1874-1914 yillarda Buyuk Britaniya - Tarix - Referatlar

1874-1914 yillarda Buyuk Britaniya

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58.5 KB

Ko'chirib olish

1874-1914 yillarda Buyuk Britaniya Reja: 1 Angliyaning iqtisodiy sohada orqada qolishi. 2. Buyuk Britaniyaning mustamlakachilik siyosati. 3. Irlandiya muammosi- ijtimoiy harakat. Tred -yunionlar. 4. Ijtimoiy -iqtisodiy taraqqiyot. 5. Angliyaning tashqi siyosati . 6.Angliyadagi siyosiy partiyalar faoliyati. Liberallar partiyasining tuzilishi. 7.lrlandiyadagi siyosiy inqiroz.

Angliyaning iqtisodiy sohada orqada qolishi. XIX sarning 70 -yillarida Angliyada Gladston boshchiligida hukumat ( 1864-1874) rahbarlik qilib , u Angliyaning jahonda yetakchiligi o`zgarmasdir, degan tamoyilga asoslanib tuzilgan edi. Bu davrda sanoat ishlab chiqarish hajmi jihatidan boshqa mamlakatlardan hali ham ancha ustunligini saqlab qolgan edi. U Grrmaniya , AQSh , Fransiya uchalasi ishlab chiqargan metalldan ham ko`p metal eksport qilardi. Angliyaning iqtisodiy qudrati va mustamlaka bozoridan foydalanishi boshqa mamlakatlar 1873-1874 yillarda boshidan kechirgan yangi inqirozning boshlanishini bir qadar orqaga cho`zishga imkon berdi. Garchi . 1874 yilda Angliyaning eksporti kamaya boshlagan , baholar bir qadar pasayib ishsizlik ko`paygan bo`lsa ham Angliyada inqiroz 1874- 1879yillarda ro`y berdi. Lekin , 1878-1879 yillardagi inqiroz ketidan biron bir kattaroq sanoat yuksalishi bo`lmasdan , 1882 yil oxiriga borib , Angliya iqtisodiyoti navbatdagi inqirozga tortila boshladi . Angliya iqtisodiyotida tez -tez takrorlanib turgan inqirozlar Angliyaning sanoat sohasidagi hukmronligiga chek qo`yilishini tezlashtirdi .AQSh 1886 yilda po`lat eritish jihatidan 1890 yilda cho`yan ishlab chiqarish 1892 yilda paxta yetishtirish , 1899 yilda ko`mir qazb chiqarish jihatidan Angliyadan o`zib ketdi. Qo`shma shtatlar o`zining ichki bozoridan siqib chiqardi , Germaniya esa tashqi bozoridan va hatto ichki ingliz bozoridagi raqobatdan unga zarbalar berdi. 20 yil mobaynida ya`ni 80 -yillardan tortib XX sar boshlarigacha Germaniya eksporti 41 % ga ko`paygan : AQSH eksport qilish esa ikki martadan ham ziyodroq oshgan holda, ingliz eksporti bor yo`g`l 8 % ga ko`paygan. XX sarning 70 -90 - yillarida uzoq davom etgan agrar inqiroz Angliyaga jiddiy ziyon yetkazdi.

Buyuk Britaniyaning mustamlakachilik siyosati . XIX sardan boshlab Angliya dunyoning barcha qifalarida juda katta hududlarni bosib oldi va ularning o`z mustamlakasiga aylantirdi. 1870 yillarda Angliya mustamlakalarining aholisi 200 mln kishi bo`lgan bo`lsa , XIX asr oxiriga kelib qariyeb 370 mln kishiga yetdi. Bu davrda bosib olingan hudud 20 mln kv.km dan 33 mln.kv.km ga yetdi. Mamla- katlardan keladigan daromadlar olinadigan foydaning katta qismini tashkil etardi. 70 - yillarda konservatorlar partiyasi mustamlaka yerlarini kengay tirishning asosiy vazifa deb e`lon qilindi . B . Dizraelli boshchilik qilgan (1874- 1880 y) konservatorlar hukumati Osiyoda Belujistonni bosib oldi va Afg`onistonni bo`ysundirishga urindi . Angliyaning maqsadlaridan biri Turkmanistonga va o`rta Osiyoning boshqa viloyatlariga suqilib kirish edi Ammo uning niyatga Rossiya to`sqinlik qilardi . Angliya bilan Rossiya o`rtasidagi munosabatlar o`rta Osiyo masalasida Turkiya va Bolqon yarim orolini o`z ta`siriga yuritish uchun kurash olib boorish tufayli g`oyat keskinlashdi. Turkiyadagi Kipr orolini takab qildi va uni 1876 yilda Angliya anneksiya qildi 1878 yil kuzida konservator hukumati Afg`onistonga qarshi mustamlaka urushi bo`ldi . Ikkinchi afg`on urushini boshlab yubordi. 1879 yil bahorida Afg`onistonni tutqunlikdagi saqlovchi Gandamak shartnomasini qabul qilishga majbur etdilar. Lekin Afg`onistonda xalq qo`zg`oloni boshlanib ketdi. Qabuldagi ingliz rezidenti barcha xodimlari va qo`riqchilari bilan qirib tashlandi. Bu qo`zg`olon afg`onlarning mustamlakachilarga qarshi xalq urushiga aylandi . Biroq , 1880 yilda ingliz mustamlakachilarining " qo`li baland keldi" 1877 yilda Angliyaning Transvaal va Oranj Respublikasini anneksiya qilganligi e`lon qilindi. Natijada burlar qo`zg`olon ko`tardilar. 1881 yilda Zulus qabilalaridan Majub - Xill yonidagi mag`lubiyatga uchrashi inglizlarni Afrikani istilo qilishi bir muncha vaqt kechektirdi. 1879 yilda Dizraelli hukumati Janubiy Afrikada zuluslarga qarshi navbatdagi qirg`in tadbirlarini o`tkazdi.

1880 yilda hokimiyat Gladiston boshliq liberallar qo`liga o`tdi.1882 yilda Angliya Misrni bosib oldi . Bu mamlakatning bosib olinishi Angliyaning Suvaysh kanali ustidan hukmronlik qilishda uning Afrikada yangi mustalakalarga ega bo`lishida hal qiluvchi rol o`ynaydi. Inglizlar Sharqiy Sudanni istilo qilish uchun janubga yurdilar. U yerda mahalliy arablaming qarshiligiga duch keldilar .1885 yilda Sudanliklar Xartumni ishg`ol qilg`an inglizlarni qurshab olib qirib tashladilar. Angliyaning faqatgina 1896-1898 yillarda , ya`ni konservatorlar hukumati davrida " Fashoda inqirozi" da g`olib chiqib , Sudanning sharqiy qismini bo`ysindira oldi . 80 — yillarda Transvalda oltin koni topildi. Ingliz kapitalistlari olmos va oltin qazib chiqarishga kirishildi. 1886 yil hokimiyat tepasiga Solsberi boshliq konservativ hukumatga chiqib oldi va bosqinchilik harakatlarini qo`llab - quvvatladi. Bu davrda g`arbiy va Sharqiy Afrikada Nigeriya va Somalini zabt etish tamomlagan edi . Ulardan Angliyaga qoramol va Yung keltirib turilardi. 1888 yilda Shimoliy Boneo ustidan protektorat o`matildi. 1890 yilda S . Rods Kap koloniyasi ministry bo`ldi. U " Uch k" g`oyasini ilgari surdi . ( Keyptaun - Qohira - Kalkutta temir yoli loyihasi) Shu yili Gveniyaning janubiy sharqiy qismi bosib olindi . Afrikada esa Keniya bilan Tanganika zabt etildi. 1890 yilda Uganda ishg`ol qilindi. Solsberi hukumati 1890 yilcla liberallar hukumatiga o`z o`rnini bo`shatib berdi. Angliya 1895 yilda mag`lubiyatga uchrab ,1899yilda Bur respubllkasiga qarshi agressiyani yana boshlab yubordi. o`zini himoya qilgan Transval hukumati 1899 yil 9 oktyabrda Angliyaga qarshi urush e`lon qildi.11 oktyabrda unga Oranj respublikasi qo`shildi. 1900 yil yozida Angliya 50 ming burlar armiyasga qarshi 50 ming qo;shin olib keldi . lyun oyida burlar hukumati urush tamom bo`ldi deb e`lon qildi . Ammo urush harakatlari 1902 yil 1 iyungacha davom etdi. Shunday qilib burlar urushi ( 1899-1902) Angliya foyda-siga hal bo`ldi.

Irlandiya muammosi . Angliyaning ichki siyosati keskin masalalardan biri Irlandiya muammosi edi . Irlandiyaning ijaraga yer olib kun ko`ruvchi dehqonlar nihoyatda muhtojlikda yashardilar. Chunki yerlarni XVLL asrdayoq ingliz pomeshchiklari o`zlariniki qilib olgan edilar. Irlandiya bir necha marta ocharchilik bo`lib , minglab irlandiyaliklar ochlik o`ldi . Ko`pchilik irlandiyaliklar tirikchilik qo`yida Amerikaga ko`chib ketdilar . Ochlik , o`lim va ko`chib ketish natijasida aholi 1851 yildagi 6,5 mln kishidan 1900 yilga kelib 4,5 mln kishiga kamayib ketdi. 60 yillarda oxirida Irlandiya masalasi yana siyosiy masalaga aylandi . Irlandiyada fenilarning tor-mor keltirilishi milliy harakatda irlan burjuaziya sining gegimonlik roli ko`tarilishiga yordam berdi . Irlandiya harakati boshida olsterlik protestant pomeshchik Parnel turdi.1875 yil Parnell ingliz parlamentiga deputat bo`lib olib , Irlandiya-ga mustaqil idora qilish huquqinini berilishini (gomrul) talab qildi. Parnell muxolifati 70 -yillar oxirida nufuzli kuchga aylandi, bu vaqtda irland dehqonlarining " Yer-suv ligasi" ( 1879 yil ) degan ommaviy tashkiloti shu muxolifatga tyanch bo`lib turgan edi . Saflarida 250 mingdan ortiq a`zosi bo`lgan bu tashkilotga ishchilar orasidan chiqqan Maykl Devid degan sobiq feni rahbarlik qilardi. lcharachilar yerdan haydalishiga javoban "Yer-suv ligasi" Irlandiyadagi ingliz pomeshchiklariga qarshi ommaviy terror boshlab yubordi .: Pomeshchiklarning qarshi uyjoylariga o`t qo`yildi , erkinlari payhon qilindi. Kurashning lendlordlarga va pomeshchiklar yerdan haydab yuborilgan ijarachilarning yerlarini ijaraga olishga jur`ati yetganlarga baykot qilish singari usullar juda keng rasm bo`lib ketdi . " Irlandiya inqirozi " ning yangidan paydo bo`lishi Angliya hukumatining ahvolini yana yomonlashtirib yubordi . Hukumatning taklifiga muvofiq parlament ikkita favqulotda " qonun " Xabeas korpusi aktni bekorqilish va qurol-yarog` qidirib shubha bilan tintuv qilish uchun politsiyaga huquq berish to`g`risidagi qonunlar qqabul qilindi. gladston irlandlarga gomrul o`rnini " Yer-suv aktini" ( 1881 yil) taklif qildi. Bunda 15yil muhlatga renta miqdorini adolat bilan

belgilaydigan va ijarachi o`z yer uchastkasini boshqa bir shaxs o`tkazish huquqini beradigan komissiya tuzilishi ko`zda tutilgan edi . Hukumat lendlordlar yerini sotib olish va uni irlandlarga sotish huquqiga ega bo`lib oldi . Bundan faqat pomeshchiklar manfaat ko`rardi : ular yerni juda shartlar blan davlatga sotardilar yoki qishloq xo`jalik mahsulotlrning bahosi tobora kamayadigan sharoitda 15 yil muddatga renta oldilar. Irland "Yer ligasi" - bu qonunga javoban baykotni kuchaytirib pomeshchiklarini qo`rqitish kompaniyasini boshlab yubordi. 1881 yil oktyabrida Panell bilan tuzilgan bitimga muvofiq Irland ijarachi dehqonkMari pomeshchiklarga renta to`lashni davom ettirishlari va baykotning to`xtatishlari, pomeshchik esa ijarachilarning to`lov larini " kechib yuborishlari" lozim edi. Bu bitim bilan Irlandiya liberal burjuaziyasi Parnell qo`li bilan dehqonlar harakatiga Irlandiyaga ozodlik harakati negiziga xiyonat qildi . 1882 yil bahorida Irlandiya inqiroz yangi kuch bilan boshlanib ketdi. " Parnellning xoinligi " Irlandiyadagi mayda terrorchi guruhlarni faollashtirib yubordi. XIX asrning oxirida jahon agrar inqirozi natijasida ingliz lendlordlari Irlandiyadagi faqat agrar mamlakat holiday saqlab qolish siyosatini o`tkazganiga qaramay , Irlandiyaning shimoliy viloyati Olsterda sanoat rivojlana bordi. Ozodlik kurashchilarining safi kengaydi, ishchilar harakati kuchaydi, kasaba uyushmalari tuzila boshladi. 1898 yili Irlandiya sotsialistlar partiyasi tuzildi. Partiyaning rahbari ziyoli Jeyms Konnoli mustaqil Irlandiya Respulikasi tuzish ishlarini boshladi. Ijtimoiy harakat. Tred yunionlar . 70 -yillar boshida iqtisodiy yuksalish yillarida ishchilarning o`z binokorlik uyushmasi tuzildi. Ular o`z hukmronlik sinfrariga qarshi kurashda tashabbuskorlik ko`rsatdilar . Ammo ulaming kurashidan natija chiqmadi, lekin 1871 yilda Angliyaning shimoliy-sharqiy rayonlaridagi mashinasoz ishchilari kurash boshladilar. Ular dastlat tarqoq holda ish ko`rgan bo`lsalar moddiy ahvolini yaxshilash uchun kurash olib borishlariga qulay sharoit yaratib berdi. Bunda 9 soatlik ish kunini talab qilib , ham keyinchalik 9 soatlik ish kuni uchun bozor konyukturasining baland darajada turganligi, shimoliy - sharqiy sohalardagi

ishchilarning liberal rahbarlardan yuz o`girayotganligi ko`rina boshladi. Sotsial demokratik federatsiya ( SDF ) ning ayrim a`zolari ingliz ishchilarining ish tashlash ko`rinishidagi kurashiga katta e`tibor berdilar. Ularning faoliyati natijasida 1887 yil oktyabrida Shimoliy Angliya sotsialistiar federatsiyasi (10 bo`limdan iborat) tuzildi, bu federatsiya bir ozdan keyin SDF ga qo`shildi. 1890 yil Angliyada mustaqil ishchilar partiyasi paydo bo`ldi. 1892 yilgi saylovda Mustaqil ishchilar partiyasi tarafdorlari parlamentga uch nomzodni: Keypr Gardi, Jon Berns Vilyanskiyni o`tkazdilar. 90 -yillarning ikkinchi yarmida ingliz burjuaziyasining mehnatkashlar chiqishlariga harakati mag`lubiyatga uchradi. 80 yillaning oxirida ish tashlashlar birdaniga kuchayeb , bu kurasga dastlab uyushgan ishchilar, mashinasozlar, quruvchilar va to`qimachilar sanoatida turli kasbda ishlovchilar , ko`mir qazuvchilar, po`lat qo`yuv-chilar va mashinistlar tortildi. Bu kurash shotland kon ishchilarining katta - katta va uzoqqa cho`zilgan ish tashlashlari ishchilarning mustaqil siyosat yurgizishi uchun tashviqotni kuchaytirishga juda qulay zamin yaratib berdi . Tred - yunionlar kongressi ichida muxolifat eski kasaba uyushmalari arboblaridan parla-mentda 8 soatlik ish kunini qonun bilan mustahkamlash uchun kurash olib borishni talab qildi. Muxolifatga sotsial - demokratlar federatsiyasining a`zolari Tom Mann va Liverpulda bo`lgan kongressida muxoliat tegishli qaror (rezolyutsiya) chiqartirishga muvaffaq bo`ldi Ishchilar harakati boshlangan burulishning asosiy jihati malakasiz ishchilarni ish ko`lamida tortib ularning tred - yunionlarga kirishini uyushtirishdan iborat bo`ldi. Ist - Enddagi ( Londoning kambag`allar yashaydigan rayon ) gugurt fabrikasida ishchi ayollarning 1888 yilda bo`lgan ish tashlashi bu harakatni boshlab berdi. Bu harakatning muvffaqiyatli bo`lishiga sabab shu ediki ishchi ayollartred - yunionlarga birlashgan edilar. 1899 yil boshida Ist - Enddidagi gaz zavodida g`alayonlar boshlandi . 8 soatlik ish kuni talab qilgan gaz sanoati ishchilariga Tom Mann bilan Jon Byorns yordamida keldilar. Ular ishchilarni uyushishi zarurligiga o`z kasaba uyushmalarini tashkil qilishlari tashviqot ishlarini boshqa korxonalariga ko`chirish zarurligiga qarata talabnoma yozdilar ( 8 soatlik ish kuni ), seminar sonini kamaytirish va ish haqqini oshirishi to`g`risida , uchta gaz

kompaniyasi ishchilarning talabiga ko`nishga majbur bo`ldi . Ishchilar uyushqoqlik bilan harakat qilinishining kuchini o`z ko`zlari bilan ko`radilar. 1889 yil London portida ishlovchi dokerlardan 10 ming kishi ish tashlash boshlab , qafiy saqlangach ish haqqi to`lashni , ayniqsa ish haqqi to`lashni va ishchilarni yollanganda aniqlangan eng kam ish soati belgilanishini talab qildilar. Tred - yunion a`zolarining umumiy soni 1888 yildan 1892 yilgacha teng baravar oshdi va 750 ming kishidan 1, 500000 kishiga yetdi. Ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyot . XX asrning boshida Angliya jahondagi eng qudratli va eng boy davlatlardan bo`lib , hali ham jahon savdosida birinchi o`rinni egallar edi. Okeandagi kemalarning deyarli yarmi Britaniya imperiyasi bayrog`l ostida suzardi. London jahonning moliyaviy markazi bo`lib , Angliyaning funt- sterling jahon savdosidagi hisob - kitob uchun ishlatiladigan pul hisoblanardi. Angliya sanoati XIX asrning so`ngi o`n yillaridagiga nisbatan tez rivojlandi. Sanoatning yangi tamoqlari kimyo va elektrotexnika sanoatida ishlab chiqarish ayniqsa tez o`sdi. Chunonchi 1900-1903 yillarda cho`yan eritish 14,5%, ko`mir qazib chiqarish esa 30 % ga o`sdi 1910 -yilda chet ellardagi ingliz kapitali qariyib 3,7 milliyard fund sterlenga yetdi. Bu kapital Angliyada juda katta daromadlar keltirardi. Chetda kelayotgan daromadlar 1912 -yilda 176 ming fund sterlingni tashkil etdi. Birinchi jahon urushi arafasida Angliyada 12 ta yirik bank barcha bank kapitalining 70 % o`z qoMiga olgan edi. Angliya o`z ehtiyojlariga katta mablag` sarfladi, u XX asrning dastlabki 14 yili moboynida 3 baravar ko`paydi. Kasaba uyushmalarining faollashganligi va son jihatdan o`zganligi ishchilar harakatida siljish yuz berganini ko`rsatdi. Tred - yunionlarga a`zo bo`lganlarning soni 1900 yilda 1.955.700 kishi bo`lgan bo`lsa, 1913 yilda kelib 3.987.100 kishiga yetdi. Birinchi jahon urushigacha ishchilar ahvoli og`irligicha qolaverdi. Ishchilar mustamlakachilik siyosatiga va Angliyaning urushda ishtirokida keskin qarshilik bildirdilar.

Angliyada kapitalizm konsentratsiyasi bilan mamlakat siyosiy hayotida reaksiya kuchaydi. Solsberining konservativ hukumatida (1895-1902) mustamlakalar vaziri lavozimiga Jozef Chemberling tayinladi. U xalq ommasini Britaniyaning mustamlakalariga ega boMishi ingliz mehnatkashlariga foydali, degan asoslash fikrga o`rinlidir. Konservatorlar hukumati 1900 yil sentabrda parlamentni tarqatib yubordi va burlarga qarshi urushni muvaffaqiyat bilan ta`minlaymiz, degan shoir ostida o`tkazilgan saylovlarda g`alaba qozondi. Tred -yunionlarning 1900 yilda Sadderschilda bo`lgan kongressni Angliyaning janubiy Afrikada olib borayotgan urushni qoraladi. Urush tamom boMgach ingliz burjiaziya saflarida kurash kuchayib ketdi. Bosh vazir Solsberi istefo berdi. 1902 yil iyulda uning o`rnini olgan Balfur Chemberlen g`oyasiga hayrihoh, boMsada uni amalga oshirishga botina olmadi. Liberallarning taktikasi o`z samarasini berdi. 1906 yil dekabrdagi parlament saylovlarida liberallar ko`p ovoz oldilar. Hokimiyat KompbellBannerman boshchiligidagi liberallar qo`liga o`tdi. 1906 yili hukumat ishchilar harakatining tazyiqi ostida Taff vodiysining ishi yuzasidan chiqarilgan qarorni parlament orqali bekor qildi. Shu bilan birga ishlab chiqarishda baxtsiz hodisalar bo`lgan taqdirda ishchilarga haq to`lash to`g`risidagi oldingi qonunning amal qilish doirasini kengaytirdi. 1908 yilda yer ostida ishlayotgan konchilar uchun 8 soatlik ish kuni joriy qilish to`g`risida qonun va keksa ishchilar uchun nafaqalar to`g`risida qonun qabul qilindi. Unga ko`ra 70 yoshga yetgan ishchilarga nafaqa beriladigan boMdi. Keksa va kasal bosh vazir Kempbell Bannerman 1908 -yilda iste`fo berdi. Uning o`rniga liberal Askvit hokimiyatni boshqardi. Liberallar hokimiyat tepasida 1916 -yilgacha turdilar. Moliya vaziri lavozimini Lloyd Jorj egalladi. 1910 -yildagi saylovlarda ham liberallar g`alaba qozondilar. Angliyaning tashqi siyosati.

Liberallarning mustamlakachilik siyosati 1905-1911 yillardagi Erondagi inqilobni bostirdi. Xitoyda 1911 -yilgi inqilobga qarshi chiqqan reaksion kuchlarini qo`llab -quvvatladilar. Hukumat Hindiston xalqlarining milliy ozodlik kurashini shavqatsizlik bilan jazoladi. 1906-yilda Hindiston Milliy Kongressi partiyasi Hindistonga o`z -o`zini boshqarish huquqini berishni talab qildi. Uning davati bilan ingliz tovarlariga baykot e`lon qilindi. Bu ingliz kapitalistlariga katta zarar yetkazdi. Hind xalqiga qarshi terror siyosati kuchaytirildi. 1907 -yilda Hindistonda yigMlishlar va matbuotga qarshi qafiy qonunlar qabul qilindi. Yig`ilish qatnashchilarini jazolash kuchaytirildi. 1909 -yilda Hindistonda qonun chiqaruvchi kengashlarning tarkibi kengaytirildi. Hind burjuaziyasining vakillari kengashi tarkibiga kiritildi. Angliyadagi ko`chib borgan inglizlar joylashgan mustamlakalardan Kanada - Avstriya, Yangizellandiya, Janubiy Afrikada mustamlakani olgan milliy burjuaziyaning tazyiqi ostida hukumat bu mustamlakalarga o x z -o`zini - dominionlik huquqini berdi. Bu huquqqa 1866 yilda Kanada erishgan edi.1900 yilda yangi Zellandiya, 1910 yilda Janubiy Afrika ittifoqi dominionlik huquqini oldi. 1901 -yilda Panama kanali masalasida AQSH ga "Yon berish" va AQSH - Kanada chegara masalalari hal qilindi. 1902-yilga kelib, Yaponiya bilan shartnoma imzolandi va unga katta moliyaviy yordam ko`rsatildi. 1904-yili Angliya bilan Fransiya o`rtasida shartnoma tuzilib, u Antanta nomini oldi. Angliya va Fransiya Misr-Marokash masalasi bo`yicha kelishib oldilar. 1907-yil 31-avgust Angliya - Rossiya bitimi tuzildi. O`rta sharq va Erondagi ziddiyat hal qilindi. 1912-yilga kelib Angliya va Fransiya Yevropada urush hafi ro`y bergan taqdirda maslahatlashib harakat qilishga kelishdilar. Mamlakat ijtimoiy harakatida ikki yo`nalish: inqilobiy va opportunistik kuchlarning kurashi ommaviy harakat yuksalgan sharoitda kuchayib ketdi. 1905- yilning yozida mamlakatda ommaviy metingchilar to`lqini yoyildi, ish tashlashlar harakati kuchaydi. 1905-yilda 93 ming kishi ish tashlashgan bo`lsa, 1906-yilda ularning soni 217 ming kishiga yetdi. 1907 -yil to`qimachilarning, temiryoMchilar

va mashinasozlarning ish tashlashi yuz berdi. 1910 -yilda ish tashlashning yangi to`lqini boshlandi. Shu yil yozida ish shimoliy sharqiy tumanlaridagi temiryo`lchilarning, Shodlandiyadagi kemasozlik korxonalari ishchilarining, Lankasher to`qimachilarining, Janubiy Uels konchilarining ish tashlashlari bo`lib o`tdi. Bu chiqishlar shiddatli tus olib, qo`shini bilan qonli to`qnashuvlar yuz berdi. 1911 -yilda dokerlar ish haqini oshirishni talab qildilar. Iyunda boshlangan kurash avgustda xo`jayinlar tomonidan talabni qondirish bilan tugadi va dokerlar o"z ishlariga qaytdilar. 1912 yilga kelib o`tgan konchilarning zabostobkasi ingliz ishchilarining eng katta chiqishi boMdi. Ularga ko`mir qazuvchi ishchilar ko`maklashishdi. Bu harakatda har ikki tomondan bir milliondan ortiq ishchi ishtirok etdi. 1912 -yildan so`ng to urush boshlangunga qadar Angliyada ishchilar harakati o`sishi davom etdi. Ijtimoiy harakatning keng yo`nalish va yanada yuksalishi natijasida ishchilar ommasi liberallar partiasidan chekina boshladi. Tred yunionlarning 1899 —yilda Plimutda bo`lib o`tgan navbatdagi kongressi bundan buyon parlamentga tagMn ham ko`proq ishchilar, deputatlar o`tkazishi yo`llari va vositalarining qidirishi masalasidan maxsus konferensiya chiqarishga qaror qildi. Angliyada siyosiy partiyalar. Liberallar partiyasining tuzilishi 1900 -yilda Londonda chiqarilgan maxsus konferensiya ishchi deputatlarini parlamentga saylash tashkil etmoq uchun ishchi vakillari qo`mitasini tuzdi. 1905 - yilda qo`mitaning nomi o`zgartirilib unga ishchilar Liberallar partiyasi deb nom berildi. Liberallar 1905-yil parlament saylovida 29 deputatni parlament a`zoligiga kiritdilar. Liberallar partiyasiga ta`sir kuchli bo`lgan va Askvit hukumatida moliya vaziri lavozimi egallagan Lloyd Jorjliberallar hukumatining ishchilarga oid siyosatni o`tkazilishining tashabbuskori edi. U liberalistlar partiyasining tuzilishini liberallar hukumatining hatosi deb hisobladi. Kambag`al o`qituvchi oilasida tug`ilgan tog`asi tomonidan tarbiyalangan Lloyd Jorj ingliz -burlar urushi xususida hukumat siyosatini tanqid qilib, mamlakatga tanilgan edi. 1907-yilda Lloyd Jorj byudjet loyihasini parlament tasdig`iga kiritdi. 1911 -yilda Askrit bu palatani ham

byudjetini qabul ko`ndirdi. Qirol Eduard vafot etganligi va Georg V taxtga o`ttirganligi munosabati bilan 1910 yil mayida har ikkala partiya liberallar va konservatorlar o`zaro yarashdilar va kelishib ishlashga intildilar. 1910 -yil sentabrda yangi saylovlar bo`ldi, lekin saylovlar umumpalatadagi kuchlar nisbatini o`zgartirmadi. 1911 -yil mayida umumpalata parlamenti isloh qilish to`g`risidagi billni qabul qildi. Liberallar hukumati boshlig`i Askvid (1908-1916) lortlarning qarshiligini yengish uchun yuqori palatasida yangi qonunni yoqlab ko`pchilik ovoz berishini ta`minlaydigan maqsadda yangi lortlar tayinlash to`g`risida qiroldan rozilik oldi. Lordlar bu xavfni ko`rib chekinishga va islohat to`g`risidagi bitimnitasdiqlashga qaror qildi, shu bilan Bill qabul qilindi hamda Georg V uni imzoladi. Yangi qonun lordlar palatasining huquqlarini cheklab qo`ydi. Irlandiyadagi siyosiy inqiroz Liberallar o`z o`rinlari konservatorlarning yo`lini tutib, Irlandiyada shavqatsiz zulm siyosatini o`tkaza boshladi. Angliya hukumati Irlandiyani faqat agrar jamiyat holida saqlab qolish siyosatini o`tkazganligiga qaramay Irlandiyaning shimolidagi Olsterda sanoat rivojlana boshladi. Ishchilar harakati o`sdi, kasaba uyushmalari tuzildi. 1911 -yilda Irlandiya temiryo`lchilarining kata ish tashlashi yuz berdi. Bu ish tashlashga Irlandiyada transportchilarning katta 1908 -yilda tuzilgan kasaba uyushmasi boshchilik qildi. Dublin tramvaychilarning 1913 yilda ish tashlashlari ham shiddatli tus oldi . Irlandiya ishchilarining boshqa guruhlari hambu ish tashlashlarga qo`shildilar. Irlandiya burjuaziyasinig savdo sanoat doiralari manfaatini ko`zlovchi guruhi Irlandiyaning iqtisodiy mustahkamligini ta`minlashga qatarildi. Bir muncha kekin talablar qoyildi. Ushbu guruhning rahbari Griffit 1905-yili "Shin feyn" ("Biz o`zimiz") partiyasini tashkil etdi. Mustaqil Irlandiya parlamenti tuzish Irlandiyani iqtisodiy jihatdan darhol ozod qilish yuzasidan tashviqot boshlab yubordi. Feynchilar Angliyani "yon berishga" majbur etish uchun ingliz tovarlarini baykod qilish shiorini ko`tarib chiqdilar. Konservatorlar Irlandiyada yashovchi inglizlardan jangovor guruhlar tuza boshladilar. O`z navbatida Irlandiyaliklar mustaqillik uchun kurashga qo`zg`alib, qurollana boshladilar. Irlandiya fuqarolari urush arafasida turardi.

1914-yilning yozida irlandiyaliklar bilan inglizlar o`rtasida birinchi jang bo`ldi. Angliyada ish tashlash harakatining kuchayib ketganligi Irlandiyada fuqarolar urushi yaqinlashganligi Angliya-Germaniya munosabatlarining keskinlashuvi ularning hammasi Angliyada siyosiy inqiroz boshlanganligini ko`rsatadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., “Sharq”. 1998. 2. Karimov I.A. Yuksak manaviyat yengilmas kuch. T., “Ma`naviyat” 2008. 3. Karimov I.A. Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi , O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo`llari va choralari. T., “O`zbekiston” 2009. 4. Vebb S Istoriya tred -yunionizma L.,1974 5. Tarle E .V " Istoriya Anglll v XIX v " M., 1978 6 Kol D " Istoriya rabochego dvijenll v Anglll" M.,1980 7. Marton A.L " Istoriya Anglll" M.,1980 8. Yangi tarix LLI qism ., Toshkent 1969 9. Jahon tarixi 10. Usov G .A " Kolonialnaya politika Anglll v nachale XX v" M., 1990 11. Chernyak E . B " Dublinskoe vosstaniye " M.,1985 12. Eradiyev N .A " Ocherki istorll Anglll 1815 1917 " M.,1985 23 - Mavzu : XIX asr oxiri -XX asr boshlarida

O'xshashlar

Buyuk Britaniya muzeylari

1871-1914 yillarda Fransiya

1871-1914 yillarda Germaniya

Lotin Amerikasi davlatlari va Buyuk Britaniya

Eng buyuk jasorat