Xiva xonligi (XVI-XIX asrning birinchi yarmi) - Tarix - Referatlar

Xiva xonligi (XVI-XIX asrning birinchi yarmi)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

61.5 KB

Ko'chirib olish

Xiva xonligi (XVI-XIX asrning birinchi yarmi) Reja: 1. Xonlikning tashkil topishi va siyosiy rivojlanishi. 2. Davlat tizimi va uning ma’muriy tuzilishi. 3. Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot.

Xiva xonligi amudaryoning quyi oqimidagi qadimiy Xorazm voxasida 16- asr boshlarida shakllangan feodal davlat bo‘lib, 17-asr boshlaridan mustaqil davlat sifatida boshqarilgan. Temuriylar davlati tarkibiga kirgan xorazm voxasi 1505 yilda Shayboniyxon tomonidan bosib olingan bo‘lsa, 1510-12 yillarda Eron shohi Ismoil Safaviy davlati tarkibiga qo‘shib olindi. Lekin Xorazmda eronliklarga qarshi kuchli xalq harakati ko‘tariladi. Xorazmning obro‘li shayxlari Dashti qipchoqlik o‘zbeklar yo‘lboshchisi Elbarsxonga Xorazm taxtini taklif qiladilar. Elbarsxon qo‘shinlari qisqa muddatda eronliklarni Xorazm voxasidan quvib chiqaradi. Elbarsxon (1712-1781) Xorazm poytaxti hisoblangan Urganch shahrini qo‘lga kiritib, amalda xonlikka asos soladi. U tez orada xonlik hududini birmuncha kengaytiradi. Xozirgi Turkmanistonning janubiy qismini, Eronning shimolidagi Seraxs tumanini, Orolni va Mang‘ishloqni egalladi. Vafotidan keyin uning vorislari hukmronlik qildilar. Xususan, 16-asrda Xorazmni uning avlodlaridan Berikach Sulton, sultonhoji, so‘fiyonxon, sultong‘ozi, Avanushxon, Qolxon, Aqatayxon, Do‘stxon, Xojimxon, Nurmuhammadxon kabi xonlar boshqarib turganlar. Shayboniy Ubaydullaxon 1537-1538 yillarda Xorazmga qisqa muddat o‘z hukmronligini o‘rnatishga erishgan bo‘lsada, avanushxon vorislari tomonidan tezda Xorazm ozod etildi. 16-asrning ikkinchi yarmida Abdullaxon ikkinchi Xorazmni bo‘ysundirish uchun harakat qildi. Bir necha marta harbiy yurishlardan so‘ng 1593 yilda Xorazm ham Buxoro xonligi tarkibiga qo‘shildi. Lekin, Abdullaxon ikkinchining vafotidan keyin Xoroazm yana mustaqil davlatga aylandi. 16-asrning 70-yillarida Xorazm poytaxti Urganchdan Xivaga ko‘chiriladi. Poytaxt Xivaga ko‘chirilganidan so‘ng bu davlat poytaxt nomi bilan Xiva xonligi deb atala boshlagan. 17-asr boshlariga kelib, Xorazm taxti uchun bo‘lgan kurashlardan so‘ng Arab Muhammadxon (1602-1623) taxtga o‘tirdi. Lekin ko‘p o‘tmay, uning o‘g‘illari Xabash va Elbars o‘z otasiga qarshi hokimiyat uchun kurash boshlaydilar va uni taxtdan ag‘darib, avval ko‘ziga mil tortadilar, so‘ngra Xivada qatl etadilar.

Shu tariqa taxtga Elbars o‘tiradi. Qisqa hukmronlikdan so‘ng u ham ukasi Isfandiyor tomonidan taxtdan tushiriladi. Isfandiyor hukmronligi davrida (1623- 1643) Xiva xonligida siyosiy vaziyat keskinligicha qoldi. Ayniqsa, Amudaryoning quysi oqimidagi Orol hokimligi markaziy hokimiyatga bo‘ysunmadi. Shuningdek, turkman qabilalarining ham xonga ta’siri katta edi. Ular yordamida Isfandiyorxon o‘zbek qabilalari vakillarini davlat boshqaruvidan chetlashtira boshlaydi. Isfandiyor o‘limidan so‘ng Xiva taxtiga o‘tirgan Abulg‘ozixon Xorazm tarixida muhim o‘rin tutdi. U 1643 yilda Orol o‘zbeklari yordamida Xiva taxtini egallaydi. Uning hukmronlik davri (1643-1663) da markaziy davlat hokimiyati birmuncha mustahkamlandi. Ko‘chmanchi turkman qabilalari va qalmiqlarga qarshi muvaffaqiyatli kurashlar olib borildi. Uning davrida Buxoro xonligi hududlariga ham talonchilik yurishlari olib borildi. 1662 yilda tuzilgan o‘zapro sulxga qaramay ikki xonlik o‘rtasidagi nizoli vaziyat keyingi yillarda ham saqlanib qoldi. Abulg‘ozixon og‘ir dardga chalingani uchun 1663 yilda o‘z ixtiyori bilan taxtdan voz kechadi. Uning vorisi Anushaxon hukmronligi davrida (1663-1687) Xiva qo‘shinlari Buxoroga, Samarqandga, Qarshiga yana hujumlar qilib turdilar. Buxoroning yangi xoni Subxonqulixon nafaqat xivaliklar hujumini to‘xtatishga, balki Xivada o‘z ta’sirini o‘rnatishga muvaffaq bo‘ldi. Uning yordamida Anushaxonning o‘g‘li Ernak 1687 yilda Xivada hokimiyatni egallash uchun fitna uyushtiradi. Lekin o‘z otasi Anushaxonni ko‘r qilib taxtni egallagan Ernak hokimiyatni uzoq saqlab qola olmadi. Subxonqulixon 1688 yilda Xiva taxtiga Shohniyozni (1688-1707) o‘tqazib, Xivani amalda Buxoroga vassal davlatga aylantirdi. Ammo bu siyosiy qaramlik uzoq davom etmadi. Shohniyoz Rossiya hukmdori Pyotr birinchiga xat yo‘llab, Xivani Rossiya tarkibiga qo‘shib olishni so‘raydi. 1703 yilda Pyotr birinchining Xiva Rossiya tarkibiga qo‘shib olinganligi haqidagi yorlig‘i Xivaning yangi xoni Arab Muhammadga (1707-1714) topshirildi. Lekin Xivani o‘ziga tobe etish Rossiyaga nasib etmadi. Arab Muhammad va uning vorisi Sherg‘ozixon hukmronligi davrida (1715-1728) xonlikdagi siyosiy nizolar

mamlakat iqtisodini ham izdan chiqardi. Bu vaziyatda Pyotr 1 tomonidan uyushtirilgan Bekovich-Cherkasskiy rahbarligidagi 6 ming kishilik ekspeditsiya xonlikka kirib keldi. Lekin bu qo‘shin xivaliklar tomonidan butunlay qirib tashlanadi. Tashqi dushman bartaraf etilganiga qaramay, xonlikda ichki nizolar davom etardi. Buxoro xoni Abulfayzxon Xivadagi markaziy hokimiyatga qarshi chiqayotgan Orol hokimlarini qo‘llab-quvvatlab turdi. O‘zaro urushlar Sherg‘ozixon o‘limigacha davom etdi. Elbarsxon davrida (1728-1740) o‘zaro nizolar birmuncha susaydi. Uning davrida Xiva qo‘shinlari Xuroson yerlariga harbiy yurishlar uyushtirib katta o‘lja va asirlar bilan qaytdi. Bunga javoban Eron shohi Nodirshoh Xorazmga qarshi hujum uyushtirdi. Bo‘lib o‘tgan janglarda g‘alaba qilgan eronliklar 1740 yilda Xiva xoni Elbarsxonni o‘ldirib, Xorazmni butunlay bo‘ysundirdilar. Shundan so‘ng Xorazmda siyosiy parokandalik boshlandi. Xiva taxtida kichik qozoq juzidan bo‘lgan Abulxayrxonning qisqa hukmronligdan so‘ng Nodirshoh Xorazmga ikkinchi marta yurish qilib Xivani egallaydi. Xiva Nodirshohning noibi tomonidan boshqarila boshlandi. 1741 yilda Xivada qo‘zg‘olon ko‘tarilib, eronlik noib o‘ldiriladi va eronliklar qo‘shini qirib tashlandi. Taxtga Nurolixon o‘tiradi. Lekin eronliklarning yangi qo‘shini Xorazmga kirib kelishi bilan u Dashti Qipchoqqa qochib ketadi. Shundan so‘ng Xiva taxtida xonlar tez-tez almashib turdi. 1747 yilda qozoq sultoni Taibxon taxtga o‘tiradi (1747-1757). Lekin uning boshqaruvidan norozilik kelib chiqadi va yana qo‘zg‘olon ko‘tariladi. Xon taxtni tashlab qozoq dashtlariga qochib ketganidan keyin hokimiyatni uning ukasi Abdullaxon (1757-1758) egallaydi. Xivada ko‘tarilgan navbatdagi qo‘zg‘olondan foydalangan Buxoro hukmdori Muhammad Raxim Xiva taxtiga o‘z odami Temur G‘ozixonni o‘tqazadi. Shu davrdan boshlab Xiva xonligida o‘zbeklarning Qo‘ng‘irot urug‘idan bo‘lgan inoqlarning hokimyatdagi ta’siri ortib bordi. 1763 yilda Inoq Muhammad Amin amalda Xivadagi birinchi darajali hukmdorga aylandi. U 1770 yilda turkmanlar hujumini, 1782 yilda buxoroliklar tajovuzini bart araf etib markaziy hokimiyatni

birmuncha mustahkamladi. Mahalliy hokimlar beboshligia chek qo‘yildi, mamlakat iqtisodiy ahvoli yaxshilandi. Xunarmandchilik, qishloq xo‘jaligi va savdo-sotiq rivojlana boshladi. 19-asr boshlariga kelib inoqlar faqat amalda emas, balki rasman ham Xiva taxtini egalladilar. Eltuzarxon Inoq (1804-1806) Xiva taxtiga o‘tirgan qo‘ng‘irotlar sulolasining birinchi xoni hisoblanadi. Uning vorisi Muhammad Raxim 1 (1806- 1825) Xiva xonligini birlashtirishni nihoyasiga yetkazdi. Uning davrida bir qancha siyosiy, iqtisodiy, ma’muriy islohotlar o‘tkazildi. Xon saroyi qoshida Kengash (devon) ta’sis etildi. Islohotlar o‘tkazilib, soliqlar tartibga solindi. Ichki muomala uchun oltin va kumush tangalar zarb etildi. 1811 yilda orolliklar – qoraqalpoqlar Xiva tarkibiga qo‘shildi. Muhammad Rahimning vorislari Olloqulixon davrida (1825-18420) va muhammad Aminxon davrida (1845-1855) xivaliklarning Xurosonga talonchilik yurishlari birmuncha kuchaydi. Buxoro bilan Xiva o‘rtasida Marv viloyati uchun to‘qnashuvlar bo‘lib turdi. 1855 yilda Seraxsni qamal qilish chog‘ida Muhammad Raxim vafot etdi va Xiva taxtiga Abdullaxon o‘tqazildi. 6 oydan so‘ng u turkmanlar bilan bo‘lgan jangda o‘ldirilgach, taxtni qutlug‘murodxon egalladi. Xiva xonligida siyosiy vaziyat yana keskinlashib ketdi. O‘zaro sulolaviy va qabilaviy nizolar avj oldi. 1859 yilda Xiva taxtiga Said Muhammad Raxim 2 (1865-1910) o‘tirdi. “Feruz” taxallusi bilan ijod qilgan bu hukmdor amalda Xivaning so‘nggi mustaqil xoni bo‘lib tarixga kirdi. Uning davrida xonlikning siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan yuksalishi yuz berdi. Lekin, 1873 yilda Xiva rus qo‘shinlari tomonidan bosib olindi va xonlik Rossiyaga qaram davlatga aylandi. Xiva xonligi xon tomonidan saroy amaldorlari yordamida boshqariladigan, yakka hokimchilikka asoslangan davlat bo‘lib, uning boshqaruv tizimi Buxoro va qo‘qon xonliklaridan deyarli farq qilmagan. Xonlikdagi eng yuqori unvon xon bo‘lib, u siyosiy, harbiy va diniy hokimiyatga ega edi. Buxoro va Qo‘qon xonligidan farqli ravishda 19 asr boshlariga kelib xon xuzurida doimiy faoliyat

ko‘rsatuvchi Kengash (Devon) bor edi. Eng yuqori lavozimdagi amaldorlar a’zo bo‘lgan bu kengashning vakolatlari cheklangan, barcha qarorlar amalda xon tomonidan qabul qilingan bo‘lsada, lekin saroy a’yonlarining, qabila boshliqlarining va mahalliy hokimlarning davlat boshqaruvidagi o‘rnini e’tirof etish zarur. Ular amalda davlat boshqvaruvida katta kuchga ega bo‘lganlar. Ayniqsa, markaziy davlat hokimiyati zaiflashgan davrda bu narsa yaqqol ko‘zga tashlanar edi. Xonlikdagi barcha mansab va unvonlarni 3 toifaga: harbiy-ma’muriy, harbiy va diniy amallarga bo‘lish mumkin. Saroy unvonlari ichida xondan keyin eng katta nufuzga inoq, otaliq va biy unvonidagilar mansub bo‘lgan. Ular xonning eng yaqin maslahatchilari bo‘lib, davlatning siyosiy, iqtisodiy, moliyaviy, harbiy hayotini nazorat qilgan. Xonlikning siyosiy-iqtisodiy hayotida ulardan tashqari naqib, amir ul-umaro, mehtar, qushbegi, beklarbegi, devonbegi, parvonachi, dasturxonchi, eshik og‘asi, shotir, yasovulboshi, udaychi, mingboshi, mirobboshi va boshqa mansabdorlar ham muhim o‘rin tutgan. Diniy hokimiyat shayxulislom boshliq din peshvolari qo‘lida edi. Xiva xonligida davlat tili o‘zbek tili bo‘lib, Buxoro va Qo‘qon davlatlaridan farqli ravishda bu yerda ikki tillilik hukmron emas edi. Barcha farmonlar, davlat ishlari, hujjatlar o‘zbek tilida yozilar edi. Xiva xonligi ma’muriy jihatdan 16-18 asrlarda viloyatlarga bo‘lingan bo‘lsa, 18 asr oxiri – 19 asr boshlaridan boshlab davlatdagi asosiy ma’muriy birlik bekliklar deb yuritila boshladi. Bu davrda xonlikda 16 ta beklik va 2 ta noiblik mavjud edi. Ular: Xazorasp, Gurlan, Xonqa, Ko‘xna Urganch, Qo‘shko‘prik, Pitnak, G‘azovot, Qiyot, Shobboz, Shovot, Toshxovuz, Ambarmanak, Urganch, Xo‘jayli, Sho‘manoy, Qo‘ng‘irot bekliklari va Beshariq, Qiyot-qo‘ng‘irot noibliklaridir. Bu bekliklar va noibliklarni xon tayinlaydigan beklar va noiblar boshqarar edi. Xiva shahri esa xon va bosh vazir (inoq)ning izmida bo‘lgan. Umuman, Xiva xonligi ma’muriy jihatdan xozirgi Xorazm viloyati,

Qoraqalpog‘iston respublikasi, Qozog‘iston va Turkmaniston respublikalarining bir qismini o‘z ichiga olgan edi. Xonlikda o‘troq dehqonchilik tumanlarida asosan o‘zbeklar yashar edi va ular ko‘pchilikni tashkil qilgan. Shuningdek, xonlik hududlarida turkmanlar, qoraqalpoqlar, qozoqlar va kam miqdorda tojiklar, eronliklar, yaxudiylar, armanlar ham istiqomat qilganlar. O‘rta Osiyo davlatlari ichida Xiva xonligi qo‘shni mamlakatlarga tez-tez talonchilik yurishlari uyushtirib turuvchi davlat sifatida ma’lum edi. Xonlikda eng oliy bosh qo‘mondon xon bo‘lgan. Xondan keyingi mavqeda turuvchi inoq ham o‘z hizmat vazifasiga ko‘ra harbiy-ma’muriy amaldorlarga yetakchilik qilardi. Undan keyingi harbiy mansabdor amir ul-umaro bo‘lib, qo‘shinlar boshlig‘i sarkarda deb atalar edi. Xonning shahsiy gvardiyasi boshlig‘iga yasovulboshi unvoni berilgan bo‘lib, u xonni qo‘riqlash, tartib-intizomni saqlashga mas’ul bo‘lgan. Qo‘shinlar otliq va piyoda navkarlardan tashkil topgan. Xonlikda yollangan turkman sarbozlari, turli o‘zbek qabilalaridan tuzilgan qo‘shinlar asosiy kuch edi. Asosiy hujum qurollari o‘q-yoy, qilich va nayza bo‘lgan. Qo‘shinning miltiq bilan ta’minlanishi past darajada edi. Zambaraklar ham xonlikda keng tarqalmagan edi. Jang olib borish usuli Chingizxon va Amir Temur davridagi harbiy qonun-qoidalarga asoslansada, ammo bu harbiy tartiblar ijodiy rivojlantirilmadi. Xonlikda asosiy sudlov idoralari qozilik mahkamalari hisoblangan. Bu mahkamalar bir necha pog‘onadan tashkil topgan. Qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi oliy shaxs xon bo‘lib, og‘ir jinoiy ishlarni shaxsan u ko‘rardi. Undan keyingi o‘rinda xonlikda bosh sudya qozikalon bo‘lgan. Bundan tashqari har bir viloyat tuman va qasabalarda xon tomonidan tayinlangan qozilar faoliyat olib borgan. Xonlikda davlat yerlari, vaqf yer egaligi va hususiy yer mulklari mavjud edi. Davlat xazinasiga xonning shaxsiy mulki sifatida qaralgan. Vaqf yerlariga odatdagidek madrpasalar va diniy mahkamalar, masjidlar, qabristonlar harajatlari uchun ajratilgan yer-mulklar kirgan. Xususiy shaxslarga tegishli yer mulklar ichida

yirik mansabdor va harbiylarga tegishli yerlar katta miqdorni tashkil etgan. Qishloq jamoalari egalik qiladigan yerlar dehqonlarga odatda 8-12 tanob qilib bo‘lib berilgan. Dehqon bu yerda o‘z oila a’zolari bilan birga ishlagan. Voxa iqtisodining asosini dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq tashkil qilgan. Dehqonchilikda Amudaryo quyi oqimidan olingan Pitnak kanali, Polvon kanali, Qazovot kanali, Shohboz kanali, Yarmish kanali, Qilich Niyozbiy kanali, Qorako‘z kanali, Arna kanali, Bo‘zsuv kanali, Suvvoli, Xon kanallari muhim o‘rin tutgan. Xonlikda suv manbalarining yetarli bo‘lishiga qaramay, dehqonchilik taraqqiyoti Buxoro xonligidagidek emas edi. Dehqonchilikda asosan g‘alla ekinlari yetishtirilgan. Paxtachilik esa asosan, Gurlan, Yangi Urganch, Xiva, Xonqa, Shohabbosda rivojlangan edi. Paxta chigitidan yog‘ olinar, tolasi mahalliy hunarmandlar ehtiyojiga va tashqi bozorga chiqarilardi. Xonlikda bog‘dorchilik va polizchilik ham ancha taraqqiy etgan edi. Lekin ipakchilik unchalik rivojlanmagan edi. Xiva xonligida chorvachilik yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Xonlikning hunarmandchilik markazlari sifatida asosan yirik shaharlar – poytaxt Xiva, Urganch, Xazorasp, Toshxovuz, Xonqa va boshqa shaharlar muhim o‘rin tutgan. Mahalliy xomashyo manbalari (jun, teri, ipak, paxta va boshqalar) va boshqa mahsulotlar Xorazm voxasi hunarmandchiligi taraqqiyotini belgilab turgan. Xonlikda to‘qimachilik, kulolchilik, misgarlik, degrezlik, temirchilik, duradgorlik, ko‘nchilik kabi an’anaviy hunarmandchilik turlari, shuningdek, oziq-ovqat mahsulotlari tayyorlash bilan bog‘liq xunarlar keng rivoj topgan edi. Mahalliy hunarmandlar mahsulotlari ichki bozor ehtyojini ta’minlab qolmasdan ba’zi mahsulotlar qo‘shni Buxoro, Qo‘qon xonliklariga ham chiqarilgani ma’lum. Savdo-sotiq mamlakat iqtisodining asosini tashkil etardi. Geografik jihatdan qulay hududda, yirik karvon yo‘llari chorrahasida joylashgan Xorazm voxasi qadim davrlardan beri davom etib kelayotgan tijoratchilik an’analariga sodiq yurtdir. Bu xonlikda ham ichki va tashqi savdo ancha rivojlangan edi. O‘zaro nizolarga qaramasdan xonlik viloyatlari, shahar va tumanlari o‘rtasida yaqin

iqtisodiy savdo aloqalari mavjud edi. Ichki savdoda asosan mahalliy mahsulotlar katta o‘rin tutgan. Xonlikdan chetga chiqariladigan mahsulotlar ichida xivalik hunarmandlarning nafis buyumlarini, turli dehqonchilik mahsulotlarini aytib o‘tish mumkin. Rossiyadan qo‘rg‘oshin, mis, temir, cho‘yan kabi turli metallar, Buxoro, Qo‘qon, Eron, Rossiyadan oltin, kumush, hunarmandchilik hamda qishloq xo‘jalik mahsulotlari keltirilgan. Xivalik savdogarlar tranzit savdo aloqalarida ham faol ishtirok etishardi. Xonlik hududi orqali o‘tuvchi savdo karvonlari (Rossiya, Buxoro savdogarlari) dan olinadigan boj to‘lovlari ham saroy xazinasiga katta daromad keltirgan. Xonlikdagi soliqlar asosan xiroj, zakot, boj, jiz’ya kabi barcha qo‘shni musulmon davlatlariga xos bo‘lgan soliqlar undirib olingan. Ularning miqdori shariatda belgilanganidek bo‘lgan. Soliqlardan tashqari aholi turli majburiyatlarni ham bajarishi lozim edi. Xususan, kanallarni tozalash, yangilarini qazish uchun ilk bahorda o‘z yeriga ega bo‘lgan har bir xonadaondan bir kishi jalb etilib, 15 kun ishlab berishi shart bo‘lgan. Xiva xonligi madaniyati ko‘pgina o‘ziga xosliklarga ega. Bu adabiyot, tarixnavislik, me’mochilik va madaniyatning boshqa sohalarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Xiva xonligida ham asosiy ilm dargohlari madrasalar edi. Quyi ta’lim, ya’ni boshlang‘ich maktablarda savodini chiqargan kishilar xonlik poytaxti Xivadagi madrasalarda, shuningdek, Buxoro madrasalarida o‘qib ta’lim olardilar. Manbalarning guvohlik berishicha, 19-asrda xonlikda 1500ga yaqin boshlang‘ich maktab va 130ta madrasa bo‘lgan. Xususan, Xivada 22ta madrasa bo‘lib, ular ichida Muhammad Rahimxon, Sherg‘ozixon, Raxmonberdiboy, Olloqulixon, Xoja Mahram, Fozilbek, Davlat Qorako‘z, Bekniyoz Devonbegi madrasalari katta mavqega ega edi. Xorazm madaniyatining eng rivojlangan davri 19-asrga to‘g‘ri keladi. Bu davrda adabiyot, tarixnavislik va xattotlik, musiqa san’ati, me’morchilik va madaniyatning boshqa sohalarida katta yutuqlar qo‘lga kiritildi. Adabiyot sohasida Muhammad Rizo Ogahiy (1809-1874) badiiy merosi katta o‘rin tutadi.

Shuningdek, shoir, musiqashunos, xattot va taniqli naqqosh Komil Xorazmiy (1825-1899) o‘z o‘rniga egadir. Xorazm muhitida yaratilgan tarixiy asarlar orasida Abulg‘ozixonning “Shajarayi turk” asari yetakchi o‘rin egallaydi. Ogahiy tomonidan yaratilgan “Zubdat ut-tavorix”, “Riyoz ud-davla”, “Jomiy’ ul-voqeoti sultoniy” kabi tarixiy asarlar ham Xorazm tarixnavislik maktabining nodir namunalaridir. Xiva xonligining tarixiga bag‘ishlangan asarlar ichida Muhammad Yusuf Bayoniy (1859-1923) ning “Shajarayi Xoramshohiy” asari katta o‘rin tutadi. Xiva xonligidagi me’morchilik avvalo shaharlar rivoji bilan bog‘liq ravishda taraqqiy etib bordi. Xiva eng katta shahar bo‘lib, u 3 qismdan: xon qarorgohi, saroy (Ichonqal’a, Dishonqal’a), bevosita shahar va shahar atrofi – rabotdan iborat edi. Shaharda 19-asr boshlarida 22ta madrasa, 17ta masjid, bir necha karvonsaroy, hammom va yopiq bozorlar mavjud bo‘lgan. Xazorasp, Gurlan, Urganch, Toshxovuz, Vazir, Shohabbos, Xonqa, Xo‘jayli, Qo‘ng‘irot kabi o‘rta kattalikdagi shaharlar, Pitnak, G‘azovot, Mang‘it va boshqa kichik shaharlar bor edi. Xorazm O‘rta Osiyoda o‘ziga xos uslubga, o‘z me’morchilik maktabiga ega bo‘lgan vohadir. Buni Xivada va xonlikning boshqa shaharlarida 16-19-asrlarda qurilgan ko‘plab inshootlarida ko‘ramiz. Xivadagi me’moriy obidalar ichida 1616 yilda barpo etilgan Arab Muhammad madrasasi, Anushaxon tomonidan qurilgan masjid va hammomlarni (17-asr oxiri), 1719 yilda qurilgan Sherg‘ozixon madrasasini va boshqa binolarni misol qilish mumkin. Ular Xiva me’morchilik maktabining birinchi davriga xosdir. Xiva me’morchiligining eng rivojlangan davri 19-asrga to‘g‘ri keladi. Bu davr inshootlari ichida Eltuzarxon tomonidan 19-asr boshlarida qurilgan Ko‘rinishxona binosini, Olloqulixon davrida qurilgan Toshxovlini (1832), Said biy masjidini (1835), madrasani, karvonsaroy va bozorni, Muhammad Raxim birinchi davrida barpo etilgan Polvon darvozani, Muhammad Aminxon madrasasini, Polvon ota masjidini (1811) va boshqa inshootlarni aytib o‘tish mumkin. Xiva xonlari

1. Arab Muhammadxon – 1602-1623 yillar. 2. Isfandiyor – 1623-1643 yillar. 3. Abulg‘ozixon – 1643-1663 yillar. 4. Anushaxon – 1663-1687 yillar. 5. Ernak (Ereng) – 1687-1688 yillar. 6. Shohniyoz – 1688-1702 yillar. 7. Arab Muhammad – 1702-1714 yillar. 8. Sherg‘ozixon – 1715-1728 yillar. 9. Elbarsxon – 1728-1740 yillar. 10. Nodirshoh (Eron hukmdori) – 1740-1747 yillar. 11. G‘oyibxon (Taibxon) – 1747-1757 yillar. 12. Abdullaxon – 1757-1758 yillar. 13. Temur G‘ozixon – 1758-1763 yillar. 14. Abulg‘ozixon – 1763-1804 yillar (amalda Inoq Muhammad Amin – 1763- 1790 yillar; Avaz Inoq – 1790-1804 yillar) Qo‘ng‘irotlar sulolasi hukmdorlari 1. Eltuzarxon – 1804-1806 yillar. 2. Muhammad Rahim 1 – 1806-1825 yillar. 3. Olloqulixon – 1825-1842 yillar. 4. Raximqulixon – 1842-1845 yillar. 5. Muhammad Aminxon – 1845-1855 yillar. 6. Abdullaxon – 1855-1856 yillar. 7. Qutlimurodxon – 1856 yil (6 oy xonlik qilgan) 8. Said Muhammadxon – 1856-1865 yillar. 9. Muhammad Raxim 2 – 1865-1910 yillar. 10. Isfandiyor – 1910-1918 yillar.

11. Said Abdullaxon – 1918-1920 yillar (amalda Junaidxon)

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Karimov I. Milliy mafkura - mamlakat kelajagi poydevori. “Xalq so`zi” gazetasi, 7 aprel, 2000 yil. 2. Karimov I. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q”, T.”Sharq”, 1998. 3. Karimov I. “Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot - pirovard maqsadimiz” “Ishonch” gazetasi, 25 yanvar 2000 yil. 4. O`zbekiston tarixi (qisqacha ma`lumotnoma) T. ”Sharq”, 2000. 5. O`zbekiston tarixi (1-qism), T.”Universitet”, 1997. 6. O`zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T., “Universitet”, 1999. 7. www.ziyonet.uz 8. www.pedagog.uz

O'xshashlar

Qo‘qon xonligi (XVIII asr ikkinchi yarmi – XIX asrning birinchi yarmi)

Buxoro amirligi (XVIII asr ikkinchi yarmi-XIX asrning birinchi yarmi)

XIX asrning birinchi yarmi va o’rtalarida G’arbiy Evropa teatri

XVI—XIX asrning birinchi yarmida o'rta osiyo xalqlari tarixshunosligi

O‘zbek xonliklari (XVI-XIX asr birinchi yarmi) Shayboniylar davrida Movarounnahr