysurgacha, shimoli-g‘arbda hozirgi Afg‘onistondan sharqda Bengal ko‘rfazigacha yoyilgan edi. Imperiya G‘arb va Sharq mamlakatlari bilan diplomatik aloqalar o‘rnatdi. Bu davlat o‘sha davrning yirik imperiyasiga aylanib, shon-shuhrati olamga yoyildi. Mamlakatda budda dini ham rivoj topdi.Bizgacha yetib kelgan Ashoka farmonlarida mauriylar siyosati, imperiyani boshqarish usullari va o‘sha davr tarixi haqida muhim ma’lumotlar bor. Farmonlarda mauriy shohi «Piyadasi Devanamniya» deb ataladi. Bu nom sanskritcha «Xudoga maqbul hukmdor» ma’nosini bildiradi. Piyadasi Ashokaning shaxsiy ismi bo‘lganligi ehtimoli ham mavjud.

Ashoka ismi esa «g‘amdan xoli» degan ma’nosini bildirib, Kosambi o‘z monografiyasida Ashoka yoki Asoka nomini «g‘am bilmas» deb tarjima qiladi 4 . Shri-Lanka yilnomalariga ko‘ra Ashoka 37 yil, Purana ma’lumotlariga ko‘ra 36 yil davomida hukmdorlik qilgan. Shoh farmonlariga binoan, uning davrida Bengal ko‘rfazining janubiy sohilidagi Kalinga davlati bilan urushi eng katta hodisa bo‘lgan. Shoh bu to‘g‘rida quyidagilarni o‘n uch qoyaga o‘ydirib yozdirgan: «Sakkiz yil ichida shoh Piyadasi tomonidan Kalinga bosib olindi. 150 ming kishi asir olindi. 100 ming odam qatl etildi. Bundan ham ko‘prog‘i urushda halok bo‘ldi». Kalinga qo‘lga kiritilishi bilan mauriylar imperiyasi yanada qudratli bo‘ldi. Bu hudud nafaqat strategik jihatdan, balki savdo-sotiq nuqtai nazaridan ham qulay edi. Kalinga urushidan so‘ng Ashoka faol tashqi siyosat yuritdi. Katta qudratga ega Ashoka ba’zan harbiy kuch, ba’zan siyosiy usullar bilan g‘alabaga erishgan. Zabt etilgan yurtlarga maxsus elchilar yo‘llab, mahalliy hukmdorlarga ulkan va’dalar bergan. Rus olimi G.M.Bongard-Levin uzoq izlanishlardan so‘ng Ashokaning budda dini va dharmaning keng yoyilishiga e’tibor berganini aniqladi. Yuqorida aytilganidek, u ko‘p davlatlar bilan diplomatik aloqalar o‘rnatgan. Jumladan, Selevk shohi Antiox, Misr hukmdori Ptolemey, Makedoniya shohi Antigon Tonat, Kirena shohi Mak va Epir shohi Iskandar huzuriga o‘z elchilarini yo‘llagan. Ashoka Seylon bilan ham yaqin munosabat o‘rnatgan. U o‘z o‘g‘li boshchiligidagi elchilarni Seylonga budda dinini yoyish maqsadida jo‘natganida, Seylon shohi unga taqlidan Devanampiya nomini oladi. U ham Magadxaga o‘z elchilarini yuborgan. Mauriylar imperiyasi ulkan hududni egallagan edi. Bu imperiya tarkibiga etnik, til va madaniy jihatdan farq qilgan va diniy e’tiqodi, urf-odati turlicha bo‘lgan xalqlar birlashgan edi. Ashoka tarixchilari yozuvlariga ko‘ra, davlat hududi Janubiy okeandan Himolay tog‘lariga qadar yerlarni egallagan. Hozirgi Afg‘onistondagi Araxosiya ham mazkur imperiya tarkibiga kirgan. U janubda Chola, Keralaputra, Satyanura davlatlari bilan chegaralangan. 4 Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B.704-706.

Mauriylar davrida monarxiya kuchaydi. Qabilalar boshqaruvi yoki respublika tizimining roli asta sekin tushib bordi. Mazkur jarayon Ashoka farmonlarida va «Artxashastra»da aytilgani kabi, davlatchilikning asosiy shiori «Davlat-bu shohdir» ma’nosini anglatadi. Vorislik qoidasiga qat’iyan rioya qilinar, shoh hayotligidayoq o‘g‘illaridan biri, odatda to‘ng‘ich o‘g‘lini taxt vorisi etib tayinlardi. Ammo ko‘pincha shahzodalar o‘zaro qizg‘in kurashdan so‘ng taxtga erishardilar. Taxtga chiqish maxsus marosim – abxisheka o‘tkazilgan. Mauriylar hokimiyati davrida Himolaydan Janubiy dengizlargacha yoyilgan hududning yagona hokimi – Chakravartin – ya’ni «hokimiyat g‘ildiragini aylantiruvchi» tushunchasi shakllandi. Bu to‘g‘rida «Artxashastra»da mufassal aytib o‘tilgan. Binobarin, mazkur jarayon ulkan imperiyaning barpo bo‘lishi bilan bog‘liq hind davlatchiligi tarixidagi yangi davrni ifoda etadi. Ashoka bitiklariga ko‘ra, mauriy shohi davlat tepasida turib, qonun chiqarish huquqiga ega bo‘lgan. U yirik davlat arboblarini o‘zi tayinlagan. U xazinabon ham oliy sud boshqaruvchisi bo‘lgan 5 . Shoh saroyida brahman zotidan bo‘lgan kohin muhim o‘rin tutgan. Hukmdor lavozimlarga o‘z odamlarini tayinlasa ham, ammo ular orasida maxfiy kuzatuvchilari bo‘lgan. Nopok amaldorlarini jazo tariqasida konlarda og‘ir ishlarni bajartirgan. Umuman, nazorat ishlariga katta ahamiyat berilgan. Faqat amaldorlar emas, balki oddiy aholi ham kuzatuv ostida bo‘lgan. Taxtga da’vogar – shahzodalar alohida nazorat ostida saqlangan. Shoh tunlari xufiya ayg‘oqchilarni qabul qilar, kunduzlari esa davlat ishlari yoki maishat bilan mashg‘ul bo‘lardi. Shohning o‘zi qo‘shinlarning bosh qo‘mondoni hisoblangan. Metasfen yozishicha, shoh Chandraguptaning 400 ming kishilik qo‘shini bo‘lgan. Parishad va sabha. Davlatni boshqarishda shoh ayonlari kengashi – parishad katta rol o‘ynagan. «Artxashastra» da mazkur kengash – mantriparishad (shoh vazirlari mantrinlar majlisi) deb atalgan. Kengash barcha buyruqlarni bajarish va tizimni tekshirish bilan shug‘ullangan. Parishaddan tashqari bir necha ishonchli shaxsdan iborat tor doiradagi maxfiy kengash mavjud edi. 5 I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P.234-236.

Parishad tarkibi davlat ehtiyojidan kelib chiqib tayinlangan. Ashoka davrida parishad dxarma qonun-qoidalari bajarilishini nazorat qilgan va mamlakat o‘lkalarini boshqarish usullari bilan tanish amaldorlar vazifalarini belgilagan. Parishadda qizg‘in tortishuvlar bo‘lib turar, goho hukmdor va parishad a’zolari o‘rtasida ham kelishmovchiliklar chiqardi. Ayniqsa, Ashoka davrida bunday qarama-qarshiliklar keskin tus oldi. Parishad o‘z imkoniyatlarini kengaytirishni istagan zodagonlar, harbiylar va kohinlardan tashkil topgan. Vedalar davrida u tarkib jihatidan ancha keng bo‘lib, rojalar siyosatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatar, demokratik uslubda ish olib borar edi. Asta-sekin uning tarkibi qisqarib, faqat aslzodalar ishtirokidagi maslahatchi organga aylanib qoldi. Mauriylar davrida podsho hokimiyati kuchayganda ham parishad o‘z mavqeini saqlab qoldi. Shunday jarayon zodagon va xalq vakillari ko‘pchilikni tashkil qilgan sabhada ham ro‘y berdi. Sabha muhim siyosiy vazifalarni ado etar, Mauriylar davrida uning tarkibi ham ancha qisqardi. Parishadga nisbatan roja sabha ko‘proq vakolatga ega bo‘lib, uning hay’atiga shahar va qishloq aholisining ayrim vakillari kirar edi. Podsho ko‘pincha ko‘mak istab roja sabhaga murojaat qilardi. Ashokaning roja sabha a’zolari oldida ma’ruza qilgani ma’lum. Sabha Chandragupta davrida ham mavjud bo‘lgan.

Kanishka. Guptlar davlati shakllanishi. Kushon imperiyasi qadimgi Hindiston va butun qadimgi Sharqdagi eng qudratli imperiyalardan biri bo‘lib, bir necha yuz yillik mobaynida osiyoliklarning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotiga sezilarli ta’sir o‘tkazib kelgan. Markaziy Osiyo qabilalari tomonidan barpo etilgan imperiya hozirgi Hindiston, Pokiston, Afg‘oniston, O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Turkmaniston, Tojikiston hududini egallagan edi. U o‘sha davrdagi – Rim, Parfiya, Xitoy kabi buyuk imperiyalar qatoridan joy egallagan edi. Keyinchalik Guptalar qabul qilgan davlatchilik tizimi asoslari aynan Kushon davlatidan meros bo‘lib qolgan. Baqtriyada qaror topgan davlatlardan birining tangalari «Kushon Geray» deb nomlangan. Xitoy solnomachilari 100 yildan ortiq vaqt o‘tgach, Kushon Kiotsyukyu to‘rt xonni bo‘ysundirib, o‘zini Guyshuan hukmdori deb e’lon qildi deb hikoya qiladilar. U 80 yildan oshiq umr ko‘rdi. Kujula Kadfiz tangalari Qobul, Taksila va boshqa joylarda ham topilgan. Bu tangalarning old tomonidan hind- yunon shohi Germey tasvirlangan bo‘lsa, orqa tomonida esa, kxarongxi xatida Kadfiz ismi zarb qilingan. Keyinroq u to‘la mustaqillikka erishdi va o‘z nomi bilan tangalar chiqara boshladi. Dastlabki tangalarda «mulk egasi» deb yozilgan bo‘lsa, keyinroq tangalar «shohlar shohi Kadfiz» yozuvi bilan zarb qilindi. Kadfiz I davridan saqlanib qolgan yozuvlar uning hokimiyati Hindistonning shimoli-g‘arbiy chegaralariga yoyilganidan darak beradi. Bu ma’lumotlarda dastlabki kushonlarning vassalarini ham hindlashtirish jarayoni haqida xabar beriladi. Uning hokimiyati keng quloch yoyganini arxeologlar topilmalari ham tasdiqlaydi. Masalan, Taksilaning o‘zidan 2500 ga yaqin tanga topilgan. Ulardagi shoh sur’ati miloddan avvalgi I asr Rim imperatorlari Avgust Tiberiy, Klavdiylarning sur’atlariga o‘xshash. Demak, ular rimliklar bilan aloqa bog‘laganlar. Kadfiz I taxtini uning o‘g‘li Kadfiz II yoki Vema egallaydi. U o‘z davlatini Hindistonning ichkarisiga – hozirgi Panjob, ba’zi farazlarga ko‘ra Uttar Pradeshgacha kengaytiradi, pul islohati o‘tkazib, tangalarni muomalaga chiqaradi. Bu butun Markaziy Sharqdagi ilk barqaror pul birligi edi. Yangi pul tizimi Rim ta’sirida paydo bo‘lgan degan taxminlar mavjud.

Tangalar og‘irligi 8 gramm bo‘lib, ular Kushon davlati tarkibidagi davlatlardan ham topilgan. Pul tizimini bunday isloh qilish etnik jihatdan turli- tuman bo‘lgan Kushon davlatining iqtisodiy yuksalishida muhim omil edi. Vema tangalarida ko‘pincha shohning mehrob oldida turgani, orqa tomonida esa Shivaning muqaddas ho‘kiz – panda bilan yoki yolg‘iz o‘zining tasviri tushirilgandi. Ayrim olimlar Matxuradagi tosh haykalni ayni shu hukmdor nomi bilan bog‘laydilar. Pokistonlik professor A.N.Doni «Kadfiz Kushon davlatining asoschisi bo‘lsa, Vema bu davlat bunyodkoridir» deb aytadi 6 . Kushon imperiyasi qadimgi Hindistonning mashhur hukmdorlaridan bo‘lgan Kanishka davrida buyuk va qudratli davlat bo‘ldi. Ko‘plab hind afsonalari va rivoyatlari Kanishka ismi bilan bog‘liq. Kanishka davrida Kushon imperiyasi Xitoy, Rim va Parfiya bilan raqobatlashib, bunda – Kanishka hukmronligi davrini aniqlash eng jiddiy muammo bo‘lib qolmoqda. Tadqiqotchilarning fikricha, bu davr II asrning birinchi choragi. Ko‘pchilik g‘arb olimlari Kanishka 78 yildan sak erasini boshlagan deb fikr bildiradilar. Kanishka nomi buddaviy manbalarda ham uchraydi. Rivoyatlarga ko‘ra, u o‘zining ilk shohlik davrida budda dinini qabul qilgan. Bu farazni numizmatik, epigrafik va arxeologik dalillar ham tasdiqlaydi. Bu shohning ayrim tangalarida Budda tasvirlangan. Peshovar – Kanishka davridagi Kushon imperiyasi poytaxti – Pushapurada, ya’ni davlatning shimoli-g‘arbiy qismida Kanishka ehrom va katta yog‘och minora qurdirdi va u yerda ba’zi buddaviy yodgorliklarini joylashtirdi. Shunga qaramay, bu davrda aholining diniy qarashlari hamon turli-tuman bo‘lib qolaveradi. Bu vaqtda baqtriya tili ancha keng rivojlanib, u tangalardan kxarashtxi yozuvini siqib chiqardi. Afg‘oniston shimolidagi Surx-Kotalda ham Kanishka davriga oid yozuv topilgan. Unda so‘z ibodatxona qurilishi haqida boradi. Syuan Szyan yozishicha, Kanishkaning dovrug‘i qo‘shni mamlakatlarga yoyilgan va uning harbiy qudratini barcha tan olgan. Bu davrda savdo-sotiq, ayniqsa tashqi savdo yaxshi rivojlandi va shahar hayotida katta o‘sish sezildi. 6 I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P.245-247.

Kushon savdogarlari Sharq va G‘arb o‘rtasida vositachilik qilganlar. Kushonlar o‘z ajdodlari – hind-saklar va parfiyaliklardan ba’zi davlat boshqaruv shakllarini qabul qilib olganlar. Sarnatxda topilgan Kanishka yozuvlarida hozirgi Banoras viloyatida shoh vakillari – kshatrapa va maxakshatrapa mansabidagi amaldorlar kengashi haqida aytiladi. Ismlariga qaraganda, ular baqtriyalik bo‘lganlar. Bu amaldorlar katta hokimiyat va mustaqillikka ega edilar. Ayniqsa kshatrapalar Kanishka vorislari davrida kuchaydilar. Epigrafik yodgorliklarga ko‘ra, buyuk sarkarda bo‘lgan Kanishka 23 yil hukm surgan. Harbiy muvaffaqiyatlari tufayli katta hududlarni qo‘lga kiritdi. U Kashmirni egalladi. Xitoy va Tibet adabiyotida uning Saketa va Pataliputra hokimlari bilan jangi haqidagi rivoyat saqlanib qolgan. Kanishka Parfiya hukmdorini yengdi. Xitoyliklar bilan bo‘lgan urush Qashqar, Xo‘tan, Yorkentni egallash bilan tugadi. Buyuk imperator U Di (89-105 yillar) davrida xitoyliklar Markaziy Osiyoda o‘z qudratini tiklab olishga intildilar. Lashkarboshi Bon Chao Kanishkani mag‘lub etganidan so‘ng bir necha yil o‘tgach, Kanishka Xitoyga yurish qildi. U Xitoy shahzodasini qarorgohida garov sifatida saqlagan degan taxmin ham bor. Hindistondan tashqari Afg‘oniston, Baqtriya, Qashqar, Xo‘tan, Yorkent ham Kanishka imperiyasi tarkibiga kirdi. Hindistonda Panjob, Kashmir, Sind, Uttar- Pradesh (Sharqda to Banorasga qadar) uning qo‘l ostiga o‘tdi. Bengaliya va Bixarda ham u zarb etgan tangalar topilgan. Imperiyaning sharqiy qismini maxakshatrapa va kshatrapa boshqarganlar. Kanishka poytaxt Purushapur (hozirgi Peshovar) da yashagan. Kashmirdagi Kanishkapur shahri Kanishka tomonidan bunyod etilgani haqida taxminlar bor. San’at va adabiyot homiysi bo‘lgan Kanishka budda ibodatxonasini qurish uchun eng yaxshi me’mor va binokorlarni jalb qilgan. Uning o‘limidan keyin ko‘p yillar Xitoy va musulmon sayyohlarini hayratga solib kelgan Peshovardagi supa yunon me’morlari, xususan, Agezila ismlii me’mor boshchiligida qurilgan.

So‘nggi kushonlar. Tarixchi olimlar Kanishkadan keyingi Kushon imperiyasi hukmdorlari sulolasi quyidagi tartibda hukm surgan deb hisoblaydilar: Vasishka, Xuvishka, Kanishka II, Vasudeva II, Kanishka III, Vasudeva III. Madxura va Sanchi yaqinida topilgan va 24-28 yillarga oid deb hisoblangan hind yozuvida Kanishkadan keyin Vasishka hukmdor bo‘lganligi aytilgan. Vasudeva ham uzoq yillar hukm surgan. Uning yozuvlari va tangalari Panjob va qo‘shni viloyatlardan topilgan. III asrda buyuk imperiya mayda davlatlarga bo‘linib ketdi. Vasudeva III davridayoq Kushon davlatining inqirozga uchragani ayon bo‘ldi. Uning avlodlari qudratli Sosoniylar va Eron davlatlari bilan kurash olib borgan. Ayrim olimlar III asrning o‘rtalarida Shopur I (24I-272) hukmronligi davrida Kushon davlati Sosoniylar imperiyasi tarkibigi kirgan deb aytadilar. Ammo X asrda yashab o‘tgan arab tarixchisi Tabariyning yozishicha, Sosoniylar sharqda Seyston, Abrashahr, (Xurosonning bir qismi), Marv, Xorazm, Balx va Xurosonning chekka o‘lkalarigacha egallab olganlar. Marvdan Forsga qaytishda Kushon va boshqa davlatlar hukmdorlari unga itoat qilishlarini bildirganlar. Kushon imperiyasining so‘nggi yillari uning ixtiyorida faqat Gandxara viloyati qolib, shu tariqa qadim Sharqdagi eng yirik imperiya siyosiy maydonni tark etdi. Kushon davlati qadimgi davr madaniyati va siyosiy – iqtisodiy hayotida o‘ziga xos iz qoldirdi. Bir imperiya tarkibida turli xalqlarning birlashuvi, madaniyatlar almashuviga olib keldi. Nafaqat imperiya ichkarisidagi xalqlar, balki tashqaridaga Rim hamda Fors davlatlari bilan ham aloqalar o‘rnatildi. Imperiya turli an’analar asosida rivojlandi. Mahalliy an’analarni saqlagan holda antik davr yutuqlari ham o‘zlashtirildi. Imperiyaning etnik jihatdan turlicha bo‘lganligi numizmatik tadqiqotlar bilan ham isbotlandi. Bu davr tangalarida eron, hind, ellin yozuvlari uchraydi. Bu topilmalarga ko‘ra hind ma’budalari orasida Shiva, Maxasena, Vishkxu, Skandakumar ismlari keng tarqalgan. Keyingi uch ism Shivaning o‘g‘li hisoblangan urush ma’budasi Shivaitiga tegishli. Kanishka tangalarida Buddaning tasviri ham bo‘lgan. Old Osiyo va Ellin xudolari Gelios, Gefest, Selena alohida guruhni tashkil etadi.

Ba’zi olimlar bu nomlar turli-tumanligi mamlakatning tarixiy jarayoniga bog‘liq deydilar. Bundan tashqari tangalar faqat pul bo‘lib qolmay, balki g‘oyaviy qurol vazifasini ham o‘tagan. Chunki bu turli elatlardan iborat imperiyani birlashtirish yo‘llaridan biri edi. Epigrafik materiallar bu davrdagi diniy vaziyat haqida dalolat beruvchi eng ishonchli manbadir. Bu maskanlardan tosh va qoyalarga o‘yib yozilgan ma’lumotlar ko‘plab topilgan. Kushonlar davrida hind sivilizatsiyasi markaziy va sharqiy Osiyoga tarqala boshlagan. Bu davrda ilk bor buddizm Xitoyga kirib borgan (6I-67 yillar). Buddizmning Hindiston tashqarisida tarqalishi uning mazmun jihatidan o‘zgarishiga olib keldi. Kanishka davrida mazkur din mohiyatan va shaklan taraqqiy etdi. Bu oqim buddaviy ta’limotini mustahkamlashga qaratilgan bo‘lib, diniy erkinlik yo‘lida ish olib borgan. Mazkur oqim haqidagi matxura yozuvida ma’lumotlar saqlangan bo‘lib, ular diniy marosimlar haqida tasavvur hosil qilish imkonini beradi. Bu kabi yozuv gandxara san’ati deb atalgan. Chunki Budda va Budxisata tasvirlangan toshlardagi yozuvlar asosan Gandxara viloyatidan ko‘plab topilgan. Shuningdek, brahmanizm ham o‘z mavqeini saqlab qolgan. Yozuvlardan ma’lum bo‘lishicha, brahmanlar turli diniy marosimlar o‘tkazganlar. Bu xususda sobiq sho‘ro, xususan o‘zbekistonlik arxeologlarning dalillari diqqatga sazovor. Surx-Kotal, Matxura va Xalchayon topilmalarini qiyoslab o‘rganish natijasida ularning fikralari hind arxeologlari xulosalariga muvofiq keldi. Uzoq umr ko‘rgan Kushon davlati boshqa davlatlar tizimiga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Kushon hukmronligida xalqaro aloqalar rivoj topdi. Savdogarlar Misr, hatto ba’zi G‘arb mamlakatlariga ham yetib bordilar. O‘rta Yer dengizini Sharq bilan bog‘lagan Buyuk ipak yo‘li ham aynan mana shu davlat hududidan o‘tgan edi. Bu davr Janubiy Hindistonda savdo-sotiq rivojlandi, madaniyat yuksalib, shaharlar ko‘paydi. Xususiy yer egaligi yanada taraqqiy etdi. Shoh o‘z yerlaridan bir qismini xususiy shaxs va braxmanlarga in’om qilar, bunday yerlar soliqdan ozod etilardi. Feodal tizim dastlab Dekanda shakllana boshladi. Yerni amaldorlar bilan birgalikda dehqonlarga in’om qilish haqida I asr Dekan qo‘lyozmalarida qayd

etilgan. Ajanta, Amavarati va Nagarjunikandada topilgan mashhur haykalchalar, ilk tamil dostonlari bizga Dekan va Janubiy Hindiston aholisining hayoti va mamlakatlari haqida ma’lumotlar beradi. Kushon davlati siyosiy jihatdan parchalanib ketganidan so‘ng, maydonga qudratli guptalar imperiyasi chiqdi. Bu davrga kelib kushonlarning so‘nggi vakillari G‘arbiy Panjobda kichik hududgagina egalik qilardilar. Gujorat, Rojaston va Malvada kshatraplar hukm surar, Gang vodiysida, jumladan, respublika toifasidagi davlatlar mavjud edi. Magadxada birin-ketin ko‘plab sulolalar almashib, ular Shimoliy Hindistonning ijtimoiy va iqtisodiy hayotida ancha jiddiy o‘rin tutdilar. Hindiston qadimgi sivilizatsiyasining gullagan davrida guptalar davlati 200 yildan ortiq hukm surdi. Bu davlat Hindiston iqtisodiy hayotida o‘ziga xos ahamiyat kasb etdi. Magadxada hunarmandchilik keng rivojlandi. Qishloq xo‘jaligi aholining oziq-ovqatga bo‘lgan ehtiyojini to‘liq ta’minlardi. Magadxa asosiy metall yetkazib beruvchiga aylandi. Bundan tashqari, u budda dinining muqaddas qadamjoyi sifatida mashhur bo‘ldi. Homiylar va Buddaga e’tiqod qiluvchilardan tushgan mablag‘ yangi ehromlar barpo qilish uchun sarflandi. IV asrning birinchi yarmida Magadxa gullab yashnadi. U guptalar imperiyasining siyosiy markaziga aylandi. Bu imperiya mamlakat tarixida chuqur iz qoldirdi. Mazkur sulola asoschisi Chandragupta guptalardan bo‘lgani uchun davlat uning nomi bilan ataldi. Guptalar davlatining bosh davri 320 yillarga to‘g‘ri keladi. Shu davrdan sulolaning barcha vakillari nomiga “gupta” qo‘shimchasi qo‘shildi. Chandragupta I Maxaradxiraja, ya’ni «shohlar shohi» nomini oldi. Bundan, u mustaqil hukmdor bo‘lgan deb xulosa qilish mumkin. U o‘zining qisqa muddat hukmronligi davrida davlat va sulola obro‘sini oshirdi. Ma’lumotlarga ko‘ra, u qo‘shni lichchxaviylar sulolasi malikasiga uylanib, katta siyosiy yutuqqa erishdi. Uning rafiqasi Kumara Deva haqida muayyan ma’lumotlar mavjud. Bu davrda zarb etilgan tangalarda ham shoh o‘z rafiqasi bilan birga tasvirlangan. Lichchxaviylar o‘ta qadimgi qabila bo‘lib, ular hozirda Bixar shtatining shimoliy qismini egallaganlar.

Bu nikohdan so‘ng guptalar mavqei yanada oshishi, sharqiy chegaralardagi kuchlar nisbati o‘zgarishiga olib keldi. Manbalarda yozilishicha, Chandraguptaning o‘g‘li Samudraguptaning onasi lichchxaviylardan bo‘lgan. Shunday qilib, bu qarindoshlik rishtalari ikki katta davlatni birlashtirib, kudratli imperiyaga aylanishiga olib keldi. Yana shu yozuvlarda Samudragupta ikki davlat vorisi sifatida ko‘rsatiladi. U taxminan 380 yillarda vafot etgan. Tarixchilar Samudraguptani buyuk sarkarda sifatida tilga oladilar. U ham mauriylar kabi Hindistonni birlashtirishga intilgan. Samudragupta yutuqlari haqida Ollohobod ustunlarida ham qaydlar mavjud. U hukmdorlikni Gang vodiysi davlatlarini bosib olishdan boshlagan. Mavjud ma’lumotlarga ko‘ra, u to‘qqiz shohni mahv etib, mol-mulkini o‘zlashtirgan. Saroy shoiri yozgan qasidasida Samudragupta Janubiy Hindistonning 12 davlatini bosib olganligi eslatilgan. Hind tarixchilari Sinxa va Banerjilar fikricha, chegara boshliqlari orasida viloyat boshqaruvchilari bo‘lib, ular Samatata (janubi-sharqiy Bengaliya), Davaka (Assam), Kamarupa (Yuqori Assam), Nepal, Kartpishura (Sharqiy Panjobdagi Jalandxar okrugi) dan iborat edi 7 . Samudraguptaning zamondoshlariga ta’sirini, hatto Shimoli-G‘arbiy Hindiston, Malva, Katxiyavar hokimlari ham e’tirof etganlar. Uning shuhrati Hindistondan tashqariga ham yoyilib, Shri-Lanka oroliga qadar yetib bordi. Seylon shohi Megxavarni (352-379) Samudraguptaga elchi yuborib, muqaddas botxi daraxtidan uning uchun ibodatxona qurishga ruxsat olgan. Samudragupta o‘z talabalarini ashvamedxa, ya’ni ot qurbon qilish marosimi bilan nishonlagan. Hukmronligi so‘nggida u Shimoliy Hindistonning deyarli barcha hududini egallab oldi. U o‘z yerlarini kengaytirishda muayyan muammolarga duch kelgan. Shuning uchun ham u asosiy e’tiborni mamlakat ichkarisi rivojiga qaratgan. Epigrafik ma’lumotlarga ko‘ra, Samudragupta vafotidan so‘ng taxt uning o‘g‘li – Chandragupta II ga o‘tib, u 413 – 415 yillarda hukm surgan. Qadimgi hind mualliflaridan Visakxaddatning «Devichandragupta» (VI asr) asarida, Chandragupta II hukmronligida guptalar yanada gullab yashnagan deb aytiladi. 7 I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P.254-258.

Lekin u akasi Ramagupta bilan shiddatli janglardan so‘nggina hokimiyatni egallay oldi. Aka-uka orasidagi bu kurash akasining o‘limi bilan tugab, Chandragupta II akasining xotini – Dxuruvadeviga uylanadi. Chandragupta II uning kshatraplar bilan janglarida qozongan g‘alabalari ham unga muvaffaqiyat keltirdi. V asr boshlarida g‘arbiy kshatraplar hududida Chandragupta II tangalari muomalaga kiritildi. Bundan tashqari u g‘arbga yurishlarida bir necha viloyatlar, jumladan sohil bo‘yi yerlarini bosib oldi. Shu tarzda guptalar muhim savdo-sotiq markazlariga ega bo‘lib, natijada tashqi aloqalar kengaydi. Chandragupta II faoliyatiga oid tarixiy hujjat – Dehlidagi mashhur temir ustun yozuvlari. Unda Vanga (Sharqiy Bengaliya) va Baxlika (Shimoliy Afg‘oniston) ni egallab olgan hukmdor – shoh Chandra haqida hikoya qilinadi. Yozuvlarda aytilishicha, Chandragupta II yetti devon osha shimoli-g‘arbga yurishlar uyushtirgan. O‘sha davr tangalaridan Chandragupta II pul islohatlarini amalga oshirganligi ma’lum. Undan avval hukmdorlar faqat oltin tanga zarb etgan bo‘lsalar, Chandragupta II muomalaga kumush va mis tangalarni ham kiritdi. Uning kumush tangalarida Shiva xudosining muqaddas qushi – Garuda tasvirlangan. Bu tasvir mis tangalarda ham borligini e’tiborga olib, Chandragupta II Vishnu diniga e’tiqod qilgan degan xulosa qilish mumkin. «Vikramaditya» («qudrat quyoshi») unvonini olgan Chandragupta II hind tarixidagi eng mashhur shaxslardan edi. Ko‘plab shoir va olimlar ijodini uning faoliyatiga bog‘laydilar. Hind adabiyotida keng ma’lum «Shoh Vikramadityaning to‘qqiz qimmatbaho buyumi» afsonasi guptalar davridagi madaniy yuksalish va saroyning ma’naviy muhitidan dalolat beradi. To‘qqiz dur ichida to‘qqiz alloma tasviri tushirilgan bo‘lib, ular orasida Kalidasa, Kashapanaka, Shanku, Vetalabxatga, Gxatakarpara, tabib Dxanvantori, tilchi olimlar – Amarasimxa, Varuchari, falakiyot olimi Varaxamixiralar bor edi. «Vikramaditya» faxriy unvoni unga ilm va fan sohasidagi homiyligi uchun berilgan edi. Chandragupta II vafotidan so‘ng taxtga uning o‘g‘li Kumaragupta o‘tirdi (415-455). U ham otasi kabi imperiya qudratini saqlab qolishga intildi. Sulolaning

keyingi vakili Skandagupta (455-467) ham mamlakatni butunligini saqlab qoldi. Manbalarda u sulola xaloskori sifatida tilga olinadi. Guptalarning so‘nggi vakili Budxagupta 20 yildan ortiq (475-497) hukm surdi. Uning vafotidan so‘ng xun- eftalitlarga qarshi urush boshlanib ketdi. Mashhur xitoy sayyohi Fa Syan Chandragupta II hukmronligi davrida Hindistonga sayohat qildi. Uning yo‘li Gobi cho‘li va Xo‘tanning tog‘li tumanlari, Pomir tog‘ etaklari, Svat va Gandxara orqali o‘tdi. U Hindistonning Peshovar, Matxura va boshqa yirik shaharlarini ziyorat qildi. Uning asosiy maqsadi buddaviylik diniga oid osori atiqalarni izlab topishdan iborat edi. Sayyoh hayoti haqidagi esdaliklariga 399-414 yillar voqealarini kiritgan. U Pataliputrada uch yil yashab, bu vaqtda sanskrit tilini o‘rgandi. Hindistonning madaniy markazi bo‘lgan bu shahar sayyohni lol qoldirdi. Shahar kasalxonasida faqirlarga dori-darmon va oziq-ovqat bepul berilardi. Uning yozishicha, bu o‘lka zich aholisi baxtli turmush kechirgan. Jinoyatlarning og‘ir-yengilligiga qarab jinoyatchiga jarima solinar, qayta jinoyat qilgan shaxsning o‘ng qo‘li kesilardi. Olingan hosilning bir qismi davlatga soliq sifatida topshirilar edi. Fa Syanning xabar berishicha, Panjob va Bengaliyada budda dini taraqqiy etgan.

Adabiyotlar : 1. Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009. 2. Qadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., I975. Хрестоматия по истории Древней Греции. Под. Ред. Д.П.Каллистова. М., I964. 3. Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., I962. 4. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009. 5. Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., I983. Т., I-2. 6. Гафуров Б.Г. Цибукидис Д.И. Александр Македонский и Восток. М., I980. 7. Шофман А.С. Распад империи Александра Македонского. М., I984. 8. Фролов Э.Д. Рождение греческого полиса. Л., ЛГУ, I988. 9. Глускина Л.Н. Проблемы социально-экономической истории Афин IV в. До н.э. Л., I975. 10 Егоров А.Б. Рим на грани эпох: проблемқ рождения и формирования принцпиата. Л., ЛГУ, I983.

O'xshashlar

Rim respublikasi inqirozi va ilk imperiya

Birinchi jahon urushining sabablari va oqibatlari

XVIII asrning birinchi yarmida Buxoro xonligi

XVII–XIX asr boshlarida xalqaro munosabatlar va diplomatiya

1871-1914 yillarda Germaniya