XVIII asrning birinchi yarmida Buxoro xonligi - Tarix - Referatlar

XVIII asrning birinchi yarmida Buxoro xonligi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

39.5 KB

Ko'chirib olish

XVIII asrning birinchi yarmida Buxoro xonligi 1702-yili Subhonqulixon vafot etgach, toj-u taxtni uning o’g’li Ubaydullaxon (1702-1711) egallaydi. Ubaydullaxon II goh isyonkor qabilalarga qarshi, goh bo’ysunmas mahalliy hukmdorlarga, goh davlat sarhadlariga bostirib kirgan ko’chmanchilarga qarshi urush olib borishga majbur bo’ldi. Ubaydullaxonning asosiy maqsadi siyosiy tarqoqlikni tugatishdan iborat edi. XVIII asrning birinchi yarmida Buxoro xonligida siyosiy tarqoqlikning kuchayishi va uning oqibatlari Buxoro xonligi Ubaydullaxon II davrida 1702-yili Subhonqulixon vafot etgach, toj-u taxtni uning o’g’li Ubaydullaxon (1702-1711) egallaydi. Ubaydullaxon II goh isyonkor qabilalarga qarshi, goh bo’ysunmas mahalliy hukmdorlarga, goh davlat sarhadlariga bostirib kirgan ko’chmanchilarga qarshi urush olib borishga majbur bo’ldi. Ubaydullaxonning asosiy maqsadi siyosiy tarqoqlikni tugatishdan iborat edi. U ana shu maqsad yo’lida harakat qildi. Dastlab u Balxni bo’ysundirish yo’lini izladi. Ma’lumki, Ubaydullaxon II ning otasi Subhonqulixon Balxni qatag’on qabilasi boshlig’i Mahmudbiy otaliqqa alohida xizmatlari uchun tortiq qilgan edi. Ubaydullaxon davrida Mahmudbiy Balxda hokimiyatni to’liq o’z qo’liga oladi va o’zini 1706- yilda xon deb e’lon qiladi. Tez orada u Termizni ham egallaydi. Ubaydullaxon awal Termizga, so’ngra Balxga yurish qilib, 1707- yilda Balxni egallaydi. Mahmudbiy qochib ketadi. Ubaydullaxon Buxoroga qaytgach, Balxni yana Mahmudbiy egallaydi. Uning suverenlik huquqini Ubaydullaxon tan olishga majbur bo’ladi. Buxoro xonligi tasarrufida bo’lgan Farg’ona vodiysida ham XVIII asr boshlarida ajralib chiqish harakati boshlanib, hokimiyat avval Chust yaqinidagi Chodak

xo’jalari qo’liga o’tadi. 1710-yilda esa hokimiyatni ming qabilasi boslilig’i Shohruhbiy egallab, mustaqil Qo’qon xonligiga asos soladi. Ubaydullaxon davrida ijtimoiy-siyosiy parokandalik kuchaydi. На r bir viloyat hokimi mustaqil bo’lishga intildi. Natijada, Ubaydullaxonga qarshi fitna uyushtirildi va 1711 - yilning 16- martida u o’ldirildi. Taxtga Ubaydullaxonning inisi Abulfayzxon (1711-1747) o’tqizildi. Abulfayzxon tomonidan fitnaning hamma ishtirokchi va ijrochilari saxiylik bilan mukofotlandi. Ular katta-katta lavozim egalari bo’ldilar. Ubaydullaxonning yaqinlari, amaldorlarining mol-mulklari talandi, o’zlari esa qatl etildi. Shunday qilib, parokandalikka qarshi, oliy hokimiyatni kuchaytirish va mamlakat birligini ta’minlash uchun kurashgan Ubaydullaxonning hukmronligi fojiali yakunlandi. Xonlikda parokandalikning kuchayishi Abulfayzxon kundan kunga mamlakat hayotida nufuzi kuchayib borayotgan amirlar va zodagonlar qo’lida bir qo’g’irchoq hukmdor edi, xolos. Bu davrga kelib, xonning ahvoli shu darajaga borib yetdiki, uning farmonlari saroy ostonasidan nariga o’tmaydigan bo’lib qoldi. Zamondosh tarixchilarning ma’lumotlariga qaraganda, Abulfayzxon „Saroyning oldi (ya’ni Registon) tinch bo’lsa bo’lgani”, degan gapni doimo takrorlab turgan. Abulfayzxon davrida o’zbeklarning mang’it qabilasidan kelib chiqqan Muhammad Hakimbiy katta nufuzga ega bo’lib oladi. U barcha shahzodalar otaliqlarining boshlig’i deb tan olingan edi. Bu boshqa qabilalar aslzodalarining qat’iy noroziligiga sabab bo’ladi.

Shahrisabz hokimi, kenagas qabilasidan chiqqan Ibrohimbiy Urgut va Miyonqol hokimlari bilan til biriktirib, Buxoro xonligidan mustaqil, poytaxti Samarqand bo’lgan davlat tuzishga qaror qildi. Bu maqsadini amalga oshirish uchun 1716-1719- yillarda Qarshiga va Buxoroga hujum qilib, hokimiyatni qo’lga olishga harakat qildi. Bu urinish natijasiz tugagach, 1722- yilda Samarqandni egallab, kuyovi Rajab Sultonni xon deb e’lon qildi. Natijada mustaqil Samarqand xonligiga asos solindi va 1730-1731- yillargacha bu xonlik mustaqilligi saqlanib turildi. Ibrohimbiy o’ziga „amir-ul-umaro” (ulug’ amir) unvonini oldi. Ibrohimbiyning navbatdagi maqsadi Buxoro taxtini egallash, Rajab Sultonni Buxoro taxtiga o’tqazish hamda shu yo’l bilan xonlikning eng nufuzli kishisi bo’lish edi. Abulfayzxon siyosatidan norozi bo’lgan beklar Ibrohimbiyga qo’shiladilar. Ibrohimbiy katta qo’shin to’plab Buxoroga yurish boshlaydi. Ibrohimbiy va Rajab sultonlar kimki ularga qo’shilsa, g’alabadan so’ng juda katta boylik va amal ulashishni va’da qiladilar. Jangda Muhammad Hakimbiy otaliq boshchiligidagi Buxoro qo’shinlari mag’lubiyatga uchraydi. Lekin Rajab Sulton Buxoro shahrini egallay olmaydi. Qanday bo’lmasin Buxoro taxtini egallash ishtiyoqida yonayotgan Ibrohimbiy va Rajab Sulton oqibatini chuqur o’ylab ko’rmasdan turib ko’chmanchi qozoqlardan yordam so’raydilar. Ularga katta o’ljalar va’da qiladilar. Jung’ar (qamoq) ko’chmanchilarining bosqinidan katta talafot ko’rgan, talangan hamda ocharchilikka duchor etilgan qozoqlar bu taklifga rozi bo’ladilar. Mamlakatga kirib kelgan qozoqlar talon-tarojlikni avj oldiradilar. Ular yetti yil mobaynida Zarafshon va Qashqadaryo vohalariga talonchilik yurishlarini uyushtirib, hamma yoqni talab, xonavayron qiladilar. Na Buxoroda, na Samarqandda ularni to’xtatishga qodir kuch topilmadi. Bunday sharoitda ichki nizolar yanada avj oldi. Aholining Abulfayzxondan noroziligi kuchayib ketdi. Nihoyat, Abulfayzxon yaqinlarining talabi bilan Muhammad Hakimbiyni Buxorodan chiqarib yuborishga qaror qiladi.

Hakimbiy Qarshiga jo’nab ketadi, biroq u qulay fursat tug’ilishi bilanoq Buxoroda hokimiyatni yana o’z qo’liga olish niyatidan qaytmagan edi. Abulfayzxon esa vaqtini ko’ngilxushlik ishlariga sarflab, mayxo’rlikka berilib ketadi. Uning yetti farzandi bor edi. Mast chog’ida ularni o’limga mahkum etdi. Hali go’dak bo’lgan Abdulmo’mingina taxt ostiga yashirinib, omon qolgan. Xon davlat ishlarini deyarli nazorat qilmay qo’ydi. Oliy hokimiyat amalda oliy qo’shbegi bo’lib olgan Jovshon qalmoq qo’liga o’tdi. Markaziy hokimiyatning zaiflashuvi siyosiy tarqoqlikni yanada kuchaytirdi. Samarqand, Qarshi, Balx, Farg’ona, Badaxshon amalda mustaqil bo’lib oldilar. Bu ahvol tashqi dushmanlarning Movarounnahrga bostirib kirishiga qulay imkoniyat yaratdi. Davlat mustaqilligining yo’qotilishi Eron shohi Nodirshoh Kavkaz, Hindiston, Usmonli turklar saltanati va Afg’onistonga qarshi zafarli yurishlardan so’ng, 1736- yili Buxoro xonligiga bostirib kirdi. Nodirshohning o’g’li Rizoqul yetakchiligidagi qo’shinlar Amudaryodan o’tib, ko’pgina hududlarni bosib oladi va Qarshini 15 kun qamal qiladilar. Bunday og’ir sharoitda Buxoro xoni Xiva xonidan yordam so’rashga majbur bo’ldi. Xiva xoni Elbarsxonning yordamga kelayotganidan xabar topgan Nodirshoh buyrug’iga binoan Rizoqul qo’shinlari orqaga qaytib ketadilar. 1740- yilda Eron qo’shinlari Buxoroga qarshi ikkinchi marta hujum qiladilar. Bu safar qo’shinni Nodirshohning o’zi boshqaradi. Buxoro va Xiva xonlari umumiy dushmanga qarshi kurashish uchun birlasha olmaydilar. Bu ham yetmaganidek, Buxoroning o’zida xoinlik yuz beradi. Xonlikda yetakchi mavqega ega bo’lib olish niyatidan qaytmagan Qarshi hukmdori Muhammad Hakimbiy Nodirshoh tomoniga o’tib ketadi. Abulfayzxon Eron

bosqiniga qarshi kurashni uyushtira olmay, taslim bo’ladi. Nodirshoh Buxoro xonligining taslim bo’lish shartlarini Muhammad Hakimbiy orqali Abulfayzxongajo’natadi. Abulfayzxon Zarafshon daryosining bo’yidagi Chorbakr qo’rig’iga — Nodirshoh huzuriga borishga va shartnomani imzolashga majbur bo’ladi. Shartnomaga ko’ra, Nodirshoh qo’shinlari uchun 8 yilga yetadigan 200 ming xarvar bug’doy va arpa to’plab beradi. Bundan tashqari, Buxoro xonligi aholisidan 10 ming nafarli qo’shin to’planib, Nodirshoh ixtiyoriga jo’natiladi. Bu qo’shinga Muhammad Hakimbiyning o’g’li Muhammad Rahim qo’mondon etib tayinlanadi. Shunday qilib, Buxoro xonligi Eronga qaram davlatga aylanadi. Muhammad Hakimbiy esa imkoniyatdan foydalanib qo’shbegi (bosh vazir) lavozimini egallaydi. Butun hokimiyat amalda uning qo’lida to’planadi. Ashtarxoniylar hukmronligining barham topishi muqarrar bo’lib qoladi.

O'xshashlar

Qo‘qon xonligi (XVIII asr ikkinchi yarmi – XIX asrning birinchi yarmi)

Buxoro amirligi (XVIII asr ikkinchi yarmi-XIX asrning birinchi yarmi)

Xiva xonligi (XVI-XIX asrning birinchi yarmi)

Ispaniya XVI asr – XVII asrning birinchi yarmida

XVI—XIX asrning birinchi yarmida o'rta osiyo xalqlari tarixshunosligi