O‘zbek xonliklari (XVI-XIX asr birinchi yarmi) Shayboniylar davrida Movarounnahr - Tarix - Referatlar

O‘zbek xonliklari (XVI-XIX asr birinchi yarmi) Shayboniylar davrida Movarounnahr

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67.5 KB

Ko'chirib olish

O‘zbek xonliklari (XVI-XIX asr birinchi yarmi ) Shayboniylar davrida Movarounnahr. Buxoro xonligining tashkil topishi Reja: 1. Sh а yb о niyl а r b о sqini а r а f а sid а M о v а r о unn а hr v а Х ur о s о n 2. Sh а yb о niy хо n t о m о nid а n M о v а r о unn а hr v а Х ur о s о nning b о sib о linishi 3. M а rk а zl а shg а n d а vl а t tuzish uchun kur а sh, n а tij а l а ri v а о kib а tl а ri 4. Аbdullахоn II dаvridа Buхоrо хоnligi

Buxoro xonligi 16-20 asr boshlarida O‘rta Osiyoda mavjud bo‘lgan yirik davlat bo‘lib, unda 3 ta sulola – shayboniylar (16-asr), ashtarxoniylar (17-18 asr o‘rtalari) va mang‘itlar hukmronlik qilganlar. Bu sulolalar hukmronligi davrida xonlikning siyosiy nufuzi, kuch-qudrati turlicha bo‘lganligi sababli ham Buxoro xonligini Shayboniylar davlati, Ashtarxoniylar davlati va Buxoro amirligi deb ajratgan holda alohida ko‘rib o‘tiladi. Muhammad Shayboniyxon boshchiligidagi ko‘chmanchi o‘zbeklar 16 asr boshlarida Movarounnahr va Xurosonni egallab, temuriy shahzodalar hukmronligiga chek qo‘ydilar va bu ulkan hududda o‘zlarining markazlashgan davlatiga asos soldilar. Bu davlat poytaxti avval Samarqand bo‘lgan bo‘lsa, 16 asr o‘rtalaridan boshlab Buxoroga ko‘chiriladi. Shundan keyin bu davlat Buxoro xonligi deb ham atala boshladi. Butun 16 asr mobaynida hokimiyatni o‘z qo‘llarida saqlab kelgan shayboniylar sulolasi hukmronligi o‘zbek davlatchiligi tarixida katta ahamiyatga ega bo‘lib, xuddi shu davrda o‘zbek xalqining etnik shakllanishidagi uchinchi bosqich boshlandi. Dashti Qipchoqlik o‘zbeklar Movarounnahr va Xurosondagi mahalliy turkiy xalq – o‘zining azaliy qon-qarindoshlari bilan qo‘shilib ketdi va ularga ham o‘zining nomini berdi. Balxash ko‘li va Sirdaryoning quyi oqimlaridan to Dnepr daryosining quyi oqimlarigacha bo‘lgan ulkan hudud 11 asrdan boshlab Dashti Qipchoq deb atala boshlangan. Qipchoqlar va boshqa turkiy qabilalar hukmronligi ostida bo‘lgan bu hududni 1236 yilda Botuxon o‘zining turk-mo‘g‘ul qo‘shinlari bilan egalladi va tarixga Oltin O‘rda nomi bilan kirgan davlatga asos soladi. 14-asr boshlarida ikki qismga bo‘linib ketgan Oltin O‘rda davlatining sharqiy qismida tashkil topgan davlat Oq O‘rda tarixiy manbalarda «O‘zbeklar mamlakati» deb ham yuritilgan. 15 asrning o‘rtalarida bu hududda Jo‘jixonning beshinchi o‘g‘li Shaybon urug‘idan bo‘lgan Abulxayrxon (1412-1468) ko‘chmanchi o‘zbeklar davlatiga asos soldi. Bu davrda Oltin O‘rda (Ko‘k O‘rda)da, Mo‘g‘ulistonda va temuriylar xukmronlik qilayotgan Movarounnahrda o‘zaro feodal urushlar kuchayib ketgan edi. Bundan foydalangan Abulxayrxon Sirdaryoning o‘rta oqimidagi bir qancha shaharlarni,

Xorazmning bir qismini bosib olib, temuriylar davlatining yon qo‘shnisi bo‘lib qoldi. Abulxayrxonning vafotidan keyin inqirozga uchragan bu davlat 15-asrning 80-yillarida Muhammad Shayboniyxon (1451-1510) tomonidan qayta tiklanadi. Shayboniyxonning hokimiyat tepasiga kelishida Movarounnahr amirlaridan olingan yordam katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Xozirgi Qozog‘istonning katta qismini, janubi-g‘arbiy Sibirni va Xorazmning janubi-g‘arbiy qismini o‘z ichiga olgan bu davlat bilan temuriylar davlati o‘rtasida o‘zaro iqtisodiy va siyosiy aloqalar mavjud edi. Temuriy shahzodalarning ko‘pchiligi toju-taxt uchun kurashda ko‘chmanchi o‘zbeklardan moddiy va harbiy yordam olib turganligi tarixiy manbalarda qayd etilgan. Shayboniylar davlatining asoschisi Muhammad Shohbaxt Shayboniyxon (1451-1510) bo‘lib, u iste’dodli shoir va zamonasining o‘qimishli, bilimdon kishilaridan biri edi. Hokimiyatni qo‘lga olgan Shayboniyxon tez orada tajribali davlat rahbari va harbiy sarkarda ekanligini namoyish qildi.15-asrning 90- yillaridayoq Movarounnahrning markaziy viloyatlariga o‘zaro kurashlar va ichki nizolar tufayli tobora zaiflashib borayotgan temuriylar davlati hududlariga xujumlar uyushtira boshladi. Bu davrda Movarounnahrdagi temuriylar saltanati mustaqil boshqariladigan kichik-kichik viloyatlarga bo‘linib ketgan edi. Ayniqsa, 1494 yilda Samarqand hukmdori Sulton Ahmad Mirzo vafotidan so‘ng o‘zaro nizolar kuchayib, mamlakatda ko‘p hokimiyatchilik maydonga keladi. Bundan foydalanishga intilgan Shayboniyxon 1497 yilda Movarounnahrga o‘zining dastlabki xujumini uyushtiradi. U katta kuch bilan Samarqandga yurish qildi, lekin shaharni ololmasdan, Qarshi va Shahrisabzga hujum qilib katta o‘lja bilan qaytib ketdi. Temuriy shahzodalar Boysunqur Mirzo va Sulton Alilar o‘rtasidagi Samarqand taxti uchun bo‘lgan urushlardan foydalangan Andijon hokimi Bobur 1497 yilda Samarqand shahrini egallaydi, lekin qisqa vaqt (100 kun) hukmronlikdan so‘ng yana Andijonga qaytib ketishga majbur bo‘ladi. Samarqand taxtiga temuriy shahzoda, Qarshi hokimi Sulton Ali o‘tiradi. Shayboniyxon 1499

yilda katta kuch bilan yana Samarqandga hujum qiladi. Buxoro hokimi Boqi tarxon 10 ming kishilik qo‘shin bilan Samarqandga yordamga yetib keladi. Samarqand va Buxoro o‘rtasidagi yerda bo‘lib o‘tgan qisqa jangdan keyin Shayboniyxon qo‘shinlari himoyasiz qolgan Buxoro shahrini egallaydilar. Bobur Mirzo 1500 yilda Samarqandga yana yurish qiladi. Lekin Shayboniyxon undan oldinroq harakat qilib Samarqandni qamal qiladi. Qamal davomida u shahar hokimi Sulton Ali bilan muzokara olib borib, Samarqand shahrini jangsiz egallaydi. Tez orada Qarshi va G‘uzor shaharlari ham shayboniylar tomonidan bosib olinadi. 1501 yilda Shayboniyxon asosiy qo‘shini bilan Toshkent hokimi Mahmudxon va Farg‘ona hokimi Ahmadxonlarga qarshi yurish qilib, Toshkent viloyatidagi Shohruhiya va boshqa ko‘pgina qal’alarni bosib olishga muvaffaq bo‘ladi. Xuddi shu paytda Bobur Samarqanddagi o‘ziga xayrixox kishilar yordami bilan shaharni ikkinchi marotaba qo‘ga kiritishga erishadi. Qarshi va G‘uzorda ham shayboniylarga qarshi isyonlar ko‘tariladi. Shayboniyxon katta kuch bilan Samarqandga qaytib, shahar yaqinidagi Saripul degan joyda bo‘lgan jangda Bobur qo‘shiniga qattiq zarba beradi. Shaharga qaytib mudofaaga o‘tishga majbur bo‘lgan Bobur boshqa temuriy hukmdorlardan yordam ololmaganidan so‘ng, uzoq qamalga bardosh bera olmay, Shayboniyxon bilan bo‘lgan kelishuvga muvofiq Samarqandni tashlab chiqib ketishga majbur bo‘ladi. Zarafshon va Qashqadaryo voxalari yana Shayboniyxon qo‘liga o‘tadi. Shundan so‘ng Shayboniyxon Movarounnahr va Xurosonning turli viloyatlarini qo‘lga kiritish uchun bir necha yo‘nalishda janglar olib bordi. Bu janglarda tajribali sarkardalar Sulton Mahmud Bahodir, Ubaydulla Sulton, Hamza Sulton, Ko‘chkunchixon, Suyunchxo‘jaxonlar katta rol o‘ynadilar. 1501-1502 yillarda Jizzax, O‘ratepa, Shosh, Shohruxiya, Sayram kabi shahar va qal’alar egallandi. 1503 yilning oxirida Sulton Mahmud boshchiligidagi shayboniy qo‘shinlari Xorazmning bir qismini, xususan, Kat qal’asini egallaydilar. Xorazmni butunlay egallash uchun Shayboniyxonning o‘zi 1504 yilda ikkinchi marta harbiy yurish

qildi. 1505 yilning yozida Urganch shahri egallanganidan so‘ng Xorazm to‘laligicha bosib olindi. 1504 yilda Shayboniyxon Xisor viloyatini ham deyarli jangsiz bosib oladi. Termiz va Amudaryoning so‘l qirg‘og‘ida joylashgan Qunduz, Tolqon, Badahshon va Balx ishg‘ol etildi. Shayboniyxon 1504-1508 yillarda Dashti Qipchoqdagi raqiblaridan bo‘lgan qozoq sultonlariga qarshi ham harbiy yurishlar olib bordi. 1509 yilning boshlarida o‘zbeklarning katta qo‘shini Dashti Qipchoq ustiga yurish boshlab, Burunduqxon ulusiga hujum qiladi. Bu yurishlar natijasida Sig‘oq, Yassi, Savron shaharlari qayta qo‘lga kiritiladi. Movarounnahrning markazida mustahkam o‘rnashib olgan Shayboniyxon Xurosonni zab etishga kirishadi. Bu davrda 1506 yilda Xusayn Boyqaroning vafotidan keyin Xurosonda ham o‘zaro taxt uchun kurashlar avj olgan edi. 1507 yilda Xirot shahri qo‘lga olinganidan keyin butun Xuroson Shayboniylar davlatiga qo‘shib olindi. Temuriylar davlatining asosiy viloyatlarini o‘z ichiga olgan Movarounnahr va Xuroson egallanganidan so‘ng, Shayboniyxon Eronni bosib olish uchun tayyorgarlik ko‘ra boshlaydi. 1509 yilning aprel oyida Shayboniyxon Qarshida qo‘shin to‘plab, Amudaryodan kechib o‘tadi. Lekin Shayboniyxon bu yurish paytida asosiy sarkardalarini qo‘shinlari bilan Movarounnahrga qaytarib yuboradi. Marv shahrini egallagan Shayboniyxon Eronning ichki viloyatlariga yurish qiladi. Mashhad va Tus shaharlari ishg‘ol qilinadi. 1510 yilda Erondan orqaga qaytgan Shayboniyxon orqadan katta kuch bilan yetib kelgan Eron shohi Ismoil Safaviy qo‘shinlari bilan Marv shahri yaqinida, Movarounnahrdan kelayotgan yordamni kutmasdan jangga kirishadi. Bu jangda eronliklar son jihatdan ustun bo‘lganliklar bois, Shayboniyxon qo‘shinlarini mag‘lub etadilar va bu jangda Shayboniyxonnning o‘zi ham halok bo‘ladi.

Shayboniyxon tiriklik chog‘idayoq Movarounnahr va Xurosonni o‘zbek sultonlariga suyurg‘ol sifatida taqsimlab bergan edi. Shayboniyxonning o‘limidan keyin taxtga amakisi Ko‘chkinchixon (1510-1529) ko‘tarildi. Bu xon ona tomondan Mirzo Ulug‘bekning qizi Robiya begimning va ko‘chmanchi o‘zbeklar davlati asoschisi Abulxayrxonning o‘g‘li edi. Lekin bu davrda o‘zbek sultonlari o‘rtasida boshlangan kelishmovchiliklar davlatning zaiflashuviga olib keldi va shayboniylar keyingi janglarda mag‘lubiyatga uchray boshladilar. Natijada Xuroson va Xorazm qo‘ldan boy berildi. Kobulni egallab turgan Bobur 1511 yilda Eron shohi qo‘shinlari yordamida Xisor, Ko‘lob, Qunduz, Badahshon va Samarqandni bosib oldi. 1512 yilda Qarshi shahrini qattiq janglar bilan bosib olgan eronliklar shaharda juda ko‘p tinch aholini qirib tashlaydilar. Bu hol eronliklarga qarshi g‘alayonlarning avj olishiga sabab bo‘ldi. Keyingi hal qiluvchi jang G‘ijduvon yaqinida bo‘lib o‘tdi. 1512 yilning noyabr oyida Bobur va eronliklarning birlashgan qo‘shini Shayboniyxonning jiyani Ubaydulla Sulton tomonidan butunlay tor-mor etildi. Bu mag‘lubiyatdan so‘ng Bobur Movarounnahrdan butunlay bosh olib chiqib ketadi. Ko‘chkinchixonning o‘limidan so‘ng Movarounnahr taxtiga uning o‘g‘li Abu Saidxon o‘tkazildi (1529-1533). Lekin tez orada Shayboniy sultonlar ichida katta mavqega ega bo‘lgan Ubaydullaxon oliy hokimiyatni o‘z qo‘liga oladi. Ubaydullaxonning hukmronligi davrida (1533-1539) Movarounnahr, ayniqsa, Buxoro viloyati har tomonlama rivojlandi. Xonlikning poytaxti Samarqanddan Buxoroga ko‘chirildi. Shu davrdan boshlab Shayboniylar davlati rasman Buxoro xonligi deb atala boshladi. Ubaydullaxonning o‘limidan keyin o‘zbek sultonlari o‘rtasidagi kelishmovchiliklar yana avj olib, davlat amalda bir necha bo‘laklarga bo‘linib ketdi. Buxoroddda Abdulazizxon (1540-1550), Samarqandda Abdulatifxon (1540- 1551), Toshkent va Turkistonda Navro‘z Ahmadxon (1540-1556) hukmronlik qila boshladi.

16-asr o‘rtalarida o‘z siyosiy faoliyatini boshlagan Abdullaxon 1556 yildan Buxoro taxtini egallash uchun jiddiy kurash boshlaydi. Xonlik taxtiga o‘tirgan tog‘asi Pirmuhammad yordamida u 1556-1557 yillarda Miyonkol, Kesh, Buxoro va Nasafni egalladi. 1560 yilda u otasi Iskandar Sultonni Buxoroga olib kelib butun o‘zbeklarning oliy xoni deb e’lon qiladi. Lekin amalda hokimiyat Abdullaxonning qo‘lida edi. Xokimiyat Abdullaxonning qo‘lida bo‘lsada, taxtda rasman uning otasi Iskandarxon 1583 yilgacha o‘tirdi. Abdullaxon uzoq yillar (1557-1583) davomida olib borilgan janglardan so‘ng butun Movarounnahrni, Xisorni, Xurosonning katta qismini, Xorazm va Turkistonni qo‘lga kiritib, bu ulkan hududda markazlashgan davlat barpo etishga erishdi. Lekin bu davlat ham davrning har qanday sinovlariga bardosh bera oladigan asosga qurilmagan edi. Shu sababli ham Abdullaxonning vafotidan keyin (1598) bu davlat inqirozga yuz tutdi. Abdullaxonning o‘limidan keyin taxtga o‘tirgan uning o‘g‘li Abdulmo‘min 6 oydan so‘ng saroy fitnachilari tomonidan o‘ldirildi. Hokimiyatni Shayboniyxonning safdoshlaridan Jonibek Sulton urug‘idan bo‘lgan Pirmuhammad ibn Sulaymon egalladi (1599-1601). Abdullaxonning jiyani bo‘lgan bu xon shayboniylar sulolasining so‘nggi vakili bo‘lib qoldi. Abdullaxonning vafotidan keyin Xorazm va Xuroson qo‘ldan ketdi. Movarounnahrning markaziy viloyatlariga qozoq xoni Tavakkalxon katta qo‘shin bilan bostirib kirib, Farg‘ona vodiysini, Toshkent, Samarqand va Zarafshon voxasining katta qismini bosib oldi va Buxoroni qamal qildi. O‘zbek sultonlarining birlashgan qo‘shinlari qozoqlarga qattiq zarba berib ularni chekinishga majbur qilgan bo‘lsalarda, Movarounnahrdagi siyosiy vaziyat o‘nglanmadi. Shayboniylar sulolasidagi o‘zaro kurashlar oxir-oqibat bu sulola vakillarining qirilib ketishiga olib keldi va 1601 yilda Pirmuhammadxonning o‘limidan keyin Buxoro taxti yangi sulola – Ashtarxoniylar (Joniylar) qo‘liga o‘tdi. Shayboniylar davlati o‘z mohiyatiga ko‘ra yirik davlat bo‘lib, oliy hokimiyat cheklanmagan huquqlarga ega bo‘lgan davlat boshlig‘i – xon tomonidan boshqarilgan. Xonlikning siyosiy tizimida, boshqaruvda amir Temur va temuriylar

davrida qaror topgan tartib-qoidalar, xususiyatlar bilan birga ko‘chmanchi o‘zbeklar davlatiga xos an’analar ham mavjud edi. davlat boshqaruvida islomiy shariat va odat qonun-qoidalariga amal qilingan. Markaziy boshqaruv davlatning ichki va tashqi hayotiga bog‘liq barcha masalalarni hal qiladigan dargoh – saroy devonida jamlangan edi. Davlatning oliy darajali amaldorlari a’zo bo‘lgan va vazir tomonidan boshqariladigan bk mahkama mamlkaktning siyosiy, moliyaviy, harbiy, tashkiliy va boshqa masalalarini ko‘rib chiqar edi. Bu yerda qabul qilingan qarorlar xonning tasdig‘i bilangina kuchga kirar edi. Davlat blshqaruvida harbiy-ma’muriy amaldorlardan tashqari, ulamolar, din peshvolari, shayxlar va xojalarning, xususan, shayxulislom, qozikalon, mufti kabi diniy mansab egalarining ham ta’siri katta bo‘lgan. Mahalliy boshqarouv viloyat hokimlari qo‘lida bo‘lib, ular ham o‘z boshqaruv tizimiga ega bo‘lgan. Viloyatlar o‘z navbatida kichik ma’muriy birliklar: tuman, qasaba va mavzelarga bo‘linib idora qilingan. Mahalliy boshqaruvning eng quyi bo‘g‘ini oqsoqol (kalontar) tomonidan boshqariladigan qishloq jamoalari edi. Buxoro xonligining bu davrdagi asosiy ma’muriy birligi viloyat bo‘lib, manbalarda Samarqand, Qarshi, Shahrisabz, Xisor, Balx, Termiz, Karmana, Qorako‘l, Miyonkol, Shosh, Turkiston, Farg‘ona, O‘ratepa, Marv kabi viloyatlar tilga olinadi. Poytaxt shahar va unga tutash tumanlar xonning o‘zi tomonidan boshqarilgan. Viloyat hokimlari xon tomonidan tayinlangan. Jamiyat hayotida, davlat boshqaruvida tutgan o‘rniga, mavqeiga qarab quyidagi ijtimoiy tabaqalarni ajratib ko‘rsatish mumkin: 1. Oliy tabaqa (xon va uning yaqinlari, o‘zbek sultonlari, yirik saroy amaldorlari). 2. Umaro (harbiy- ma’muriy amaldorlar, yirik sarkardalar, viloyat hokimlari, qo‘shin va qabila boshliqlari). 3. Ulamolar (yirik din peshvolari). 4. Fuzalo (olimlar, shoirlar va boshqalar). 5. Raiyat (fuqaro). 6. Qullar. Mamlakat siyosiy hayotida, davlat boshqaruvida yirik sarkardalar, qo‘shin boshliqlarining o‘rni katta bo‘lgan. Shayboniylar qo‘shini asosan otliq va piyoda

askarlardan tashkil topgan. Qo‘shin urushda o‘q-yoy, uzun nayza, qilich, gurzi, uzun dastali jang boltasi (tabarzin), changak kabi asosiy xujum qurollaridan foydalangan. Abdullaxon ikkinchi davrida qo‘shin xorijdan keltirilgan pilta miltiqlar bilan ham qurollantirilgan. 16-asrning ikkinchi yarmidan boshlab Abdullaxon ikkinchi qo‘shinida chet ellardan keltirilgan kichik zambaraklar paydo bo‘ldi. Qo‘shin tarkibi, uning saflanishi, jang qilish tartibi Chingizxon va Amir Temur qo‘shinlari harbiy tuzilishi, urush taktikasiga asoslangan bo‘lib, unga Shayboniyxon davrida ko‘chmanchi o‘zbeklarga xos bo‘lgan bir qancha yangi jang usullari kiritilgan. Xususan, Bobur Mirzo Shayboniyxon qo‘shini to‘lg‘ama jang usulini mukammal o‘zlashtirganligi haqida ma’lumot bergan. Shayboniylar qo‘shini ham Amir Temur qo‘shinidek, 10 minglik korpuslar – tumanlarga bo‘lingan. Unga no‘yon deb ataluvchi harbiy sarkarda boshchilik qilgan. Tumanlar o‘z navbatida minglik, yuzlik, o‘nliklarga bo‘lingan. Xonlikda jinoyatni aniqlovchi va jazo beruvchi asosiy mahkama islomiy shariat qonun-qoidalariga asoslanib ish tutuvchi qozilik idoralari edi. Davlatdagi oliy sudya qozikalon bo‘lib. viloyatlardagi jinoyatlarni jazolash viloyat qozilari qo‘lida bo‘lgan. Oliy jazo – o‘lim hukmini faqat xonning maxsus farmoni bilangina amalga oshirganlar. Xonlikda qishloq xo‘jaligi, savdo-sotiq va xunarmandchilik iqtisodning asosiy tarmoqlari bo‘lgan. Davlatning asosiy boyligi yer bo‘lib, Shayboniylar davrida yer egaligining quyidagi asosiy shakllari mavjud edi. 1. Mulki sultoniy – davlatga qarashli yerlar. 2. Mulki xolis – xususiy shaxslarga tegishli yerlar. 3. Vaqf – diniy mahkamalarga, madrasa va masjidlarga, qabristonlarga qarashli yerlar. Yerda mehnat qiladigan kishilarning asosiy qismi kambag‘al qishloq aholisi bo‘lib, ular o‘z yeriga ega bo‘lmasdan, ijaraga olingan yerda dehqonchilik qilib kun kechirgan. Dehqonchilikda asosan bug‘doy, arpa, qo‘noq, jo‘xori, mosh, no‘xat, makkajo‘xori, loviya, kunjut, beda, suli, sabzavot va poliz ekinlari yetishtirilgan. Shuningdek, sholi va paxta ham ekilgan. Bu davrda xususiy yer egaligining o‘rta asrlarda mavjud bo‘lgan iqto, suyurg‘ol va tanho kabi shakllari keng tarqalgan.

Shayboniylar davrida dehqonchilikni rivojlantirishga yordam beruvchi islohotlar o‘tkazildi, davlat hazinasiga dehqonchilikdan tushadigan daromadni yaxshilashga xizmat qiluvchi ilg‘or tartiblar joriy qilindi. Xususan, qarovsiz yerlarni davlat mulkiga kiritib, bu yerlarda dehqonchilik qilganlar soliqlardan ma’lum muddatga ozod qilingan. Shayboniylar davlatida chorvachilik qishloq xo‘jaligida yetakchi tarmoq sifatida katta ahamiyatga ega bo‘lgan. yirik va mayda tuyoqli hayvonlar boqish, yilqichilik, tuyachilik keng rivojlangan. Chorvadorlar ichki va tashqi bozorga chorva mollari, turli mahsulotlar, teri va jun yetkazib bergan. Xunarmandchilik 16-asrda o‘z taraqqiyotining yuksak cho‘qqisiga chiqdi. Uning asosiy turlari bo‘lgan to‘qimachilik, kulolchilik, metallga ishlov berish bilan bog‘liq hunarlar, duradgorlik va boshqa sohalarda mehnat qilgan xunarmand- ustalar mahsuloti ko‘p hollarda yuksak san’at asari darajasiga ko‘tarila oldi. Hunarmandchilikning asosiy markazlari Samarqand, Toshkeknt, Buxoro, Qarshi, Balx kabi yirik shaharlar edi. Samarqand va Buxoroda hunarmandchilik turlarining soni 60dan ortiq bo‘lganligi manbalarda qayd etilgan. Bu davr xalq hunarmandchiligida o‘rta asrlar hunarmandchiligiga xos bo‘lgan ilg‘or an’analar yangi shakl va ko‘rinishda davom ettirildi. Hunarmandlar ijtimoiy jihatdan o‘z uyushmalariga ega bo‘lib, ular odatda arabcha «kasaba» termini bilan atalgan. Barcha shaharlarda hunarmandlar o‘z uyushmalariga ega bo‘lib, ular saylab qo‘yiladigan rais yoki oqsoqol tomonidan boshqarilgan. Shayboniylar davrida savdo-sotiq mamlakat iqtisodining muhim tarmog‘i edi. Asosiy savdo markazlari bo‘lgan yirik shaharlar (Buxoro, Samarqand, Qarshi, Balx, Toshkent, Andijon) dan tashqari ko‘pgina katta qishloqlarda ham bozorlar mavjud edi.Savdo bilan shug‘ullaenadigan kishilar asosan ikki toifaga bo‘lingan: savdogarlar va do‘kondorlar. Tashqi savdo katta foyda keltirganligi uchun xon va yirik saroy amaldorlari o‘z mablag‘larini savdo-sotiqqa ham sarflaganlar. Shayboniylar davrida Turkiya, Eron, Hindiston, Rossiya, Xitoy kabi davlatlar bilan iqtisodiy aloqalar olib borildi. Katta hududga ega bo‘lgan xonlikning turli

viloyatlari o‘rtasidagi yaqin iqtisodiy savdo aloqalari ham mavjud edi. Ayniqsa, abdullaxon ikkinchi hukmronligi davrida Buxoro xonligida ichki va tashqi savdo keng rivojlandi. Karvon yo‘llari bo‘yida ko‘plab inshootlar: karvonsaroylar, rabotlar, sardobalar barpo etildi, savdo karvonlari xavfsizligini ta’minlash choralari ko‘rildi. Tarixiy manbalar guvoxlik beradiki, shayboniylar davrida 40dan ortiq turli soliqlar va jarimalar mavjud bo‘lgan. Soliq to‘lovchi aholi fuqaro (raiyat) deb atalgan va ulardan turli soliqlardan tashqari jarimalar ham undirib olingan. Yerdan olinadigan asosiy soliq xiroj bo‘lib. u yetishtirilgan mahsulotning 5/1 miqdorida pul yoki mahsulot bilan olingan. Zakot solig‘i savdogarlar va chorvadorlardan olinib, uning xajmi 40/1 miqdorida bo‘lgan. Shahar aholisi: hunarmandlar va do‘kondorlar maxsus soliq – tamg‘a to‘laganlar. Boshqa dinga mansub savdogarlar o‘z mahsulotining 5/1 qismini jiz’ya solig‘i tarzida to‘laganlar. Bu davrda yana ixrojat, tog‘ar, ulufa, qo‘nalg‘a, begar, madadi lashkar, boj, tansuqot, tuhfa va boshqa soliqlar mavjud bo‘lib. ularning ko‘pchiligi butun o‘rta asrlar davriga xos edi. Amir Temur va temuriylar davrida Movarounnahr va Xurosonda rivojlangan yuksak madaniyat an’analarini shayboniylar ma’lum ma’noda davom ettirdilar. Bu davrda adabiyotning turli janrlarida, tarixnavislik, xattotlik san’ati, epigrafiya, me’morchilik va madaniyatning boshqa bir qator sohalarida katta yutuqlar qo‘lga kiritildi. Bu davrda ham boshlang‘ich ta’lim beradigan maktablar hamda diniy va dunyoviy bilimlar beradigan madrasalar asosiy madaniyat dargohlari bo‘lgan. xonlikning barcha katta-kichik shaharlarida oliy ta’lim beradigan madrasalar mavjud bo‘lib, ularda o‘qish uch bosqichli bo‘lgan va 21 yil davom etgan. Shayboniylar davri adabiy muhitida Muhammad Solih, Xoja, Afsadiy, Vosifiy, Majlisiy, Ubaydiy, Baqoiy, Shaydo, Oshiq, Aziziy, Nisoriy, Mushfiqiy, Naxliy, Mutrifiy va boshqa ko‘plab so‘z san’atkorlari o‘z ijodi bilan nom qozondilar. Bu davrda ko‘plab tarixiy asarlar yaratilib, o‘rta asr musulmon tarixnavisligidagi yetakchi an’analar davom ettirildi. Sulola asoschisi

Shayboniyxonga, uning vorislariga atab bir necha yirik tarixiy asarlar yaratildi. Bular ichida Kamoliddin Binoiyning, Mullo Shodiy, Muhammad Solih, Fazlulloh ibn Ruzbexonning asarlarini, Mirzo Muhammad Xaydarning «Tarixi Rashidiy», Xofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanoma» («Sharafnomai shohiy»), noma’lum muallifning «Tavorixi guzida, Nusratnoma» kabi asarlarini aytib o‘tish mumkin. Shayboniylar davrida shuningdek musavvirlik, xattotlik va musiqa san’atida, fiqh, tibbiyot, mantiq, riyoziyot, xandasa va ilmi-nujum hamda ilm-fan, madaniyatning boshqa sohalarida rivojlanish ko‘zga tashlandi. Shayboniy hukmdorlar ham me’moriy inshootlar barpo etishga alohida e’tibor berdilar. Pishiq g‘ishtlardan baland poydevor ustiga qurilgan ko‘plab binolar bu davr shaharsozligi va me’morchiligi yuksak taraqqiy etganligidan dalolat beradi. Samarqand, Toshkent, Qarshi, Marv, Balx, Xiva va ayniqsa xonlik poytaxti Buxoroda ko‘pgina muhtasham inshootlar barpo etildi. Movarounnahr shaharsozligida temuriylar davri me’moriy an’analari davom ettirildi va boyitildi. Shaharlarda ko‘plab madrasalar, masjidlar, xonaqohlar, yopiq bozorlar, karvonsaroylar, hammomlar qurilgan bo‘lsa, yirik daryolarda ko‘priklar, suvayirg‘ichlar, savdo yo‘llarida karvonsaroylar, rabotlar va sardobalar barpo etildi. Bu davr inshootlari ichida Samarqand yaqinida Shayboniyxon tomonidan Zarafshon daryosi ustiga qurdirilgan ko‘prik-suvayirg‘ichi, Shahardagi Shayboniyxon madrasasi (1515- 1516) va masjidini, Abduraxim Sadr madrasasini, Toshkentda Navro‘z Ahmadxon qurdirgan Baroqxon madrasasini va Abdullaxon ikkinchi davriga mansub Ko‘kaldosh madrasasini, Qarshi shahridagi Abdullaxon madrasasi va Namozgoh machitini, boqibiy madrasasini, hammom va sardobani, Karmana yaqinida Zarafshon daryosi ustidagi ko‘prikni (1582), bu shaharda barpo etilgan bir nechta madrasa, xonaqoh, masjidlarni va xonlikning boshqa shaharlaridagi ko‘plab binolarni aytib o‘tish mumkin. Buxoro shahrida Ubaydullaxon tomonidan Mir Arab madrasasi (1535-1536), abdulazizxon davrida koshinli xonaqoh, Masjidi Kalon (1540-1541) va boshqa imoratlar barpo etildi. Abdullaxon ikkinchi davrida esa Buxoroda Modarixon, Oyposhsha oyim, Govkushon, Fatxulla qushbegi,

Do‘stim, Abdullaxon madrasalari, masjidlar, yopiq bozor va savdo rastalari (Toqi Zargaron, Toqi Sarrofon, Toqi Kitobfurushon), xonaqohlar, hammomlar qurildi. Umuman, Shayboniylar sulolasi hukmronligi davrida ijtimoiy-iqtisodiy hayotda ijobiy siljishlar yuz berdi. So‘nggi temuriylar davrida kichik-kichik mustaqil boshqariladigan viloyatlarga bo‘linib ketgan Movarounnahr yana yagona davlatga birlashtirildi. Shayboniylar sulolasi hukmdorlari 1. Muhammad Shayboniyxon – 1451-1510 yillar. 2. Ko‘chkinchixon – 1510-1529 yillar. 3. Abusaidxon – 1529-1533 yillar. 4. Ubaydullaxon – 1533-1539 yillar. 5. Abdulazizxon – 1540-1550 yillar (Buxoroda). 6. Abdulatifxon – 1540-1551 yillar (Samarqandda). 7. Navro‘z Ahmadxon (Baroqxon) – 1540-1551 yillar Toshkent hokimi. 8. Iskandarxon – 1560-1583 yillar. 9. Abdullaxon Ikkinchi – 1557-1583-1598 yillar. 10. Abdulmo‘min – 1598 yilda 6 oy taxtda o‘tiradi. 11. Pirmuhammad Ikkinchi – 1598-1601 yillar.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Karimov I. Milliy mafkura - mamlakat kelajagi poydevori. “Xalq so`zi” gazetasi, 7 aprel, 2000 yil. 2. Karimov I. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q”, T.”Sharq”, 1998. 3. Karimov I. “Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot - pirovard maqsadimiz” “Ishonch” gazetasi, 25 yanvar 2000 yil. 4. O`zbekiston tarixi (qisqacha ma`lumotnoma) T. ”Sharq”, 2000. 5. O`zbekiston tarixi (1-qism), T.”Universitet”, 1997. 6. O`zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T., “Universitet”, 1999. 7. www.ziyonet.uz 8. www.pedagog.uz

O'xshashlar

Xiva xonligi (XVI-XIX asrning birinchi yarmi)

Qo‘qon xonligi (XVIII asr ikkinchi yarmi – XIX asrning birinchi yarmi)

Buxoro amirligi (XVIII asr ikkinchi yarmi-XIX asrning birinchi yarmi)

Movarounnahr temuriylar davrida

Ispaniya XVI asr – XVII asrning birinchi yarmida