1871-1914 yillarda Germaniya - Tarix - Referatlar

1871-1914 yillarda Germaniya

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

57 KB

Ko'chirib olish

1871-1914 yillarda Germaniya Reja: 1. Germaniyaning birlashtirilishini tugallanishi. 1871 yilgi imperiya Konstitusiyasi. 2. Germaniyaning Yevropadagi siyosati. Germaniyaning mustamlakachilik ekspansiyasi. 3. Iqtisodiy taraqqiyot va ijtimoiy harakat. 4. Stachkachilik harakati va Sotsial demokratik partiyadagi ahvol.

Germaniyaning birlashtirilishini tugallanishi Fransiya-Prussiya urushi davom etayotgan bir paytda, ya`ni 1871 yilning 18-yanvarida barcha German davlatlarining monarxlari Versalga to`planib, Prussiya qiroli Vilgelm I ni Germaniya imperatori deb e`lon qildilar. Ilgari shimoliy german ittifoqiga kirgan davlatlarga yana to`rtta Janubiy german davlatlari qo`shildi, bularning eng yirigi Bavariya edi. Shunday qilib, reaksion Prussiya monarxiyasi rahbarligida Germaniyaning birlashuvi tugallandi. Yagona va yaxlit Germaniya imperiyasi barpo qilindi. 1871 yil aprelida Ta`sis Reyxstagi umum german Konstitusiyasini qabul qildi. Germaniya imperiyasi ittifoqchilar davlati bo`lib qoldi. Imperiya tarkibiga o`zining qirol yoki knyaz sulolasi bilan 22 monarxiya va 3 erkin shahar: Lyubek, Bremen va Gamburg kirdi. Elzas va Lotaringiya imperiyaga hokim (shtatgalter) tomonidan idora qilinadigan «maxsus imperiya viloyati» bo`lib kirdi, bu hokimni imperatorning o`zi tayinlardi. Imperiyaga kirgan ayrim davlatlar o`z konstitusiyalari, vakillik muassasalari(laydtaglari)ni saqlab qoldilar. Davlat bajargan vazifalarning faqat ba`zi bir qismi - cherkov faoliyati, ma`rifiy ishlar, «to`g`ri» soliq solish, ma`muriyat ishlari ularning o`z sho`lida qoldirildi. Bavariya armiyasini idora qilish uchun cheklangan huquqqa ega bo`lib qoldi. Imperiya konstitusiyasida ittifoqchi davlatlarda xalq vakolatini kengaytirish nazarda tutilmagan edi. 1871 yilgi Konstitusiyaga muvofiq, ittifoq miqyosida qonun chiqarish huquqiga ega bo`lgan umum imperiya hokimiyati Imperator va Imperiya kansleri qo`lida to`plangan edi. Imperiyaning oliy vakolatli muassasalari Ittifoq Kengashi (Bundesrat) bilan Reyxstag edi. Imperiya Konstitusiyasi shunday tuzilgan ediki, unda yangidan birlashgan Germaniyada Prussiya gegemonligi mustahkamlangan edi. Imperator imperiyadagi barcha Qurolli kuchlarga Bosh qo`mondon bo`lib, o`zi urush e`lon qilar, sulh tuzar, xalqaro munosabatlarda Imperiya nomidan ish

ko`rardi. Imperator o`z ixtiyori bilan Reyxstag va Ittifoq Kengashi sessiyalarini chaqirish, ochish, tarqatib yuborish yoki muddatni cho`zish huquqiga ega edi. Germaniyaning birinchi Imperiya kansleri Otto Bismark edi. U davlat boshqaruvida katta tajribaga ega bo`lmagan Vilgelm I ni o`ziga tamomila bo`ysundirib olib, deyarli 20 yil davomida (1871-1890) mamlakatda cheksiz hokimlik qildi. Germaniya Konstitusiyasida ko`rsatilganidek, umummiy saylov huquqi faqat nomigagina umumiy edi. Harbiy xizmatchilardan tashqari, 25 yoshga to`lgan erkaklargina saylov huquqidan foydalanar edilar. Xotin-qizlar saylov huquqidan mahrum edilar. Qonun chiqarish tashabbusi Reyxstag qo`lida edi. Lekin ittifoq kengashi va Imperator Reyxstag qarorlarini tasdiqdamaslikka huquqli bo`lganlaridan,Reyxstag tashabbusi e`tiborsiz qolardi. Germaniyadagi katolik ruhoniylar ayniqsa uning qo`l ostidagi Polsha, Elzas va Lotaringiyada Bismarkning prusslashtirish siyosatiga qarshi harakatlar kuchayganligi uchun Bismark 1872 yil mayda ruhoniylar faoliyatini cheklaydigan qonun chiqarib oldi. Katoliklar cherkovi va ularning organi “Doychland” gazetasi unga qarshi kompaniya boshladi. “May qonunlari” ularni sindirish uchun qabul qildi. Bu konunga muvofiq ruhoniylarning maktablar ustidan nazorati bekor qilindi.Ularning tashviqot, da`vati ta`qiqlandi. Ularni tayyorlash davlat tomonidan amalga oshiriladigan bo`ldi. Cherkov nikoh,tug`ilish va o`lim holatlarini qayd etishi bekor qilindi va davlatga o`tkazish uchun Bismarkning katolik cherkoviga qarshi kurashish tarixda “Kulturkemor” “madaniyat uchun kurash” deb nom olgan. Izeutlar va itoasiz ruhoniylarga qarshi kurash ana shu nom bilan atalgan . Germaniyaning Yevropadagi siyosati. Mustamlakachilik ekspansiyasi Germaniya xalqaro maydondagi ta`sirini kuchaytirish Bismark o`z oldiga maqsad qilib qo`ydi. 1873-yilda Germaniya, Rossiya va Avstriya-Vengriya bilan ittifoq to`g`risida shartnoma - «Uch imperator shartnomasi»ni tuzdi. Bismark 1875 yilda Fransiyani 1871 yildagiga nisbatan ham ko`proq qaramlikka olish va

uni Germaniya vassali holiga tushirish uchun unga qarshi urush boshlashga tayyor turgan edi. Bismark yangidan vujudga kelgan fransuz armiyasini tortib olingan Elzas va Lotaringiya uchun qasos oluvchi armiya deb bilib, Fransiya hali batamom mustahkamlanib olmasdan, u bilan urush boshlashga shoshilmoqda edi. Rossiya bilan Angliya Germaniyaning kuchayib ketishini istamas edilar, shu sababli Bismarkka Fransiyani yangidan tor-mor keltirishga yo`l qo`ymasliklarini bildirib qo`ydilar. Germaniya chekindi. Germaniya ikki frontda urush qilishdan qo`rqardi. U «kaolisiyalar dahshati» tinchimni buzayapti, deb , ayniqsa, Rossiya bilan urushishdan cho`chirdi. 1879 yilda Germaniya Avstriya-Vengriya bilan ittifoq tuzdi. Bismark Rossiyaning Fransiya bilan yaqinlashuviga xalaqit berish niyatida 1881-yili «Uch imperator ittifoqi»ni tiklashga muvaffaq bo`ldi. 1882-yilda Avstriya-Vengriya -Germaniya ittifoqiga qo`shimcha qilinib, Germaniya va Avstriya-Vengriyaning Italiya bilan ittifoqi tuzildi. Italiyaning ittifoqqa kirishiga sabab, Fransiya bilan munosabatlarining keskinlashuvi edi. Chunki, Fransiya Italiya da`vo qilib yurgan Tunisni 1881-yilda bosib olgan edi. Avstriya-Vengriya imperiyasi esa bu vaqtda Bolqon yarim orolida Rossiya bilan raqobatlashmoqchi edi. Shunday qilib, uchta teng maslakdosh kuchlar birlashib, 1882 yili harbiy ittifoq, «Uchlar ittifoqi»ni tuzishga erishdilar. Endilikda Germaniya Fransiya va Rossiyaga qarshi qaratilgan koalisiyaga bosh bo`lib oldi. Bismark o`z siyosiy rejalarini amalga oshirish yo`lida Rossiyani asosiy g`ov deb bilar, qanday bo`lmasin Rossiyaga zarar yetkazishni mo`ljallar edi. Shu maqsadda Angliya bilan Turkiyani Rossiyaga qarshi gij-gijlay boshladi. Bismark bir vaqtda ikki frontda, ya`ni ham Fransiyaga ham Rossiyaga qarshi kurashish oson emasligini anglardi. Karl XII va Napoleon I kabi mashhur sarkardalar ham Rossiyada mag`lubiyatga uchratganini yaxshi bilardi. U shuningdek, chorizm Rossiyaning taraqqiyotiga g`ov bo`layotganini ham tushunardi. Shuning uchun qulay payt kelganda Rossiyadagi reaksion unsurlarni qo`llab-quvvatlashiga harakat qilardi. Uning ishini davom ettirgan Kaprivi

Germaniyaning tashqi siyosatiga juda muhim o`zgarishlar kiritdi. Kaprivi sanoat egalarini siquvi ostida Avstriya-Vengriya bilan savdo shartnomasini tuzdi. 1894 yili Rossiya va boshqa mamlakatlar bilan ham shunday shartnomalar tuzildi. Mamlakatga qishloq xo`jalik mahsulotlari keltirishdan olinadigan bojlar birmuncha kamaytirildi. Kaprivi siyosati va ayniqsa, Rossiya bilan savdo shartnomasining tuzilishi yunkerlarni g`azablantirib yubordi. Ular nima bo`lsa ham «Liberal» kanslerni olib tashlashni o`z oldilariga vazifa qilib qo`ydilar. 1893 yilda katta yer egalari tomonidan tuzilgan «Qishloq xo`jayinlari ittifoqi» se`yzdida yunkerlar Kaprivining «yangi» yo`liga qarshi norozilik bildirdilar. 1894-yilda Kaprivi iste`fo berdi. 1891 yidda shovinistik tashkilot - German ittifoqi tuzildi. «Qirol Prussiya ustida, Germaniya ustida, Germaniya dunyo ustida» -degan shior ilgari surildi. Germaniya Yevropa urushiga tayyorlanishi bilan birga yirik German kapitalining talabiga ko`ra mustamlakalar bosib olishga kirishdi. 1882-yil Bremen savdogarlari Afrikaning janubi-g`arbiy sohilidagi Angra-Peken buxtasiga keldilar. Ular 200 ta eski miltiq va 2000 marka badaliga yerli qabila boshlig`idan anchagina hududni sotib oldilar. Germaniya bu yerni 1884_yil aprelida o`z protektorati deb e`lon qildi. Afrikaga amaldorlar va soldatlar yuborildi. Ularning Yangi yerlarni bosib olishga urinishi mahalliy xalqning qattiq qarshiligiga uchradi. Mustamlakachilar qurol ishlatdilar. Nemis qo`shinlari afrikaliklar manziliga to`satdan hujum qilib, aholini vahshiylarcha qirdilar. 1884 yil yozida Germaniya Afrikaning o`rta qismidagi Togo va Kamerun hududlarini, 1884 yil avgustda Gvineyaning shimoliy qismini va unga yondosh orollarni bosib oldi. 1885 yilda esa Afrikaning sharqiy qismidagi hududlarni va Zanzibar orolini zabt etdi . Bu hudud «Germaniya sharqiy Afrikasi» degan nom oldi. XIX asrning 90-yillarida Germaniyaning tashqi siyosatida Yangi davr boshlandi. German hukmron doiralari o`z hududlarini kengaytirish uchun urushga tayyorlana boshladilar. Imperator Vilgelm I davrida

Bismark imperiya siyosatini teng huquqli rahbari edi. Vilgelm I ning nabirasi Vilgelm II taxtga o`tirgach, ko`p narsa o`zgardi. Vilgelm II Germaniya hukmron doiralari bosqinchilik siyosatining «jarchisi» va faol amalga oshiruvchisi bo`lib chiqdi. Sotsial-demokratlarga qarshi kurashda Bismark usullarining muvaffaqiyasizlikka uchraganligi, tashqi siyosatda, ayniqsa rus-german munosabatlarining yomonlashuvi Bismark siyosatiga qarshi kuchlarni yuzaga keltirdi. Qat`iyroq mustamlaka siyosati yurgizishni talab qilgan yirik burjuaziyaning harakati bilan 90-yillarning oxirida Xitoyning Szyaochjouvan ko`rfazi va Shandun yarimorolining bir qismi bosib olindi. O`sha vaqtdayoq Germaniya Tinch okeanidagi Karolina , Marianna orollarini va Samoa orolining bir qismini egallagan edi. Bundan oldin, 1885 yilda u Marshall orollarini qo`lga kiritgan edi. 1900-yilda Germaniya bоshqа g`arb davlatlari bilan birga Xitoyda milliy ozodlik harakatini bostirishda ishtirok etdi. Xitoyda German jazo qo`shinlari general Valderze boshchiligida deyarli qurolsiz bo`lgan xitoyliklarga nisbatan mudhish yovuzliklar qilib, ayollar va bolalarni o`ldirdi. Imperator Vilgelm II Xitoyga qo`shin yuborar ekan, yuzsizlik bilan shafqat qilmaslikni, asir olmaslikni tavsiya qildi , «toki bundan buyon, hatto ming yildan keyin ham Xitoy nemisga ola qarolmaydigan bo`lsin » dedi. Chunki, Xitoyda nemis vakili Ketteler o`ldirilgan edi . 1895 yil Shimoliy dengizni Boltiq dengizi bilan tutashtirgan Kil kanali ochildi. 1898 yilda Reyxstag harbiy flot qurishning keng dasturini qabul qildi. Afrikada «bizni quruq qoldirishdi» deb hisoblagan German hukmron doiralari «qo`ldan ketganlarning» o`rnini Yaqin Sharqda to`ldirmoqchi bo`ldilar. Ular Sharqqa intilganlarida Kichik Osiyo, Suriya, Mesopatamiya va Falastinda joylashib olmoqchi edilar, chunki bu yerda dunyodagi eng boy neft konlari, g`alla va paxta xom ashyosi bor edi. Nemis bankiri Simens tashabbusi bilan Berlinni Fors qo`ltig`i bilan bog`lovchi temir yo`l qurish rejasi tuzildi. Germaniya Sharqqa, Turkiyaga, slavyan xalqlariga yurishini Sharqqa yurish» shiorida ifodaladi. 1898 yilda Vilgelm II «Hazrati Iso qabri»ni ziyorat qilish bahonasi bilan Falastinga bordi. U safar vaqtida Turkiya sultoni bilan

uchrashib, reja orqali Bosfordan Kichik Osiyo orqali Bag`dodga va undan Fors qo`ltig`igacha temir yo`l qurish to`g`risida kelishib oldi. Bu yo`l «Bag`dod temir yo`li» deb ataladigan bo`ldi. 1903 yilda Turkiya bilan Germaniya o`rtasida bu to`g`rida yakunlovchi bitim imzolandi. Angliya Germaniyaning Turkiyaga yaqinlashuvidan tashvishga tushib qoldi, chunki uning o`zi Arabiston bilan Mesopatamiyani bosib olish niyatida edi. Bundan tashqari, nemislarning Fors qo`ltig`iga chiqishi Angliyaning Hindistondagi manfaatlarini xavf ostida qoldirardi. Angliya «Bag`dod temir yo`li»ning Fors qo`ltig`iga chiqishiga yo`l qo`ymaslik uchun 1901 yilda Quvayt ustidan protektorat o`tkazdi. Nemis hukmron doiralarining rejalari qudratli davlatlar -Fransiya va Rossiya o`rtasida keskin nizo chiqishiga olib keldi. Germaniya zo`r berib qurollanishni boshlab yubordi. Armiya soni keskin kuchaytirib yuborildi. Reyxstag katta harbiy kemalar qurishga va suv osti floti uchun yangidan-yangi mablag`larni tasdiqlab turdi. Iqtisodiy taraqqiyot va ijtimoiy harakat Germaniyaning birlashtirilishini tugallanishi yagona ichki bozorni vujudga keltirdi. Sanoatning o`sishiga Germaniya Fransiyadan olgan 5 mlrd. frank kontribusiya(tovon)erdam berdi. Ko`p sonli korxonalar Germaniyadan oldinroq industrlashtirish yo`liga o`tgan davlatlardagiga qaraganda ancha mukammal, yuqori unumli eng yangi texnika bilan bilan qurollantirildi. Sanoatning tez rivojlanishi hamda ishlab chiqarishning tobora yirikroq korxonalarda tezlik bilan to`planishi jarayoni iqtisodiyotning eng xarakterli xususiyatlaridan biridir. Masalan, Germaniyada 1895 yilda har mingta sanoat korxonasidan 6 tasi yirik, ya`ni 50dan ortiq ishchisi bo`lgan korxona edi. 1907 yi l da Germaniyada ming va undan ortiq ishchisi bo`lgan korxonalar 586 ta edi. Jami ishchilar sonining qariyb o`ndan bir qismi (1,38 mln.) bug` va elektr kuchlarining qariyb uchdan bir qismi shu korxonalarda edi. Moliya kapitali va banklar bir xovuch eng yirik korxonalarining bundan ustunliklarini

tag`in ham oshirib, millionlab mayda va o`rta korxonalarni bir necha yuz «millioner» moliyachilarga qaram qilib qo`ydi. Germaniya qudratli industrial davlat bo`lib qoldi. Moliyaviy guruhlar yana ham ko`proq foyda olishga harakat qilib, o`z kapitallarini rivojlanayotgan sanoatga sola boshladilar. Ko`mir qazib chiqarish, cho`yan va po`lat eritishning deyarli barchasini 4 ta monopoliya nazorat qilardi. Monopolistlarning ikkita guruhi deyarli butun Kime sanoatini, yana ikkitasi elektr sanoatini nazorat qilardi. 1914-yilga kelib Germaniya 1871-yilga qaraganda sanoat mahsulotlarini deyarli 7 barobar ko`p ishlab chiqarmoqda edi. Sanoat ishlab chiqarishning hajmi bo`yicha u Fransiyani ortda qoldirdi. XX asr boshlarida esa u Angliyadan o`zib ketib, jahonda AQSHdan keyin ikkinchi o`ringa chiqib oldi. Qishloq xo`jaligida haydov yerlarining 25%iga ega bo`lgan pomeshchiklar yollanma ishchi kuchidan, eng Yangi mashinalar va o`g`itlardan foydalana boshladilar, kam yerli dehqonlarni ekspluatasiya qilishning yarim feodal usullaridan voz kechilib, zamonaviy munosabatlar joriy etildi. XX asr boshlarida Germaniyada ishga yaroqli aholining asosiy qismi sanoatda band bo`lib, ishchilar sinfining ko`pchiligini tashkil etar edi. Mehnat unumdorligi 40 yil ichida deyarli ikki baravar oshdi. Lekin ish haqi bor yo`g`i 15% o`sdi. Umuman, yollanma mehnatchilar bilan yirik "mulkdorlar o`rtasidagi har tomonlama ziddiyat chuqurlashib boraverdi. Monopolistik kapital hukmronligi ishchilarning ahvolini yanada yomonlashtirdi. Nemis ishchilarining ish haqi Ingliz va Amerika ishchilarining ish haqidan ancha past edi. Germaniyada 1900-1903 yillarda yuz bergan inqirozlar ishchilar ahvolini og`irlashtirdi va katta ishsizlikka sabab bo`ldi. Germaniya ishchilarining korxona egalariga qarshi qattiq kurashlari natijasida ish haqini bir qadar oshirishga va ish kuchini bir oz kamaytirishga erishildi. 1900 yidda ish kuni 11-12 soat davom etgan bo`lsa, 1904-1914 yillarda ish kuni 9,5 soatga tushirildi. Ayniqsa, ayollar, o`smirlar, bolalar qattiq ezib ishlatilar edi. Ular erkaklarga qaraganda 30-50% kam ish haqi olar edilar.

Ishchilar turmush tarzining yomonlashuvi mamlakatda noroziliklarning o`sishiga sabab bo`ldi, ayniqsa, 1905-1907 yillardagi Rossiyadagi inqilob nemis ishchilar harakatiga ta`sir etdi. Ish tashlash va boshqa noroziliklar kuchaydi. 1900-yilda keksayib qolgan kansler Gogenloe (1894-1900) o`rnini F.Byulov (1900-1909) egalladi. U Prussiyada saylov tizimini demokratlashtirish haqidagi talabni qat`iyan rad etdi. 1902-yilda yunkerlarga xushomad qilib, Reyxstag tasdig`idan yangi bojxona ta`rifini o`tkazib oldi. Bu ta`rif sotsial- demokratlar tomonidan «sudxo`rlik ta`rifi» deb ataldi. Joriy qilingan bojxona ta`rifi yunkerlarga kamida qo`shimcha ravishda 1250 mln. marka foyda keltirardi. Nemis mehnatkashlariga yirik pomeshchiklar foydasini ko`zlab yangi o`lpon solindi. Reaksion prusschilik ruhi Byulovning milliy siyosatida ayniqsa, yorqinroq namoyon bo`ldi. Shlezvig va Polsha viloyatlarida milliy maktablar yopib qo`yildi. Muassasalarda va jamoat joylarida daniyaliklar va polyaklar tilida gaplashish taqiqlandi, shaharlar va qishloqlarning azaliy nomlari o`zgartirildi. Polyaklarning yerini majburan tortib olib, nemislarga berish haqida qonun chiqarildi. 1906-yilda 100000 dan ortiq polyak bolalari norozilik sifatida maktablarga borishdan bosh tortdilar. Polyak o`quvchilariga qarshi qatag`on boshlandi. Elzas va Lotaringiyada qattiq tartib o`rnatildi. Bu yerda nemis ma`murlari fransuzlarning milliy or-nomusini, madaniyatini tahqirladilar. Byulov kanelerligi davrida ommaviy ijtimoiy harakatning yanada yuksalishidan xavotirlanishi yunkerlar va yetakchi partiyalar ni yanada yaqinlashtirdi. Byulov iste`fosidan so`ng imperiya kansleri qilib, prussiyalik amaldor Betman Golvel (1909-1917) tayinlandi. Betman Golvel kanslerligining dastlabki yillarida Reyxstagda markazning konservatorlar bilan «qora-moviy bloki»ga tayanib ish ko`rdi. bu reaksion blok qanday islohotlarning dushmani edi. 1907 yilgi rus -ingliz bitimi imzolanganidan so`ng ingliz, fransuz, rus polisiyasi vujudga keldi. Tashqi siyosiy vaziyat mutlaqo Germaniya foydasiga emas edi. Mamlakat ichidagi hukmron sinflar ham daxshatli voqealar arafasida turardi. Ichki ziddiyat tobora keskinlashayotgan va xalqaro ahvol jiddiy tus olayotgan bir paytda

German hukmron doiralari yangi mustamlakalar bosib olish uchun ochiqdan-ochiq harakat boshladilar. 1911 yil yozida ikkinchi Marokash janjali boshlandi. Fransiya bilan Germaniya o`rtasidagi munosabatlar shunchalik keskinlashdiki, hatto urush xavfi paydo bo`ldi. Faqat Angliyaning do`q-pupisasigina Germaniya hukumatining chekinishiga majbur etdi. Ikkinchi Marokash janjalidan keyin xalqaro ahvol yanada keskinlashdi. Kundan-kunga jahon urushi xavfi o`saverdi. Germaniya o`zining Antanta ittifoqidagi raqiblarini tor-mor etishga tayyorlana boshladi. Ikkinchi Marokash janjalidan keyin xalqaro ahvol yanada keskinlashdi. Bundan foydalangan hukumat Reyxstag orqali tinch davr uchun armiya tarkibini yangidan ko`paytirish haqidagi qonunni tasdiqlatib oldi. 1913 yilda rekrut kontinenti yana 29000 kishiga ko`paytirilib, ikkita yangi armiya korpusi tashkil etildi. Shu bilan birga Reyxstag 8ta linkordan iborat uchinchi eskadra tashkil etishga qaror qildi. Bu narsa dengiz kuchlari harajatini 107mln. markaga ko`paytirardi. 1914-yilda Germaniyaning dretnoutlari soni 21taga yetdi. Nemis suv osti floti, yangi qal`alar qurila boshlandi, eskilari ta`mirlandi, armiyani qurollantirish kuchaytirildi. Katta harbiy harajatlarga mablag` topish uchun hukumat Yangi soliklar joriy qilina boshladi. Stachkachilik harakati va Sotsial demokratik partiyadagi ahvol Moliya oligarxiyasining zo`ravonligi sharoitida XX asr boshlaridan e`tiboran Germaniya sotsial-demokratlar partiyasi xalqning ahvolini yaxshilash, mamlakat hayotini demokratlashtirish uchun reaksiya va militarizmga qarshi chiqishlarini kuchaytirdi. Partiya a`zolarining soni 1900-yildan 1913-yilgacha taxminan 3 baravar ko`payib, 1 mln. kishiga yetdi. GSDP ko`proq kasaba uyushmalari va kooperatorlarga tayanardi. 1912 yilda Reyxstagda bo`lgan saylovda saylovchilarning 34,8%i GSDPni yoqlab ovoz berdi. Reyxstagdagi va mahalliy o`z-o`zini boshqarish organlaridagi sotsial-demokratlar soni ko`paydi.

1905-yilda mehnat sharoitini yaxshilashni talab qilgan eng yirik ish tashlash o`tkazildi. Rur konchilari ishtirokida 1906-yilda Gamburgda mehnatkashlarning huquqlari cheklanishiga qarshi mamlakatda birinchi marta ommaviy-siyosiy ish tashlash bo`lib o`tdi. Saksoniya va Prussiyada namoyishchilarning polisiya bilan to`qnashuvlari yuz berdi. Ko`mir qazuvchilarning ommaviy ish tashlashi kengaydi. Qurolli kuchlarning ko`paytirilishiga va urush xavfiga qarshi butun mamlakat bo`ylab miting va stachkalarning qudratli to`lqini bo`lib o`tdi. XX asrning dastlabki yillarida Germaniyada boshlangan ommaviy ishchilar harakati 1905-yilgi rus inqilobi ta`siri ostida yanada kuchayib, 1914 yilgi jahon urushiga qadar tugatildi. Nemis mehnatkashlari monarxiya asoratiga qarshi demokratiyani kengaytirish,Prussiyada umumiy saylov huquqini joriy qilish uchun tobora keskinroq kurash olib bordilar. 1910 yil martida Berlinda ana shu talablarni qo`ygan katta namoyish bo`lib o`tdi. Otliq polisiya namoyishchilarni qilich bilan chopa boshladi. Ishchilar bu kunni Prussiyaning «qonli yakshanba»si deb atadilar. Shu yili Germaniyaning Moabit rayonidagi «Kuper» ko`mir firmasi ishchilar soatbay to`lanadigan ish haqini oshirishni talab qilib ish tashladilar, ularni qo`shni fabrika va zavodlarning ishchilari qo`llab-quvvatladi. 1912 yil Rur viloyatidagi kon ishchilarining 250000 kishilik stachkasi bo`lib o`tdi. Ishchilar 8 soatlik ish kunini joriy etishni, ish haqini oshirishni, xo`jayinlarining mehnat birjalarini tugatishni talab qildilar. Hukumat Rurni polisiya va jandarmlar bilan to`ldirib, to`qnashuvlarda ko`plab ishchilar o`ldirildi va yarador bo`ldi. Elzas va Lotaringiyada zo`rlik bilan «germanlashtirish» aholining keskin noroziligiga sabab bo`ldi. 1913 yil noyabrda o`tkazib kelingan milliy kamsitish siyosati va pruss harbiylarining qo`polligi Elzasning Ka Sabern shahri aholisining g`azabiga sabab bo`ldi. Shahar qamal qilinib, elzasliklarni qamali keng avj oldi. u harakatlar umumgerman siyosiy inqiroziga o`sib o`tish darajasiga o`tgan edi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., “Sharq”. 1998. 2. Karimov I.A. Yuksak manaviyat yengilmas kuch. T., “Ma`naviyat” 2008. 3. Karimov I.A. Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi , O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo`llari va choralari. T ., “ O ` zbekiston ” 2009. 4. . Ерусалимский А.С. Внешняя политика и дипломатия германского империализма в конце XIX в. М.,1951. 5 . Кучинский Ю. Очерки истории Германии. М., 1952. 6 . Бисмарк О. М ы сли и воспоминание. М.,1991. 7 . Галкин И.С. История германской империи М. 1986. 8 . Хрестоматия по новой истории. Под ред. А.А Губера, А.В Ефимова. В Зт. М., 1965. 9 . Ерусалим ск ий А.С. Бисмарк. Дипломатия и милитаризм. М.. 1968. 10 . Нарочницкая Л.И. Россия и войнн Пруссии в 60-х годах XIX в за объединение Германии «сверху». М. г 1960. 11. Yangi tarix. III q. T., «O`qituvchi». 1969.

O'xshashlar

1871-1914 yillarda Fransiya

1850-1871 yillarda Yevropa diplomatiyasi

1874-1914 yillarda Buyuk Britaniya

Germaniya 1918-1945 yillarda

1870-1871 yillarda Fransiya-Prussiya urushi