1870-1871 yillarda Fransiya-Prussiya urushi

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51 KB

Ko'chirib olish

1870-1871 yillarda Fransiya-Prussiya urushi Reja: 1. Urushning sabablari, boshlanishi va borishi. Sedan jangi. 2. Fransiyada 4-sentyabr voqealari. 3. Fransiyaning taslim bo`lishi, urush oqibatlari. 4. 18-mart to`ntarishi. Parij Kommunasi.

1. Urushning sabablari, boshlanishi va borishi. Sedan jangi. XIX asrning 50-60 yillarida Fransiyada yirik kapital hukmronlik qilib, hokimiyat tepasida Napoleon III u 1851 yil 2 avgustda o`tkazilgan davlat to`ntarishi bilan qirol taxtiga chiqdi. 1852-yilda u o`zini imperator deb e`lon qildi. Bu Fransiya tarixida ikkinchi imperiya deb ataladi. Bu davrda mamlakatda ishlab chiqarish tez sur`atlarda rivojlandi. Sanoatda o`zgarishlar o`z nihoyasiga yetib, temir yo`l tarmoqlari ko`payib bordi. Ko`plab zavod va fabrikalar qurildi. 60-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab Napoleon III ning mavqei pasayib bordi. Buning sababi Fransiyaning tashqi siyosatdagi muvaffaqiyasizliklarini, jumladan, uning Prussiya boshchiligida Germaniyaning birlashtirilishi jarayoniga to`sqinlik qila olmaganligini fransuz burjuaziyasi kechira olmadi. Ayni shu yillardan boshlab Angliya-Fransiya o`rtasidagi savdo shartnomasidan ham ular qattiq norozi edilar. Chunki, ingliz tovarlarining fransuz bozorlariga kirib kelishi bilan fransuz tovarlariga bo`lgan raqobat kuchaygan edi. 1869 yilda Luara havzasining shaxtyorlari ish tashladilar. 1870-yil yanvarida Parijda 200000 kishilik ishchilarning dahshatli namoyishi bo`lib o`tdi. Napoleon III hukumati mamlakatda norozilik kuchayotganligini obro`si tushib borayotganligini nazarda tutib, Prussiyaga qarshi urush boshlashga qaror qildi. U shu yo`l bilan mamlakatdagi ahvolni o`nglab olish, obro`sini ko`tarishga umid bog`ladi. Buning uchun Prussiyani tor-mor etish, Germaniyani birlashishiga yo`l qo`ymaslik,Reynning g`arbidagi yerlarni bosib olish, Fransiya hududlarini kengaytirish rejalashtirilgan edi. Germaniyaning konsleri Otto fon Bismark ham bir necha yillardan buyon urushga tayyorlanib kelmoqda edi. Uning maqsadi Germaniyada Prussiyaning hukmronligini mustahkamlashda g`ov bo`lgan Fransiyani mag`lub etish va har qanday demokratik harakatlarni bostirishdan iborat edi. 60-yillarning oxirlarida Prussiya tashqi siyosatda muvaffaqiyatlarga erishib, janubiy Germaniya davlatlarini o`z tomoniga og`dirib olishga, Avstriya-Vengriya va Chor Rossiyasini betaraf qilishga muvaffaq bo`ldi. Shunday qilib, har ikki tomon Fransiya ham, Prussiya ham urushga intilmoqda va bunga bahona

qidirmoqda edi. Bahona ham topildi. Shu orada Ispaniya taxti bo`shab qoldi. Ispaniya qirolichasi Izabella 1870-yil 2-iyulda quvg`in qilingan edi. Taxtga nemis shahzodasi Leopold Gogensollern taklif qilindi. Fransiya esa janubiy hududlarda Prussiya mavqeini oshib ketishini xohlamadi, shuning uchun u qattiq norozilik bildirdi. Bu davrda Pruss qiroli Vilgelm I Ems shaharchasida davolanayotgan bo`lib Fransiyaning elchisi Benedettini korol huzuriga kirishga erishdi va Ispaniya taxtiga Leopold nomzodini taklif qilmaslikni iltimos qildi. Darhaqiqat, 12-iyulda Leopold Ispaniya taxtidan voz kechganligini e`lon qildi. 13-iyul kuni Benedetti o`z hukumatining korol Vilgelm I agar Ispaniya taxti uchun Leshgold o`z nomzodini qo`ygan bo`lsa aslo rozi bo`lmaydi, deb bayonot bersin degan talabini olib yana Vilgelm I ning huzuriga bordi. Ammo korol uni qabul qilmadi va qolgan gapni Berlinda gaplashamiz, deb javob berib yubordi. Ayni paytda korol Vilgelm I o`z konsleri Bismarkka Ems shaharchasidan turib telegramma yubordi. Unda 13-iyuldagi suhbat mazmuni berilgan edi. Bu tarixda «Ems depeshasi» deb ataladi. Bismark bu telegrammaning mazmunini fransuz hukumatini haqorat qilish, Fransiyaning milliy sha`niga isnod keltiradigan darajada o`zgartirib, o`zining qattiq nazorati ostidagi matbuotda e`lon qildirdi. Uning maqsadi, ig`vo yo`li bilan Fransiyani urush boshlashga majbur qilish bo`lib, Bismark o`z maqsadiga erishdi. 1870-yil 19-iyulda Fransiya Prussiyaga urush e`lon qildi . Urushning dastlabki harakatlari Bismarkning tuzgan rejasidagi, aynan, Fransiya tomonidan boshlandi. Ana shundan, Germaniyaning Fransiyaga qarshi urushi, dastlabki kunlarida nemislar uchun milliy- ozodlik xarakterida edi. Fransiya hukumati urushni oshlar ekan, o`z kuchlarini yetarli hisobga olmagan edi. Qo`shin yetarli harbiy anjomlar bilan qurollanmagan va layoqasiz generallar ham urushdagi g`alabani ta`minlay olmadilar. Urush boshlagan Fransiya 31-iyulgacha hujumga o`ta olmadi. Nihoyat 1- avgust kuni boshlangan hujum 2-avgustda Pruss armiyasi

tomonidan to`xtatilib, 4- va 6-avgustda fransuzlar uchta jangda (Veysenburg, Freshviller, Forbak)da tor-mor etildi. Marshal Bazen 100000 qo`shini bilan Mes qal`asi yonidagi jangda tiz cho`kdi. Marshal Mak-Magon 140000 armiyasi, ular orasida imperator Napoleon III o`zi ham Sedan oldidagi jangda yengildi. Napoleon boshliq 82000 soldat, ofiser va generallar Prusslarga taslim bo`ldilar. Bu sharmandali mag`lubiyat Fransiyadagi ikkinchi imperiyaning umri tugaganligini bildirdi. 4 yil urushga tayyorgarlik ko`rgan Fransiya urushning boshidayoq Fransiya urushga tayyor emasligi ma`lum bo`ldi. -armiyani boshqarishda tartibsizlik va sarosimalik; -harbiy q ismlar jamlanmagan va chalkash; -marshrut noaniq,ta`limot yo`q; -general qancha askar borligini bilmasdi. Prussiya qurolli kuchlarini joyiga qo`yib uch armiyaga bo`ldi va kerakli,muhim joylardan urnashtirib fransuzlarni kutib turdi. Fransiyada 4-sentyabr voqealari Sedan halokati habari 2-sentyabrdayoq Parijga yetib keldi. Bu mudhish haqiqatni eshitgan parijliklar 4sentyabrda quzg`olon ko`tardilar. Blankichilar Lui Ogyust Blanki (1805-1881) xalq harakatining tashabbuskorlari bo`ldilar. Poytaxt aholisi mehnatkashlarning respublikasi tuzishni talab qilib chiqdilar. Namoyishchilar qonun chiqaruvchi palataning majlislar zaliga bostirib kirdilar. Parij harbiy gubernatori General Troshyu boshchiligida yangi hukumat tuzilib, burjua respublikachisi Leon Gambetta -ichki ishlar vaziri, advokat Jyul Favr -tashqi ishlar vaziri, general Leflo-harbiy vazir bo`ldilar. Bu amalda davlat to`ntarishi edi. Uni xalq, ommasi amalga oshirgan edi, lekin hokimiyatni burjuaziya ilib ketdi. Davlat to`ntarishi Fransiya-Prussiya urushining xarakterini ham o`zgartirib yubordi. Ikkinchi imperiya ag`darilib, Fransiya respublika, -deb e`lon

qilingach, germanlarning birlashishiga qarshilik qilmay quydi, urush endi Fransiya uchun adolatli kurashga aylandi. Sedan halokatidan keyin dastlabki kunlardanoq Prussiyaning yunkerlar va german yuqori tabaqalari qo`llagan hukmron doiralari urushni davom ettirishga va Fransiyadan hech bo`lmaganda, Elzas va Lotaringiyani bosib olishga intilar, urush endi Germaniya uchun istilochilik urushiga aylangan edi. Fransiyaning taslim bo`lishi urush oqibatlari 19-sentyabrda 320000 kishilik pruss armiyasi Parijni qamal qildilar. Muvaqqat hukumat mudofaani tashkil qilolmadi. 173000 askar,yetarli qurol-yarog` va o`q- dorisi bo`lgan fransuz armiyasi yorib o`tishga ham harakat qilmay dushmanga taslim bo`ldi. Hukumat xiyonat yo`lidan bordi. Masalan, Jyul Favr sulh so`rab Bismark bilan uchrashdi. Bu habar xalqqa yetib bordi. Ularning taslimchilik siyosatidan parijliklar voqif bo`ldilar. 31-oktyabr poytaxt aholisi O.Blanki, Delekruz va boshqa sotsialistlar boshchiligida Ratushaga bostirib kirdilar, biroq hukumat qo`zg`olonni bostirdi 28-yanvarda Jyul Favr yarashishini iltimos qilib Versalga -Bismark huzuriga jo`nadi. Bismark Parijni taslim bo`lishini talab qildi. Hukumat xalqqa bildirmay,taslim bo`ldi va xalqqa sezdirmay yarash bitimini imzoladi. 8-fevralda Milliy Majlisga shoshilinch saylov o`tkazildi. Saylangan 750 ta deputatning 450 tasi monarxistlar edi. Ular reaksioner Ter boshliq hukumat tuzdilar. 16-fevralda u ham Bismark huzuriga jo`nadi. 26-fevralda bitim imzolandi 1martda Bordodagi Milliy Majlisda bu bitim ratifikasiya qilindi. (549-107) Viktor Gyugo, Leon Gambetta, Jorj Klemanso va boshqa 107 kishi qarshi ovoz berganlar. Germaniya Elzas va Lotaringiyani bosib oldi. Fransiya Germaniyaga 5 mln. frank tovon to`ladi .

$18-mart to`ntarishi va Parij Kommunasi Prussiyaga qarshi urushdagi mag`lubiyat, hukumatning taslimchilik siyosati va h oinona sulh bitimlari xalqning qahr-g`azabini keltirdi. Bu uquvsiz hukumatning xalqqa qarshi siyosati tufayli, mamlakatda ishsizlik (600000\486000), ochlik, o`rta tabaqalarning xonavayron bo`lishi ommani hukumatga qarshi kurashga undadi. Ter hukumati xalq harakatini bostirishga qaror qildi. Harakat rahbarlarini qamadi. Milliy gvardiyaning harakatini to`xtatdi va uni qurolsizlantirishga buyurdi. Uy-joy to`lovlari vaqtini kechiktirishni bekor qildi, demokratik gazetalarni yopdirdi. Fevral o`rtalarida Parijda Milliy Gvardiya Markaziy Qo`mitasi tuzildi. Uning ixtiyorida poytaxt ishchilari va mehnatkashlaridan iborat 266ta batalondan 215 tasi bor edi. Hukumat Milliy Gvardiyani tor-mor qilish uchun barcha choralarni ko`rdi. to`plari joylashgan Monmartr tepaligida 18-mart tungi soat 3 da Milliy Gvardiya hukumat qo`shinlari paydo bo`ldi. Ularni Ter hukumati yuborgan bo`lib, gvardiyachilarning to`plarini qo`lga olish buyurilgan edi. Bu to`plar ishchilarning mablag`lari hisobiga yasalgan edi. Qorong`uda boshlangan hujumda zambaraklarning bir necha soqchilari o`ldirildi. Non do`koniga navbat olish uchun borayotgan ishchilar, asosan, ayollar bu voqeani ko`rib barchani «oyoqqa» turg`azdilar. Xalq to`plandi, generallar xalqqa qarata o`z to`plaridan o`q uzish va ularni tarqatishni buyurdi, ammo askarlar ularga itoat etmadilar va armiyaning bir qismi xalq tomoniga o`tdi. Xalq, qurollanib, Miliy Gvardiyachilar bilan birga shahar markaziga yo`l oldilar. Ularga Sent-Antuan kvartal(daha) ishchilari qo`shildilar. Hukumat ularga qarshi jandarmeriyani yubordi. Qo`zg`olonchilar jandarmeriya qismlarini yanchib yubordilar. Kunduzi soat 21ga borib shahar markazi, Orlean vokzali va boshqa muhim joylar qo`lga kiritildi.Ko`p o`tmay kazarmalar, hukumat binolari ishg`ol qilindi. Hukumat tashqi ishlar vazirligi binosiga yashirindi, so`ngra esa Versalga qochdi. U yerda aksi inqilobiy kuchlarning shtabi joylashgan edi. Kechga borib milliy gvardiya poytaxtdagi barcha muassasalarni ishg`ol qildilar. Ratusha$

binosi ustida g`oliblarning bayrog`i ko`tarildi. Parijda xalq hokimiyatini o`z qo`liga oldi. 1871-yil 18-mart tarixda xalq tomonidan amalga oshirilgan jahonda birinchi davlat to`ntarishi kuni bo`lib kirdi. Milliy Gvardiya Markaziy Qo`mitasi Parij inqilobchilarining 1-inqilobiy hukumati bo`ldi. Davlat organlariga ishchilar, ziyolilar, inqilobiy harakatning qatnashchilari va yo`lboshchilari boshchilik qildilar. Milliy Gvardiya MQ mehnatkashlarining eng zaruriy ehtiyojlari uchun 1 mln frank ajratdi, ularning qarzlari va uy-joy to`lovlari muddatini uzaytirdi. Biroq Milliy Gvardiya MQ g`alabadan oxirigacha foydalana olmadilar. Terning muntazam armiya qismlarini poytaxtdan olib ketishga befarq bo`ldi, Versaldagi aksil inqilobiy kuchlarni yakson qilmadi, Ter hukumati esa bu fursat va imkoniyatlardan foydalanib kuch to`plashga ulgurdi. Milliy gvardiya MQ Parij kommunasiga saylovlar bilan ovora bo`lib qoldi. 26-martda umumiy va to`g`ridan-to`g`ri ovoz berish yo`li bilan Parij kommunarlari saylandilar. Saylov umumiy saylov huquqi asosida o`tkazildi. Unda asosan poytaxt ishtirokchilari qatnashdilar. Kommuna Kengashiga 86 kishi saylandi, ulardan 21 tasi yuqori tabaqadan bo`lib, ular ko`p o`tmay o`zlarining vakolatlaridan voz kechdilar, shuning uchun 16-aprelda qo`shimcha saylov o`tkazilib, unda 17ta yangi a`zo saylandi. Kommuna eski armiyani tugatib, xalqni qurollantirdi. Egalari qochib ketgan zavod-fabrikalar ishchilarga topshirildi. Bolalar uchun jinsidan qati`y nazar majburiy, bepul o`qish joriy etildi. Cherkov davlatdan ajratildi, muzey va kutubxonalar xalq, uchun ochildi. 28-martda yuz minglab parijliklar - Milliy gvardiya jangchilari, ishchilari, xotin-qizlar, bolalar bayroqlar ko`tarib inqilobiy qo`shiqlar kuylab, Ratusha tomon yo`l oldilar. Bu yerda Milliy gvardiya MQ si hokimiyatni tanatanali ravishda Parij Kommunasiga topshirdi. Kommuna Kengashi Parij Kommunasining oliy organi edi .

Uning a`zolari ko`zga ko`ringan arboblar - «Qo`rqmas va oq ko`ngil ritsar» deb nom olgan Gustov Flirans, maorif komissari - jurnalist Eduard Vayyan, prokuror Raul Rigo, moliyachi-tarixchi Tridon, qo`mondon Emil Dyuval(general) va boshqalar kirdi. Parij Kommunasi Fransiyaning yangi hukumati sifatida ish olib bordi. Kengashning umumiy majlisi oliy qonunchilik hokimiyat organi edi, shuning uchun u ijroiya organ ham hisoblanardi. Kengash 10 ta komissiyadan iborat edi: moliya, harbiy, adliya, ijtimoiy xavfsizlik, maorif, tashqi ishlar, aloqa, ichki ishlar,sanoat, qishloq ishlari kabi sohalar edi. Tezda zarbxona ishi yo`lga qo`yildi. Ishchi Kamelina uning boshlig`i edi. Ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlar. Kommuna o`z faoliyatida xalqqa suyanib ish ko`rdi va ularning talablarini bajardi. Masalan uy-joy to`lovlari, muddatini uzaytirish, lambartga garovga qo`yilgan qiymati 20 frankkacha bo`lgan buyumlarni egalariga qaytarib berish haqida Dekret chiqaradi. Ishchilarni ish bilan ta`minlash idorasi tuzildi. Mehnat - ayirboshlash komissiyasi tuzildi. Uning raisi Leo Frankel edi. Xo`jayinlari tashlab ketgan zavod-fabrikalarni ishchilarga topshirish haqida dekret 20-aprelda chiqarildi. Temir yo`llar Kommuna nazoratiga olindi. Xalq maorifi yangidan tashkil etildi. U majburiy, bepul, dunyoviy ta`lim tamoyillari asosida, asosan mehnatkashlarning bolalari uchun deb e`lon qilindi. Oliy, o`rta ta`lim qayta qurildi. Bog`chalar, muzeylar, kutubxonalar, teatrlar eshiklarini xalqqa ochib qo`ydi. Fransuz madaniyatining mashhur arboblari: geograf olim Elize Reklyu, rassom Kyurbe, karrikaturachi Andre Jim, shoir E.Pote, Jan Batnet Klemon va boshqalar o`z iste`dodlarini xalqqa bag`ishladilar. Luiza Meshel, Natali Lemel, Yelizaveta Dmitrieva -Tumanovskaya Parij mudofaasi ishtirokchilari sifatida yaradorlarga yordam ko`rsatdilar. Dehqonlarga munosabat Leonel Shanse xitobnomasi Marsel, Leon, Tuluza, Narbon, Krezo va boshqa viloyatlar quvvatladi.

Kommuna baynalmilal tashkilot edi. Kommuna Kengashiga venger Leo Frankel, italyan Leonito Garribaldi saylandi, qo`shinda polyaklar, ruslar, belgiyaliklar bo`lganlar. Polyak Dombrovskiy, ruslardan Ye. Dmitrieva, Anna Pustovoytova va boshqalar jang qilganlar. Kommunaning yengilshi Kommuna hukmron tabaqalariga nisbatan to`g`ri yo`l tuta olmadi. Siyosiy va iqtisodiy sohada qo`yilgan xatoliklar mag`lubiyatta olib keldi. Masalan, siyosiy jihatdan hokimiyatni qo`lga olgan kommunarlar yonginalari turgan Versaldagi o`z muxoliflarini yenga olmadilar, shu bilan birga o`z tasarruflariga o`tgan bank mablag`lari (2 mlrd. frank)dan to`g`ri foydalana olmadilar, ayniqsa, to`ntarish faqat Parijda bo`lib, boshqa shahar va viloyatlar, eng asosiysi xalq ommasi qo`llab-quvvatlamaganligi va shu kabi boshqa sabablar natijasida Kommuna 1871-yil 27-mayda quladi. Kommuna 72-kun yashadi, xolos. Bu to`ntarish agar xalq, qo`llab-quvvatlamasa, qurol kuchi bilan amalga oshirilgan har qanday harakat, zo`rlik bilan o`rnatilgan hokimiyat uzoq yashamasligini ko`rsatdi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., “Sharq”. 1998. 2. Karimov I.A. Yuksak manaviyat yengilmas kuch. T., “Ma`naviyat” 2008. 3. Karimov I.A. Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi , O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo`llari va choralari. T ., “ O ` zbekiston ” 2009. 4 . Желубо в ская Э.А. Крушение второй империи и возникновение третьей Ресггублики в Франции. М., 1956. 5 . Керж е нцев Г. М . История Парижской Коммунн. М., 1959. 6 . Yangi tarix III q.,T. «O`qituvchi», 1969. 7 . Жорес Э. Франко-Прусская война. М., 1969. 8 . Лиссаг а ри П. История Коммуньт 1871г. М. 1976. 9 . Лурье А.Я. Портреть I деятелей Коммунн. М. г 1975. 10 . Молок А. Германская интервенция против Коммунь1 1871 г. М., 1939.

O'xshashlar

1871-1914 yillarda Fransiya

1871-1914 yillarda Germaniya

1850-1871 yillarda Yevropa diplomatiyasi

Prussiyada konstutsiyaviy nizo va Otto fon Bismarkning hokimiyatga kelishi

Germaniyaning Birlashtirilishi